تربیت کودک در دوران بارداری
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
تربیت کودک از دوران بارداری شروع می‌شود. دوران بارداری یکی از موقعیت‌های بسیار پراهمیت و مهم برای تربیت است. تا جایی که برخی معتقد هستند یک دوران بی‌بدیل است، بی‌بازگشت است. جایی نمی‌توانیم همانند آن را در دوران تربیتی پیدا کنیم. لذا باید از این فرصت استفاده کنیم، آن را مغتنم بشماریم و به خوبی از آن بهره ببریم. در این مقاله مراقبتهای دوران بارداری را بیان کرده و نکاتی را که بر تربیت آینده فرزند موثر است بررسی می‌کنیم. برخی عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:
- دوران بارداری، اولین محیط تربیتی
- مراقبتهای دوران بارداری
- آرامش
- راهکارهای کلی
- عوامل ایجاد آرامش
- انواع مراقبتها
- سلامت جسم
- سلامت روان
- مراقبتهای معنوی
چکیده
- از نظر بسیاری کارشناسان، مهم‌ترین و مؤثرترین دوران تربیتی انسان هزار روز اول زندگی (نه ماه بارداری و دو سال اول) است.
- در دوران بارداری نکاتی را باید مورد توجه قرار داد که یکی از آن‌ها، آرامش است. در این زمینه نکاتی وجود دارد که عبارت است از:
- پیشگیری از ناآرامی
- نقش پررنگ مرد در ایجاد آرامش
- پرهیز از کارهای پرتنش و پرزحمت
- توجه به نیازها
- عواملی در ایجاد این آرامش برای مادر نقش دارند که عبارت‌اند از:
- همراهی همسر
- ارتباطات معنوی
- برطرف کردن دغدغه‌های ذهنی
- فراهم کردن زمینۀ آرامش روحی و روانی
- شنوندۀ خوب بودن
- خلوت‌های گفتگو
- در دوران بارداری توصیه‌هایی برای برخورداری از سلامت روح و روان وجود دارد که عبارت‌اند از:
- آرامش، پرهیز از اضطراب
- همنشینی با افراد دارای سلامت روان
- راهکارهایی برای مراقبتهای معنوی وجود دارد که عبارت‌اند از:
- توجه به واجبات
- پرهیز از محرمات
- پیوند با قرآن
- ارتباط با اهل بیت (ع)
- مناجات با خداوند
- حضور در محیط‌های معنوی
- دعا
- مطالعۀ سرگذشت و دستورالعمل‌های اولیای الهی
- طلب حلالیت
دوران بارداری اولین محیط تربیتی
تربیت فرزند از دوران بارداری آغاز می‌شود. یکی از دوران‌های مهم تربیتی، دوران بارداری فرزندان است. چه خوب است که از این دوره این‌گونه یاد کنیم که: رحم مادر اولین محیط تربیتی است و به عنوان یکی از محیط‌های تربیتی مهم هم مد نظر است. چه بسا خیلی از ویژگی‌ها و رفتارهای فرزندان، متأثر از دوران بارداری مادر است. یعنی اگر مادر دقت نظرهایی داشته باشد، منجر به این می‌شود که فرزند در دوران پسا بارداری و دوران تولد خود هم بتواند یک مسیر خوبی را طی کند. خیلی از خصوصیت‌ها و خصلت‌ها را بعد از دوره بارداری، فرزندان به واسطه نوع و ویژگی‌ها و مراقبتهای دوران بارداری به دست می‌آورند.
لذا لازم است که ما به این مهم توجّه کنیم و به ضرورت این بحث هم به خوبی اشاره کنیم. از نظر بسیاری از کارشناسان مهم‌ترین دوران تربیتی، هزار روز اول است. می‌گویند این هزار روز اول مشتمل بر نه ماه بارداری و دو سال اول زندگی است. یعنی این حدوداً هزار روز را به عنوان مهم‌ترین و مؤثرترین دوران تربیتی می‌دانند. لذا در این حوزه تربیت، بررسی‌هایی انجام داده‌اند که والدین و خصوصاً مادری که این محیط تربیتی در اختیار او است، بایستی به چه نکاتی توجّه کند؟ چه ملاحظاتی را داشته باشد؟ چه مراقبت‌هایی را از فرزند درون رحم داشته باشد؟
دوره بارداری یکی از دوره‌های مهم تربیتی محسوب می‌شود، تا جایی که در روایات هم به این نکته اشاره دارد که آن سعادت و شقاوت فرزندان درون رحم مادر رقم می‌خورد.[1] شاید این روایت از چند زاویه مورد بررسی قرار بگیرد که یکی از زوایای آن همین مسئله مهم دوره بارداری و تربیت فرزندان و رویکرد والدین در این دوران است.
مراقبتهای دوران بارداری
ما در ادامه برخی از نکات را درباره مراقبتهای دوران بارداری به صورت مجمل بیان می‌کنیم. اگر لازم باشد درباره هر کدام از این نکاتی که بیان می‌شود توضیحاتی هم تقدیم حضور شما خواهد شد.
الف ـ آرامش
من به عنوان نکته اوّل و مهم، این نکته را عرض کنم: ما وقتی محیط رحم مادر را به عنوان اوّلین محیط تربیتی می‌دانیم، می‌گوییم یک اصل کلّی باید بر محیط تربیتی حاکم باشد؛ آن اصل اصلِ آرامش است. یعنی باید محیطی که فرزند دارد در آن رشد و نموّ می‌کند، دارد تغذیه می‌شود، دارد دریافت‌هایی را کسب می‌کند؛ محیط آرامی باشد. محیطی باشد که سرشار از آرامش است. لذا اینجا از چند زاویه باید به این موضوع توجّه کنیم.
کلیدهای کلی
1ـ پیشگیری از ناآرامی
زاویه اول این است که مادر مراقب باشد زمینه‌های ناآرامی را برای خود فراهم نیاورد. مثلاً می‌بینید برخی مادران در این دوران بارداری، پای صحبت خانم همسایه‌ای می‌نشینند که مشکلات خیلی زیادی دارد. آن خانم مشکلات را می‌گوید، مادر هم ناراحت می‌شود که او چقدر مشکل دارد و گرفتار است. یعنی این مادر ناخودآگاه، تعمدی و از روی اختیار، خود را در یک محیط نا آرام قرار می‌دهد. یا مثلاً ما می‌دانیم اگر وارد فلان قضیه یا موضوع فامیلی و خانوادگی شویم، زمینه نا آرامی در ما فراهم می‌شود.
مثلاً می‌گویند در خانواده یک جوان معتاد است که ما می‌خواهیم در درمان او مداخله کنیم. این ممکن است منجر به تنش‌های روحی و روانی شود. آن آرامشی که ما نیاز داریم در دوران بارداری برای فرزند خود به ارمغان بیاوریم، از بین برود. پس ببینید نکته اول این است که آرامش در اختیار خود فرد است، باید خود او یک سری مراقبت‌هایی را در این زمینه داشته باشد، توجهاتی را داشته باشد که آسیب کمتری به خود او و فرزند او برساند.
2ـ نقش پررنگ مرد در ایجاد آرامش
یکی دیگر از ابعاد آرامش مادر برای فرزند در دوران بارداری و آن محیط تربیتی، در نحوه رفتار زوجین با یکدیگر است. یعنی باید از موضوعاتی که در محیط خانه منجر به ایجاد تنش می‌شود، منجر به ایجاد نا آرامی می‌شود، بپرهیزیم. اینجا نقش مرد نقش مهمی است، لذا ما مردان باید دقت کنیم در زمانی که همسر ما باردار است، نوع کلام ما، نوع رفتار ما، حتّی زمینه‌های دیداری همسر نسبت به ما، زمینه آرامش‌ساز باشد.
مثلاً ممکن است منِ مرد وقتی در محیط خانه منظم می‌پوشم، زیبا می‌پوشم، همسر من به من نگاه می‌کند، کسب آرامش برای او می‌شود. در این زمینه دقت کنم. مثلاً ممکن است در خانه یک خرابی وجود دارد، وسیله‌ای خراب شده است. اگر این خرابی به موقع مرتفع نشود، آن وسیله را برای تعمیرات به مرکزی که باید سپرده شود که آن را تعمیر کنند، نبریم؛ همسر ما نا آرام می‌شود، آرامش او به هم می‌خورد. در این زمینه هم دقت کنیم که این اتفاق نیفتد. همچنین شکل‌های دیگری که ممکن است اتفاق بیفتد.
گاهی اوقات کلام ما تأثیرات بدی دارد، ما مردها مراقب باشیم در ارتباط کلامی ما با همسر، نا آرامی شکل نگیرد. مثلاً ممکن است یک وقت آقا یک نگاهی به خانم خود کند، بگوید: خانم، من اصلاً از ظاهر تو خوشم نمی‌آید! همین جمله منجر به این می‌شود که همسر من نا آرام شود. بدانیم این نا آرامی برای فرزندی که نیاز به محیط تربیتی امن و آرام دارد ـ یعنی رحم مادر ـ آسیب‌رسان است. داریم با این نوع کلام، آرامش آن فرزند را درون رحم به هم می‌زنیم. این هم یک نکته‌ای است که ما باید نسبت به موضوع دقت کنیم.
3ـ پرهیز از کارهای پرتنش و پرزحمت
نکته سومی که ممکن است همسران را نا آرام کند، خانم‌ها را نا آرام کند، منجر به این شود که محیط تربیتی به هم بریزد و محیط رحمی نا آرام شود؛ این است که گاهی اوقات خانم‌ها بیش از ظرفیت خود به کارهایی دست می‌زنند. به تعبیری دور خود را خیلی شلوغ می‌کند. مثلاً می‌بینید مسئولیت‌های اقتصادی خانواده را به عهده می‌گیرد، مسئولیت برنامه‌ریزی و مدیریت خانواده را به عهده می‌گیرد.
این‌ها باعث مشغول شدن فکر می‌شود، حجم کار زیاد می‌شود. وقتی که فکر ما مشغول شد، نا آرامی ذهنی ایجاد می‌کند. نا آرامی ذهنی منجر به نا آرامی روحی می‌شود و زمینه‌ای فراهم می‌شود تا آن فضایی که فرزند ما باید با آرامش در این نه ماه در آن قرار بگیرد، پرورش و تربیت پیدا کند، محیط نا آرامی شود.
پس ما باید به این نکته هم توجه داشته باشیم، خود را در فضاهایی که نا آرامی ایجاد می‌کند قرار ندهیم. بدانیم با همسر خود چگونه رفتار کنیم و به کارهای بیشتر از ظرفیت خود دچار نشویم، این کارها را دنبال نکنیم، عهده‌دار این کارها نشویم و فعلاً مسئولیت این نوع کارها را نپذیریم.
حتی اگر اشتغالی داریم، کاری داریم که می‌دانیم شغل ما، کار ما پر تنش است، در دوران بارداری یک مقدار آن را سبک‌تر کنیم. یعنی ما بدانیم که نسبت به فرزند خود مسئول هستیم. یعنی مادر یا پدری که نسبت به فرزند خود خدای ناکرده بی‌مسئولیتی داشته باشد، زمینه‌ای فراهم می‌شود که در آینده هم در تربیت فرزند خود با چالش‌های جدی مواجه شود.
4ـ توجه به نیازها
من یک نکته آخری را در زمینه آرامش خدمت شما عرض کنم. یکی از عواملی که آرامش مادران را در دوره بارداری به هم می‌زند، عدم توجه به نیازهای آن‌ها است. مثلاً ممکن است خانم‌ها در دوره بارداری نیاز عاطفی ویژه‌ای داشته باشند، نیاز به احترام داشته باشند، نیاز به ارزش‌گذاری داشته باشند. حتی نیازهای زیستی آن‌ها (مهم است). اگر به این موارد توجه نشود، باز زمینه نا آرامی فراهم می‌شود. این نا آرامی نهایتاً به زیان فرزندی است که دارد در رحم مادر پرورش پیدا می‌کند.
امّا بخش دیگری از بحث باقی می‌‌ماند که إن‌شاء‌الله خدمت شما عرض خواهم کرد: چه عواملی در این دوره می‌تواند به مادر آرامش بدهد؟
عوامل ایجاد آرامش در دوران بارداری
می‌خواهیم عواملی که برای مادر ایجاد آرامش می‌کند را بیان کنیم.
1ـ همراهی همسر
اولین چیزی که به یک خانم در دوره بارداری آرامش می‌دهد این است که همسر خود را همراه خود ببیند. یعنی ببیند همسر همراهی می‌کند، به او توجه دارد و نیازهای او را برطرف می‌کند. این می‌تواند خیلی به خانم‌ها برای آرامش کمک کند.
2ـ ارتباطات معنوی
نکته دومی که زمینه آرامش را فراهم می‌کند، ارتباطات معنوی در این دوره است. یعنی خانمی که در دوره بارداری ارتباطات معنوی برقرار می‌کند، تلاوت قرآن دارد، بالاخره اهل دعا است، اهل ذکر است، اهل ارتباط با اهل بیت (ع) است؛ این‌ها می‌تواند آرامش خوبی را برای خانم‌ها در دوره بارداری به همراه بیاورد، به آن‌ها آرامش بدهد.
3ـ برطرف کردن دغدغه‌های ذهنی
نکته سومی که می‌تواند آرامش را ایجاد کند این است که ما دغدغه‌های ذهنی همسران خود را مرتفع کنیم. یعنی آن چیزهایی که می‌بینیم ذهن آن‌ها را مشغول کرده، آن چیزهایی که می‌دانیم دارد به روح و روان آن‌ها فشار وارد می‌کند، زمینه برطرف شدن این موارد ایجاد شود. این موضوع خیلی به آرامش خانم‌ها در دوره بارداری کمک می‌کند.
4ـ فراهم کردن زمینه آرامش روحی و روانی
یکی دیگر از چیزهایی که به آرامش بانوان در دوره بارداری کمک می‌کند این است که آقایان گاهی اوقات زمینه و بستر عاطفی خوبی را برای همسر خود فراهم کنند. گاهی اوقات ما مردها عواطف را فقط در این می‌دانیم که نیاز خانم را برطرف کردیم، خانه‌ای دارد، سر پناهی دارد، ماشینی دارد، رخت و لباسی می‌پوشد، خورد و خوراک او مناسب است. نه، این موارد کافی نیست.
گاهی اوقات خانم‌ها نیاز به این دارند که ما محبت کلامی برای آن‌ها داشته باشیم، نوازش داشته باشیم. این موارد می‌تواند به آن‌ها خیلی آرامش بدهد. لذا محبت مرد نسبت به همسر خود زمینه آرامش روحی و روانی را فراهم می‌کند. در نهایت می‌تواند به نفع فرزند ما در این دوران بارداری باشد.
5ـ شنونده خوب بودن
یکی دیگر از چیزهایی که می‌تواند آرامش ایجاد کند این است که ما پای صحبت‌های خانم خود هم بنشینیم. اگر گاهی اوقات می‌بینیم گله‌مندی دارد، مشکل دارد، به ما انتقاد دارد، به راحتی بتواند این را مطرح کند. چون ما یک تعبیری داریم، می‌گوییم: خانم‌ها وقتی مشکلی در درون آن‌ها شکل می‌گیرد برای این‌که مشکل آزاد شود، سوپاپ اطمینان آن در این شرایط، کلام است. یعنی با حرف زدن خود را آزاد و آرام می‌کنند.
دقیقاً شبیه دیگ زودپز که شما به سوپاپ اطمینان آن اجازه فعالیت ندهید، درون آن فشرده می‌شود، بخار زیادی جمع می‌شود، احتمال انفجار آن هم وجود دارد. ولی وقتی اجازه می‌دهید این بخارها به تدریج خارج شود، درون این دیگ زودپز آرامش پیدا می‌کند، آرام می‌شود. حرف زدن برای خانم‌ها به مثابه همان سوپاپ اطمینان روی دیگ بخار است. یعنی وقتی صحبت می‌کنند آرامش پیدا می‌کنند. لذا گاهی اوقات ما باید شنونده خوبی برای همسر خود باشیم تا این زمینه آرامش را فراهم کند.
6ـ خلوت‌های گفتگو
لذا من یک نکته‌ای را به عنوان یک نکته کلیدی بیان کنم. حتماً با همسر خود خلوت‌های گفتگو داشته باشید. شاید این‌که در اسلام داریم: «جُلُوسُ الْمَرْءِ عِنْدَ عِيَالِه»[2]، همین که مرد کنار همسر خود می‌نشیند، به فرمایش پیامبر بهتر از اعتکاف در مسجد پیامبر است. دلیل این چیست؟ یعنی همین نشستن که زمینه آرامش را ایجاد کند. ما در نشستن کنار همسر به او محبت کنیم، حرف‌های او را بشنویم، سخنان او را با وجود خود درک کنیم. این‌ها زمینه آرامش را در او فراهم می‌کند.
امّا من در جمع‌بندی بحث آرامش عرض کنم آرامش یک اصل کلیدی در زندگی مشترک و در تربیت فرزند است. لذا ما وقتی می‌خواهیم فرزند خود را تربیت کنیم، از همان آغازین زمان‌هایی که این فرزند در رحم مادر شکل می‌گیرد؛ باید مادر و فضا و محیط تربیتی و خانواده در آرامش قرار بگیرد. این آرامش، این لنگرگاه آرامش، می‌تواند زمینه تربیت‌پذیری را ایجاد کند.
اگر من بخواهم یک تشبیه برای شما داشته باشم قطعاً این تشبیه را خواهم کرد: وقتی ما می‌خواهیم فرزندی را تربیت کنیم، باید نیازهای اولیه او را مرتفع کنیم. یکی از نیازهای اولیه فرزندان ما، امنیت و آرامش است. اگر این کار را انجام بدهیم تأثیر تربیت‌پذیری را بالا می‌بریم.
ب ـ انواع مراقبتها در دوران بارداری
اولین اصل را به عنوان آرامش بیان کردیم، امّا دومین نکته‌ای که باید بیان کنیم برخی مراقبت‌هایی است که مادر در این دوران بایستی داشته باشد. یکی از مراقبتها مراقبتهای جسمانی است یعنی مادر باید مراقبتهای جسمانی داشته باشد و یکی دیگر از مراقبتها مراقبتهای به نوعی روحی و روانی است و یک دسته دیگر از مراقبتها، مراقبتهای معنوی است که باید این‌ها را توأمان داشته باشد تا إن‌شاء‌الله زمینه‌ای فراهم شود تا از این فضای تربیتی که فضای مساعدی هم است، ما بتوانیم به خوبی بهره ببریم.
1ـ سلامت جسم
از لحاظ تغذیه‌ای مادر باید دقت کند که دیگر از این به بعد مهمانی دارد، فرزندی دارد و لذا این‌که بخواهد بد بخورد، توجهی به زمان تغذیه نداشته باشد، علاوه بر این‌که بر خود او تأثیر می‌گذارد قطعاً بر فرزندی که مهمان او در این نُه ماه است، اثر می‌گذارد. پس مادر باید مسئله تغذیه را جدّی بگیرد، لذا کارشناسان تغذیه هم در این زمینه توصیه‌هایی دارند که به آن توصیه‌ها حتماً باید توجّه شود.
2ـ سلامت روان
امّا بخش دوم بخش روحی و روانی است که مادر بایستی در دوران بارداری مراقبت کند که روح و روان خود را سالم نگه دارد، به بهداشت روانی خود توجه کند. شما می‌دانید افرادی که از سلامت روان برخوردار هستند، عملکرد آن‌ها تقویت می‌شود. این عملکرد می‌تواند عملکرد جسمی باشد، می‌تواند این عملکرد، عملکرد عاطفی باشد، می‌تواند این عملکرد، عملکرد فکری باشد، یعنی می‌بینیم عملکرد این فرد در جنبه‌های مختلف تقویت می‌شود.
لذا سلامت روح و روان در اصل یعنی رشد دادن به خود. یعنی انسانی که دچار آسیب‌های روحی می‌شود. مثلاً مادری که دچار افسردگی می‌شود، قطعاً عملکرد او کاهش پیدا می‌کند، مادری که دچار بدبینی می‌شود قطعاً عملکرد او در حوزه‌های مختلف فکری، احساسی، عاطفی، جسمی کاهش پیدا می‌کند.
مادری که دچار وسواس می‌شود، او هم دچار مشکلاتی می‌شود. مادری که مراقبت نکرده و اضطراب او افزایش پیدا کرده است، دوباره در ابعاد مختلف عملکرد او کاهش پیدا می‌کند. پس باید حتماً به سلامت روح و روان توجّه داشته باشیم.
توصیه‌هایی برای برخورداری از سلامت روان
من در چند جمله کوتاه و چند تیتر کوتاه به شما می‌گویم و اگر بخواهیم از سلامت روان برخوردار باشیم باید به چه توصیه‌هایی توجه کنیم.
ـ آرامش و پرهیز از اضطراب
اولین نکته همان بحثی است که داشتیم یعنی به آرامش خود توجه داشته باشید، دوم مراقب باشیم دچار اضطراب نشویم. چون اضطراب به تعبیر برخی از کارشناسان به نوعی مادر بسیاری از مشکلات و بیماری‌ها است. به عنوان مثال می‌گویند خود وسواس اختلال اضطرابی است یعنی منشأ آن از اضطراب و خیلی از مشکلات دیگر شکل می‌گیرد. لذا باید مراقبت باشیم که دچار اضطراب نشویم، پیشگیری کنیم و قطعاً پیشگیری می‌تواند ثمره بیشتری داشته باشد.
ـ همنشینی با افراد دارای سلامت روان
نکته سومی که باید توجه کنیم این است که در دوران بارداری با افرادی که از سلامت روح و روان برخوردار هستند نشست و برخاست کنیم، مراقب باشیم با افرادی که آسیب‌های روحی دیدند، مشکلات روحی و روانی دارند، خصوصاً در این دوران کمتر ارتباط داشته باشیم ولو از نزدیکان ما باشد. ما به خاطر فرزندان خود نباید مسامحه کنیم، به خاطر فرزندان خود نباید با کسی معامله کنیم، ما امروز دیگر مسئول فرزند خود هستیم و باید دقت‌ها را نسبت به او داشته باشیم.
پس برای این‌که به یک آرامش روحی و روانی برسیم، آسیب‌های روحی و روانی را نبینیم، بایستی حتماً به این نکات دقت داشته باشیم. من یک نکته پایانی را هم اینجا برای سلامت روح و روان محضر شما عرض می‌کنم و آن این‌که انسانی که می‌بیند، گاهی اوقات دچار یک سری آسیب‌هایی می‌شود، دچار یک سری مشکلات می‌شود، دچار یک سری اختلالات رفتاری می‌شود، چه خوب است تا این اتفاق رقم می‌خورد حتماً با اهل فن مشورت کند و نگذارد آن اختلال عمیق شود.
من اینجا به این نکته تأکید دارم که معمولاً مشکلات روحی و روانی به خودی خود حل نمی‌شود، نیاز به یک فرآیند اصلاحی و درمانی دارد. یعنی اگر من دچار یک افسردگی خفیف شدم، نباید بگویم خودش حل می‌شود، نه، حتماً باید با کسی مشورت کنم، رویکرد خود را در زندگی تغییر بدهم که إن‌شاء‌الله آن زمینه اصلاح من فراهم شود.
3 ـ مراقبتهای معنوی در دوران بارداری
در تقسیمات ما گفتیم یک مراقبت از جسم بود که در محور تغذیه بود، البته چیزهای دیگر هم ذیل آن است. دوم مراقبت از روح و روان بود. سوم مراقبتهای معنوی در این دوران است که این هم می‌تواند خیلی کمک کار باشد. برای مراقبتهای معنوی باید به چند نکته اشاره کنیم.
ـ توجه به واجبات
یکی از نکات این است ما باید واجبات خود را خوب انجام بدهیم و به آن توجه داشته باشیم. به نماز خواندن خود دقت کنیم، بالاخره اگر در ایامی روزه گرفتن برای مادر باردار اشکالی ندارد، در آن ماه‌هایی که گاهی اوقات پزشکان تجویز می‌کنند و برای آن مشکلی را قائل نیستند، روزه‌ای بگیرد.
گاهی اوقات توجه داشته باشد که بقیه حقوق الهی را انجام بدهد، مثلاً اگر خمس و زکاتی به گردن او است به آن توجه کند. یک جاهایی حتی نیاز به این است که انسان کسی را توصیه به حقی بکند. «تَواصَوْا بِالْحَق»[3] حتماً این توصیه را داشته باشد. به واجبات الهی توجه داشته باشد.
ـ پرهیز از محرمات
دوم از محرمات هم بپرهیزید، دیگر اینجا خود ما نیستیم، ما هستیم و یک نسل. بد نیست من اینجا این نکته را خدمت شما عرض کنم که گاهی اوقات می‌بینیم ما یک دقت پایینی در تربیت داریم، یک بچه‌ای بد تربیت می‌شود، این مبدأی می‌شود برای این‌که یک نسلی آسیب ببیند.
هیچ وقت فراموش نمی‌کنم، چند وقت پیش یک جوانی پیش بنده آمده بود، می‌گفت ما پنج خواهر و برادر هستیم، همه ما مشکل داریم، مشکل‌های رفتاری، اخلاقی، مشکلات روحی و روانی، یعنی یک کلکسیونی از مشکلات بودند. بعد می‌گفت پدر و مادر ما هم از دنیا رفتند، ولی منشأ این مشکلات را آن‌ها می‌دانیم، چون آن‌ها اصلاً در تربیت ما کوشا نبودند. می‌گفت حالا همه ما خواهرها و برادرها ازدواج کردیم، تقریباً جمع ما 13 فرزند دارند، دقیقاً بچه‌های ما هم دچار مشکلاتی هستند، به خاطر این‌که ما پدر و مادرهای آن‌ها هستیم.
یعنی یک زن و شوهر از یک مبدائی شروع می‌کنند و دقت نمی‌کنند، الآن حداقل 17، 18 نفر انسان آسیب دیدند، حالا این‌که در ادامه چه رخ می‌دهد معلوم نیست.
لذا در دوران بارداری ما باید توجه داشته باشیم خصوصاً به امورات معنوی، به محرمات دقت کنیم، اصل محرم و نامحرم را دقت کنیم، این‌که آیا موسیقی گوش بدهیم یا ندهیم، چه تصاویری می‌بینیم، آیا تصاویری که می‌بینیم مناسب است یا خیر؟ اگر واقعاً حرام است دقت کنیم که به سمت و سوی این‌ها نرویم. مراقب باشیم که غیبت نکنیم، تهمتی نزنیم، مراقب مال مردم باشیم.
داستانی در باب تأثیر محرمات
ماجرای مشهوری است که آن عالم بزرگوار می‌گوید: یک موقعی دیدم یک میرآبی[4] در محله ما بود، به در منزل ما آمد که دست فرزندم را گرفته بود و از او شکوه و گلایه‌ای داشت. می‌گفت فرزند شما با سوزن لحاف‌دوزی یا سوزن جوال‌دوزی مشک من را سوراخ کرده است. من خسارت او را دادم، ولی تصمیم گرفتم با همسر درباره این موضوع فکر کنیم که چه کار کردیم که از فرزند ما چنین رفتاری را از خود نشان داده است.
همین‌طور که فکر می‌کردیم، یک مرتبه مادر برگشت گفت: من می‌دانم دلیل آن چیست. می‌گفت در زمان بارداری یکی از خانم‌های همسایه یک ظرف اناری پیش من امانت گذاشته بود که برود کاری را انجام بدهد و آن را بردارد. من ویار انار کردم، می‌گفت برای این‌که بتوانم خود را یک مقداری خود را آرام کنم، یک سوزنی را به این انار زدم و آبی که دور این سوزن بود را خوردم. تا این را گفت، من به او گفتم: تو با سوزن به انار مردم زدی، فرزند با سوزن لحاف‌دوزی به مشک آب مردم زد.
لذا این‌ها بی‌تأثیر نیست، ما در دنیایی زندگی می‌کنیم که دنیای علل و عوامل مختلفی است که اگر شما یک رفتاری را انجام بدهید، بازخورد آن را می‌بینید، علت‌ها و معلول‌ها اینجا معنا پیدا می‌کند. پس مادر هم باید دقت کند که از محرمات بپرهیزد.
ـ پیوند با قرآن
امّا نکته سومی که ما باید به آن توجه داشته باشیم، در کنار انجام واجبات و محرمات، ارتباط با قرآن است. پیوند با قرآن هم باید در این دوران باشد و خیلی هم دقت داشته باشید. قرآن مراتب متعددی دارد و هر کسی به اندازه توجه خود از آن بهره می‌برد. یک موقعی است که من فقط روخوانی قرآن را انجام می‌دهم، خود این هم ارزشمند است، حتی اگر انسان به خطوط قرآن هم نگاه کند.
یک موقعی نه، من با دقت و تأمل در مفاهیم قرآن را می‌خوانم. گاهی اوقات مادر این دقت‌ها و این تأملات را داشته باشد، به ترجمه قرآن توجه کند، این‌ها آثار معنوی دارد، برای انسان نورانیت ایجاد می‌کند.
ـ ارتباط با اهل بیت (ع)
یکی دیگر از نکات بحث ارتباط با کلمات نورانی اهل بیت (ع) است. روایات، احادیث اهل بیت را مطالعه کنیم، گاهی اوقات احادیثی می‌بینیم که شاید برای ما کاربرد بیشتری دارد، نیاز بیشتری به آن داریم، در این زمان حتماً وقت بگذاریم، مطالعه کنیم، بخوانیم.
ـ مناجات با خداوند
یکی دیگر از کارهایی که در امورات معنوی می‌تواند کمک کند، این‌که گاهی اوقات خلوت‌هایی با خدا داشته باشیم، راز و نیازی داشته باشیم، دعایی بخوانیم و ادعیه مختلفی که امروز شما می‌بینید که مجموعه‌ای از آن در مفاتیح الجنان جمع‌آوری شده است، می‌توان از آن استفاده کرد. حتماً این خلوت‌ها را داشته باشیم. حتی المقدور در دوران بارداری با وضو باشیم، وضو نور است، این نورانیت در وجود انسان اثر می‌گذارد.
لذا در یک روایت داریم که حضرت فرمودند: «أَنَّ الْوُضُوءَ عَلَى الْوُضُوءِ نُورٌ عَلَى نُورٍ»[5] یعنی گاهی اوقات این مراودت انسان و مستمر بودن با این‌که طهارت داشته باشد، با وضو باشد، می‌تواند اثرات معنوی خوبی را روی انسان بگذارد.
ـ حضور در محیط‌های معنوی
یکی دیگر از نکاتی که می‌تواند در مراقبتهای معنوی به انسان کمک کند، در مورد محیط‌های معنوی هم حضور پیدا کنیم، اگر برای ما امکان دارد نمازهای خود را در محیط‌های معنوی بخوانیم، ارتباطات معنوی داشته باشیم، اگر می‌توانیم در کنار مضجع شریف اهل بیت (ع) حضور پیدا کنیم، این‌ها می‌تواند کمک کننده باشد.
ـ دعا
یکی دیگر از نکات ارتباط با خدا از طریق دعا است، دعا کردن را برای فرزند خود، برای دیگران فراموش نکنیم. حتی من گاهی اوقات به بانوان باردار می‌گفتم شما از پدر و مادران خود بخواهید که برای شما دعا کنند. گاهی اوقات اگر از دنیا رفتند، حتی سر مزار آن‌ها بروید، چون می‌دانید خیر پدر و مادر بعد از مرگ هم به فرزندان خود می‌رسد، از آن‌ها بخواهیم که این دعا را برای ما انجام بدهند که فرزندی صالح، فرزندی نورانی، فرزندی متدین بتوانیم پرورش بدهیم و تربیت بکنیم. این‌ها مراقبتهای معنوی است که مادر می‌تواند در دوره بارداری داشته باشد.
ـ مطالعه سرگذشت و دستورالعمل‌های اولیای الهی
یکی دیگر از مراقبتهای معنوی که می‌تواند در این زمان داشته باشد این است از سرگذشت بزرگان دینی خود، ائمه معصومین (ع) و اولیای الهی استفاده کند. گاهی اوقات حالات آن‌ها، حالات معنوی، دستور العمل‌هایی که آن‌ها داشتند را بخوانیم، مطالعه کنیم و إن‌شاء‌الله در حد توان خود به کار بگیریم، این‌ها می‌توانند در این دوران به رشد معنوی ما کمک کنند و فرزندان ما هم می‌توانند از این رشد معنوی متأثر شوند و تأثیر بگیرند.
ـ طلب حلالیت
یکی از چیزهایی که خیلی خوب است در دوران بارداری انجام بدهیم و به انسان رشد می‌دهد، این‌که انسان از کسانی که خدایی نکرده در حق آن‌ها ظلمی کرده است، حقی از آن‌ها را ضایع کرده است، در همین دوران حلالیت بطلبیم. یعنی این زمان بارداری می‌تواند یک زمان پاک شدن باشد و لذا وقتی انسان خدایی نکرده از کسانی که حقی ضایع کرده باشد، غیبتی درباره آن‌ها کرده باشد، خدایی نکرده اتهام ناروایی به آن‌ها زده باشد، اگر حلالیت بطلبد، باعث می‌شود که زمینه رشد و تعالی و رشد معنوی او فراهم شود.
برای مطالعه بیشتر درباره برخی نکات تربیتی در این دوران می‌توانید به مقاله «نکات تربیتی در دوران بارداری» مراجعه نمایید.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون
درس تربیت فرزند
این مقاله بخشی از درس‌های تربیت فرزند است که توسط استاد ارجمند حجت الاسلام و المسلمین تراشیون در موسسه نورالمجتبی (ع) تدریس شده است. درس تربیت فرزند مباحثی پیرامون تربیت فرزند اسلامی است. در این درس عوامل موثر در تربیت فرزند بررسی می‌شود. شما می‌توانید برای آشنایی بیشتر با این درس به اینجا مراجعه کنید.
[1]. در روایتی از نبی اکرم (ص) آمده است: السَّعيدُ مَن سَعِدَ في بَطنِ اُمِّهِ و الشَّقِيُّ مَن شَقِيَ في بَطنِ اُمِّهِ؛ خوشبخت از همان شكم مادر خود خوشبخت است و بدبخت از همان شكم مادر خود، بدبخت است؛ كنز العمّال، ص 491.
[2]– تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورام، ج 2، ص 122.
[3]. سورۀ عصر، آیه 3.
[4]. میراب: مباشر و ناظر تقسیم آبها. (لغت‌نامه دهخدا)
[5]– من لا يحضره الفقيه، ج 1، ص 41.