دعا چیست و چرا دعا می‌کنیم؟

دعا، یکی از قدیمی‌ترین و اساسی‌ترین شکل‌های بیان خواسته‌ها در بین انسان‌هاست که از دیرباز در زندگی بشر و ادیان مختلف وجود داشته است. این عمل نه تنها به ‌عنوان ابزاری برای ارتباط با خالق شناخته می‌شود، بلکه به عنوان منبعی برای آرامش روحی و روانی نیز در نظر گرفته می‌شود.

دعا به ما امکان می‌دهد تا احساسات درونی خود را به ‌طور مستقیم بیان کنیم، از جمله سپاسگزاری، درخواست کمک و طلب بخشش. با توجه به اهمیت موضوع دعا، در این مقاله به بررسی تاریخچه دعا، انواع و آثار دعا و نقش آن در زندگی مدرن خواهیم پرداخت و دیگر جوانب مرتبط با این عبادت  مقدس را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

تعریف دعا

دعا، در لغت به معنای خواندن است و در اصطلاح، نوعی خواستن که به صورت درخواست، راز و نیاز، نیایش و مناجات با خداوند باری تعالی ابراز می‌شود.

دعا، راهی است برای اعتراف به نیازمندی و درخواست یاری از محضر خداوند و وسیله‌ای است برای شکرگزاری و قدردانی از نعمت‌های بی‌شمار او. 

نیایش و دعا، مظهر عشق ورزیدن و دوست داشتن رب العالمین است تا انسان با خضوع و خشوع در برابر قدرت بی‌‌انتهای خداوند، از غرور و خودپسندی خود دست بکشد و آفرینش خویش را مدیون آفریدگارش بداند.

دعا قلب عبادت

می‌دانیم که دعا و نیایش قلب عبودیّت و بندگی است.
الدُّعاءُ مُخُّ العِبادَةِ
دعا، مغز و ثمرۀ عبادت است[1].

در منابع دینی ما بر دعا بسیار سفارش و تأکید شده است. آن را مایۀ رشد و رشاد می‌دانند. وسیلۀ ارتباط با خداوند است. پیوند دهندۀ مخلوق با خالق است. برای همین است که در قرآن می‌خوانیم:
«وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادی عَنّی فَإِنّی قَريبٌ أُجيبُ دَعوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ»
هنگامی که بندگانم از تو دربارۀ من بپرسند، [بگو:] یقیناً من نزدیکم، دعای دعا کننده را زمانی که مرا بخواند اجابت می کنم.
خداوند در این آیه پیامی از خود می‌گوید: بندگانم، من نزدیک هستم، اجابت می‌کنم. در آیۀ دیگر می‌خوانیم:
«قُل ما يَعبَأُ بِكُم رَبِّی لَو لا دُعاؤُكُم… » (سورۀ فرقان، آیۀ ۷۷)
بگو: اگر دعایتان نمی‌بود، پروردگارم به شما اعتنایی نمی‌کرد.

بنابراین، اصل اساسی در دعا کردن، اجابت و عطا و حاجت نیست، بلکه ارتباط و پیوند با خداوند است. اصل آن است که انسان ناچیز و ناتوان با خداوند متعال ارتباط برقرار کند و اجابت و دادنِ حاجت در مرحلۀ بعد و در ضمنِ آن است.

فرق دعا با نیایش

دعا و نیایش به ‌طور کلی دو واژه مرتبط با ارتباط انسان‌ها با خداوند هستند، اما تفاوت‌هایی میان آن‌ها وجود دارد. در ادامه به برخی از این تفاوت‌ها اشاره می‌کنیم:

۱. تعریف و کاربرد:

• دعا، معمولاً به معنای درخواست یا طلب از خداوند است. در دعا، فرد به طور خاص چیزی را از خداوند می‌خواهد، مانند کمک، شفا، آرامش یا برکت.
  • نیایش، به معنای عبادت و تقدیم به خداوند است، که بیشتر بر حس عشق، احترام و بندگی تأکید دارد. نیایش بیشتر بر روی ارتباط و نزدیک شدن به خداوند متمرکز است و شامل شکرگزاری و ستایش نیز می‌شود.

۲.  ساختار:

• دعا، ممکن است از الگوهای خاصی پیروی کند و به نوعی رسمی باشد، به ‌خصوص در برخی از ادیان مانند خواندن دعای عرفه در روز نهم ذی‌الحجه (روز عرفه) به صورت جمعی.
  • نیایش، می‌تواند به شکل آزاد و بدون قاعده خاصی انجام شود و بیشتر به احساسات فردی وابسته است.

۳. نیت و انگیزه:

• دعا، گاهی به عنوان ابزار درخواست و رسیدن به اهداف خاص تلقی می‌شود.
  • نیایش، بیشتر بر روی ایجاد ارتباط عمیق و معنوی با خداوند تمرکز دارد و هدف آن به ‌دست آوردن آرامش و نزدیکی به خداست.
    

دعا و نیایش و مناجات در سیرۀ معصومین (علیهم‌السلام)

دعا و نیایش و مناجات در سیرۀ معصومین دایرۀ بسیار گسترده‌ای دارد. از افتخارات مکتب شیعه است که در این‌باره گنجینۀ بسیار ارزشمندی دارد. با نگاهی گذرا می‌توان دعا را در مذاهب دیگر دید و آن را با ادعیه و مناجات این مکتب نورانی مقایسه کرد.
ادعیۀ امیرالمؤمنین و امام سجّاد و امام هادی و سایر ائمّه (ع) چنان شکوهمند و پرمحتوا و عمیق و لطیف و غنی‌اند که گاه برخی فضلا و اندیشمندان مکاتب و مذاهب دیگر را به سوی مذهب شیعه کشانده و با استبصار و شیعه شدن، خود را به دریای گستردۀ نور پیوند داده‌اند. دعاهای حضرت امیرالمومنین (ع) بالغ بر 500 دعا است، صحیفۀ سجّادیّه‌ نیز بالغ بر 257 دعا دارد.

نشر معارف الهی در قالب دعا

دعاهای ائمّه علاوه بر تأثیر فراوان بر اعتقاد و ایجاد روح عبودیّت در مردم دو کارکرد دیگر نیز دارد. یکی از کارکردهای دعا مثل صحیفۀ سجّادیّه آن است که به واسطۀ آن معارف دینی از گزند منع و جعل ایمن می‌مانند. حاکمان ستمگر اُموی و عبّاسی می‌کوشیدند که نگذارند معارف دینی به نسل‌های بعد برسد. این امر باعث شد که بسیاری از راویان از سر ترس روایات را منتقل نکنند.

جاعلان نیز به جعل و تحریف گسترده دست می‌زدند تا روایات کمتر به دستِ مردمِ پس از آن‌ها برسد. ائمّه در پوشش دعا معارف و مطالب اعتقادی و معرفتی را بیان می‌کردند و ستمگران با این تصور که دعاست و دعا سخن با خداست و حامل معارف علمی نمی‌تواند باشد، مانع آن ادعیه نمی‌شدند. برای همین است که بسیاری از مطالب علمی در پوشش دعا به دست ما رسیده است.

کارکرد دیگر آن است که ادعیه و مناجات ائمّه جایگزین خوبی است برای آن‌ها که در پی عرفان و تصوّف می‌روند و به تصورشان با تصوّف و عرفان‌های کذایی می‌توانند بهتر و سریع‌تر به مقام قرب الهی برسند.

شیعیان با دیدن ادعیۀ اهل بیت (علیهم‌السلام)، روحاً از هرگونه عرفان و تصوّفی بی‌نیاز می‌شوند و آن خلاء روحی را احساس نمی‌کنند. وقتی که مناجات‌های امیر المؤمنین یا امام سجاد (ع) را ببیند، کجا و چطور نیازمند تصوف می‌مانید؟ آن همه قرب و حلاوت روحی را کجا می‌توان یافت جز با نجواها و نیایش‌های ائمّه؟

صحیفۀ سجّادیّه بالغ بر 257 دعا و صحیفه‌های دیگر در پیشخوانِ فرهنگ مکتوب شیعه عرضه می‌شود و در دسترس همگان است. به این بیندیشیم که با خواندن صحیفۀ مهدیه که حاوی ادعیه و مناجات امام عصر (عج) است، چه حس و حال لطیفی به دست می‌آوریم به آن‌جا که امامِ حی و معصوم زمان ما، هر چند در پردۀ غیبت باشد، با خدا به نجوا بنشیند، یا با دعا روشِ خواستن را تعلیم می‌دهد، یا اوراد و اذکار کوتاهی را بیان می‌کند، چقدر شوق‌مندانه به سمت آن دریاهای نور و دانایی جذب می‌شویم و روح خود را تطهیر می‌نماییم!

دعا در روایات

در روایات ائمه معصومین (علیهم‌السلام) فراوان از دعا یاد و سفارش شده و آن را به عنوان حقیقت و مغز عبادت معرفی می‌کنند. همچنین دعا بهترین وسیله بر تقرب و نزدیکی به ساحت اقدس الهی است و به فرموده حضرت علی (علیه‌السلام) «دعا، کلیدهای نجات و گنجینه‌های رستگاری است[2]».

امام صادق (علیه‌السلام) در خصوص اهمیت دعا می‌فرمایند: «دعا کن و مگو کار از کار گذشته است، همانا نزد خداوند مقام و منزلتی است که جز با دعا بدست نمی‌آید[3]».

در سیره اهل بیت (علیهم‌السلام) دعا، مناجات و گفتن ذکر از عوامل اثرگذار بر نفس در جهت پاکسازی و رسیدن به رتبه‌های عالی بیان شده است. این روش طلایی افزون بر این که اثری معجزه آسا در تهذیب نفس دارد و نوری ماندگار در جان‌های آماده می‌آفریند، امواج بلا را برطرف می‌سازد.

افزون بر آن، هر کس به دعا و نیایش تمسک جست و به سوی معبود خود قدم برداشت، پروردگار مهربان عاشقانه او را در آغوش خواهد کشید. همان طور که رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «خداوند حاجت‌خواه اصرار کننده را دوست دارد[4]».

دعا در آیات

یکی از مواردی که در قرآن نقش اساسی و کلیدی دارد، دعا و نیایش است. قرآن کریم در عین این که دیگران را به دعا تشویق می‌کند، خود به بیان بهترین دعاها پرداخته و با بیان دعاهایی از زبان انبیاء، اولیاء، ملائکه و …، نحوه دعا کردن را به مومنان می‌آموزد.

 در قرآن مجید، خداوند مهربان بندگانش را به دعا امر می‌کند که پیروی نکردن از این دستور به معنای تکبر بنده در مقابل پروردگار از عبادت است و نتیجه آن داخل شدن به آتش جهنم است.

«وَ قَالَ رَبُّکمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ…[5]»؛ مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را و کسانی‌ که از پرستش و عبادت من کبر می‌ورزند، به زودی‌ با ذلّت و خواری در دوزخ می‌شوند.

دعا و نیایش، در آیات قرآن عبادت و پرستش است و آدمی رابطه‌ ویژه و خاصی نسبت به دیگر موجودات با آفریدگار جهانیان دارد. این ارتباط ویژه در آیه‌ای از آیات قرآن به وضوح قابل ملاحظه است که می‌فرماید: «وَإِذَا سَأَلَک عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ[6]…»؛ هرگاه‌ بندگان من، از تو درباره من بپرسند، من نزدیکم و دعای‌ دعا کننده را به هنگامی‌ که مرا بخواند اجابت می‌کنم، پس‌ باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه‌ یابند.

دعاهای قرآنی

در قرآن کریم آیاتی تحت عنوان دعا آمده که بسیار زیباست و با استفاده از آن در مشکلات و امورات زندگی می‌توان آنها را حل و رفع کرد. در ادامه نمونه‌ای از این آیات با مضامین دعا را می‌آوریم:

• رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا؛

پروردگارا! اگر ما فراموش یا خطا کردیم، ما را مؤاخذه مکن!

• رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا؛

پروردگارا! تکلیف سنگینی بر ما قرار مده، آن چنان که (به خاطر گناه و طغیان،) بر کسانی که پیش از ما بودند، قرار دادی!

• رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا؛

پروردگارا! آنچه طاقت تحمل آن را نداریم، بر ما مقرّر مدار! و آثار گناه را از ما بشوی!

• وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ[7].

ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مایی، پس ما را بر جمعیّت کافران، پیروز گردان!

شیوه‌های استفاده از دعا در ادیان مختلف

روش‌های بهره‌مندی از دعا در ادیان و فرهنگ‌ها، بسته به باورها، آداب و رسوم و متون مقدس در هر فرهنگ متفاوت است. در زیر به برخی از شیوه‌های رایج دعا در ادیان می‌پردازیم:

دین اسلام

دعا، در اسلام دارای جایگاه ویژه‌ای است که به صورت فردی و جمعی وجود دارد و در مواقع خاص مانند شب‌های قدر، شب جمعه‌، صبح و عصر جمعه، نیمه شعبان و … خوانده می‌شود و بسیار فراوان است.

از جمله این موارد دعای کمیل است که به صورت جمعی در اماکن مذهبی چون حرم ائمه اطهار (علیهم‌السلام)، زیارتگاه‌ها، مساجد و حتی محافل خانگی خوانده می‌شود. این دعا، دعایی ویژه و خاص بوده که در شب‌های جمعه خوانده می‌شود و دارای مضامین عمیق معنوی و عرفانی است.

دین مسیحیت

در بین مسیحیان نیایش‌های عمومی و خصوصی وجود دارد که آنها می‌توانند دعاهای جمعی را در کلیسا انجام دهند و در زمان تنهایی دعاهای خصوصی بخوانند.

یکی از دعاهای مشهور آنها «دعای پدر ما» است که گفته شده عیسی مسیح (علیه‌السلام) به پیروانش آن را آموخته است و در بسیاری از مراسم عبادی خوانده می‌شود.

دین یهودیت

• نماز سه‌گانه، یهودیان در سه زمان مختلف در روز دعا می‌کنند: شاکریت (صبح)، مینخا (عصر) و معریو (شب).
  • نصوص دعا در تلمود و دیگر متون مقدس آمده و برای ساعت‌های مشخص دعاهایی در نظر گرفته شده است.

هندوئیسم

• هندوها با انجام آیین‌هایی به نام پوجا (پرستش) به دعا و نیایش پرداخته و از خدایان مختلف برای سلامتی، ثروت و آرامش دعا می‌کنند.
•  تلاوت دعاها و متون مقدس به صورت مکرر به عنوان مانترا برای جذب خیر و برکت است.

بودیسم

• دعاها در آئین بودیسم به طور معمول به ‌صورت مدیتیشن و تکرار مانتراها انجام می‌شود. این عمل برای دستیابی به آرامش ذهنی و معنوی است.
  • بودائی‌ها از سر خیرخواهی دعاهایی برای خوشبختی و بهروزی دیگران نیز انجام می‌دهند.

آیین‌های بومی

در بسیاری از فرهنگ‌های بومی، دعاهای سنتی و خاصی برای احترام به طبیعت و روح‌های اجداد خوانده می‌شود. این دعاها ممکن است به ‌طور جمعی در جشن‌ها و مراسم خاص انجام شوند.

دوران معاصر

در دنیای مدرن، دعا به عنوان ابزاری برای ایجاد اجتماع و حمایت از یکدیگر در گروه‌ها و جلسات مختلف به کار می‌رود. افراد می‌توانند با یکدیگر دعا کنند تا همبستگی و ارتباط عمیق‌تری را ایجاد کنند.

با وجود تفاوت‌های زیادی که در شیوه‌های دعا وجود دارد، همه فرهنگ‌ها بر اهمیت دعا در ایجاد ارتباط با خالق هستی و همچنین رسیدن به آرامش و هدایت تأکید دارند.

تاریخچه دعا

دعا یکی از مفاهیم بنیادی در ادیان مختلف است که به عنوان ابزاری برای ارتباط با خداوند یا نیروهای معنوی مورد استفاده قرار می‌گیرد. تاریخچه دعا در ادیان مختلف و تغییرات آن در طول زمان نشان‌دهنده تفسیرها مختلف انسانی در ارتباط با معنویات و ماوراء طبیعت است.

نکته مهم این که، دعا به عنوان یک جز کلیدی از تجربیات انسانی و معنوی، نه ‌تنها در ادیان مختلف، بلکه در عصر حاضر نیز با تغییرات و تحولات مختلفی روبرو شده و همواره در حال تحول است.

الف . تاریخچه دعا در ادیان مختلف:

دین یهودیت

• دعا در دین یهود به روش‌های مختلفی از جمله دعاهای روزانه، دعاهای جمعی و دعاهای شخصی انجام می‌شود.
  • شیوه‌هایی مانند نماز سه‌گانه (صبح، عصر و شب) وجود دارد.
  • کتاب «تلمود» و «کتاب دعا» (سیدور) نقش مهمی در توسعه دعاهای یهودی ایفا کرده‌اند.
    

دین مسیحیت

• دعا در مسیحیت از زمان عیسی مسیح (علیه‌السلام) تا کنون تغییرات زیادی داشته است. نمازهای معروفی مانند «نماز ربانی» (نماز خداوند) به عنوان الگوی دعا به پیروان آموزش داده شده‌اند.
  • دعا به صورت فردی و جمعی، در کلیساها و در مناسبت‌های خاص (مانند عیدها) برگزار می‌شود.
    

دین مبین اسلام

در اسلام، دعا به عنوان ابراز خضوع و درخواست کمک از خداوند مطرح شده است.

• نمازهای پنج‌گانه و دعاهای مستحب مانند دعای کمیل از مهم‌ترین اشکال دعا هستند.
  • دعا در قرآن و سنت پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به ‌طور ویژه‌ای توجه شده است.
    

هندویسم

• در هندویسم، دعا (پوجا) بخشی از آیین‌های مذهبی است که به‌وسیله مانتراها (درجات زبانی و معنوی) و مراسم خاص انجام می‌شود.
  • تغییرات در دعا و مراسم به ‌واسطه‌ی تاریخ طولانی و تنوع مکتب‌های فلسفی این دین رخ داده است.
    

ب. تغییرات دعا در طول زمان:

•  مدرن‌سازی:

با گذشت زمان و مدرنیزه شدن جوامع، برخی از شیوه‌های دعا دستخوش تغییرات شده‌اند. مثلا بسیاری از ادیان تلاش کرده‌اند تا دعا را برای نسل‌های جدید جذاب‌تر کنند.

•  نفوذ فرهنگی:

ارتباطات فرهنگی و بین‌المللی موجب شده است که آداب و رسوم دعا از فرهنگی به فرهنگ دیگر منتقل شود و ادغام‌هایی در این زمینه رخ دهد.

•  تکنولوژی:

با ورود اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، دعاهای آنلاین و برنامه‌های مذهبی از طریق پلتفورم‌های دیجیتال گسترش یافته است، که این نیز منجر به تغییر در شیوه‌های دعا شده است.

•  رویکردهای نوین:

افزون بر دعاهای سنّتی، رویکردهای جدیدی مانند دعاهای معنوی و مراقبه در حال رشد هستند و نشان‌ دهنده تغییر در فهم معنویت در دنیای مدرن هستند.

انواع دعا

 دعا به ‌عنوان یک عمل معنوی و ارتباط با خداوند یا نیروهای فراتر از انسان، می‌تواند به انواع مختلفی تقسیم‌بندی شود. در زیر به بررسی انواع مختلف دعا پرداخته می‌شود:

۱. دعاهای فردی و جمعی

• دعاهای فردی:

دعاهایی هستند که فرد به ‌طور مستقل و به ‌تنهایی انجام می‌دهد. این نوع دعا می‌تواند شامل درخواست‌ها، شکرگزاری و یا تفکر و سکوت باشد. به عنوان مثال دعاهای شبانه و ذکرهای خصوصی.

• دعاهای جمعی:

این دعاها در گروه‌ها، جمع‌ها و مراسم‌های عمومی برگزار می‌شوند. به عنوان مثال: دعای کمیل، ندبه و … در اسلام، مراسم عید در مسیحیت یا دعاهای جمعی در مراسم مذهبی.

۲. دعاهای رسمی و غیر رسمی

• دعاهای رسمی:

این نوع دعاها معمولاً در قالب آیین‌ها و مراسم‌های مذهبی انجام می‌شوند و معمولاً دارای متن خاص یا اصول معین هستند. برگزاری دعا در مراسم شب‌های قدر در دین اسلام، دعاهای مربوط به مراسم ازدواج یا دفن در مسیحیت از این قبیل دعاهاست.

• دعاهای غیررسمی:

این نوع دعاها ساختار خاصی ندارد و گاه بنا بر ضرورت و در مواقع بحرانی انجام می‌شود به طور مثال دعای باران در هنگام خشکسالی.

۳. دعاهای شفاهی و نوشتاری

• دعاهای شفاهی:

دعاهایی هستند که به صورت زبانی گفته می‌شوند. این دعاها معمولاً در مناسبت‌های عمومی یا جمعی خوانده می‌شوند. به عنوان مثال دعاهای عمومی که در پایان مراسمات مذهبی خوانده می‌شود.

• دعاهای مکتوب

دعاهایی که به صورت مکتوب تهیه شده و خوانده می‌شوند. این دعاها معمولاً در کتاب‌های دعا یا متون مذهبی در همه ادیان یافت می‌شوند. بخصوص این که در دین مبین اسلام دعاهای که مأثور و از اهل بیت علیهم‌السلام باشند، مقام و قرب بیشتری در بین مومنین دارند.

۴. دعاهای شخصی و اجتماعی

• دعاهای شخصی:

این دعاها به‌صورت مستقیم مرتبط با نیازها، خواسته‌ها و دغدغه‌های فردی افراد هستند. مانند درخواست برای سلامتی، هدایت یا شکرگزاری به خاطر نعمت‌های زندگی.

• دعاهای اجتماعی:

این دعاها مربوط به دغدغه‌ها و مسائل اجتماعی یا جهانی هستند و معمولاً به نفع جمع و جامعه انجام می‌شوند. مانند دعا برای صلح، دعا برای کمک به بی‌خانمان‌ها یا دعا برای شفای بیماران.

۵. دعاهای نذر:

دعاهایی که در آن شخص متعهد می‌شود به انجام عملی خاص در ازای برآورده شدن یک درخواست، مانند نذر انجام یک عبادت خاص در دین اسلام یا نذر در مسیحیت.

آثار دعا بر روح و روان انسان

دعا به ‌عنوان یک عمل معنوی، تأثیرات عمیق و مثبتی بر روح و روان انسان دارد. این تأثیرات می‌توانند در بهبود سلامت روانی، افزایش احساس آرامش و امید افراد نقش بسزایی ایفا کنند. در ادامه به برخی از این تأثیرات می‌پردازیم:

• فرآیند مراقبه: دعا معمولاً شامل لحظه‌های سکوت و تمرکز است که می‌تواند به فرد کمک کند تا از شلوغی‌های روزمره فاصله بگیرد و به درون خود برود. این فرآیند مشابه مراقبه است و می‌تواند منجر به کاهش استرس و اضطراب شود.
  
  
• تنظیم سیستم عصبی: دعا می‌تواند پاسخ جسمی به استرس را متعادل کند. مطالعات نشان داده‌اند که دعا و نیایش می‌توانند مقدار هورمون‌های استرس مانند کورتیزول را کاهش دهند و بنابراین به بهبود سلامت جسم و روح کمک کنند.
  
  
• تجربه آرامش درونی: بسیاری از افراد گزارش می‌دهند که در حین دعا تجربه‌ای از آرامش و سکون درونی را احساس می‌کنند. این احساس آرامش می‌تواند خود به خود به کاهش تنش و اضطراب منجر شود.
  
  
• ایجاد چشم‌انداز مثبت: دعا به افراد کمک می‌کند تا نسبت به زندگی و آینده خود دید مثبتی داشته باشند. نیت‌کردن و بیان درخواست‌ها به خداوند می‌تواند احساس امیدواری و اطمینان به آینده را افزایش دهد.
  
  
• تقویت اراده و استقامت: دعا می‌تواند به فرد انگیزه دهد و او را در مواجهه با سختی‌ها و مشکلات زندگی یاری کند. با دعا کردن، افراد احساس می‌کنند که در زندگی خود هدفی دارند و می‌توانند بر معضلات غلبه کنند.
  
  
• ارتباط با نیرویی فراتر: احساس مرتبط بودن با نیرویی بزرگ‌تر از خود، می‌تواند احساس آرامش و اطمینان نسبت به زندگی را افزایش دهد. پیوند با یک قدرت معنوی به افراد حس تعلق و امنیت می‌بخشد و به آنها کمک می‌کند تا از سختی‌ها عبور کنند.
  
  
• کاهش احساس تنهایی: دعا، به‌ ویژه در زمان‌های سخت، می‌تواند به افراد احساس نزدیکی و ارتباطی عمیق با خداوند یا نیروهای معنوی بدهد. این ارتباط می‌تواند به کاهش احساس تنهایی و انزوا کمک کند.
  
  
• مدیریت عواطف: دعا می‌تواند به عنوان ابزاری برای دریافت و فهم احساسات و عواطف عمل کند. با بیان احساسات و نگرانی‌ها در قالب دعا، فرد می‌تواند به آرامش روانی دست یابد و عواطف منفی خود را مدیریت کند.
  
  
• سلامت جسمی و روحی: تحقیقات نشان داده‌اند که افرادی که دعا می‌کنند، معمولاً حساسیت کمتری به بیماری‌های جسمی و روانی دارند. این افراد به دلیل داشتن سیستم‌های حمایتی قوی‌تر و کاهش استرس، معمولاً در شرایط بهتری قرار دارند.
  
  
• کاهش افسردگی: تحقیقات نشان داده‌اند که دعا و نیایش می‌تواند به کاهش علائم افسردگی در برخی از افراد کمک کند. افراد مذهبی معمولاً به‌واسطه ارتباط معنوی، احساس امید و هدف بیشتری در زندگی خود دارند.
  
  
• تأثیر اجتماعی: حضور در جوامع مذهبی و دعاهای جمعی می‌تواند منجر به افزایش تعاملات اجتماعی شود که خود به احساسات مثبت و قوی‌تری منجر خواهد شد. احساس تعلق به یک جامعه می‌تواند به افزایش امید و آرامش در فرد کمک کند.
  
  

آیا دعا و نیایش می‌تواند نتایج علمی داشته باشد؟

با توجه به تحقیقات علمی، دعا و نیایش می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مانند سلامت جسمی، روانی و اجتماعی تأثیرات بسزایی داشته باشد. این تأثیرات، همراه با احساسات مثبت و امیدی که از دعا و نیایش ناشی می‌شوند، می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی افراد و کاهش استرس و اضطراب کمک کند.

هر چند که تأثیر دعا گاهی از جنبه‌های مذهبی و معنوی قابل سنجش نیست، اما شواهد علمی نشان می‌دهد که این عمل می‌تواند به بهبود سلامت روان و جسمی انسان‌ها منجر شود. در سال‌های اخیر، تحقیقات علمی در زمینه اثرات دعا و نیایش بر سلامت جسمی و روانی افراد افزایش یافته است.

دانشمندان معتقدند افراد مذهبی و دعاگو ممکن است علاوه بر بهبود وضعیت روحی، سیستم ایمنی بهتری داشته باشند که به سلامت جسمانی آن‌ها نیز کمک می‌کند.

نقش دعا در درمان بیماری‌ها

دعا به عنوان یک عمل معنوی می‌تواند تأثیرات مثبت قابل توجهی بر سلامت روان و جسم افراد داشته باشد. این عمل به کاهش استرس، اضطراب و احساس تنش کمک می‌کند و به افراد احساس آرامش و سکون می‌بخشد. با انجام دعا، فرد می‌تواند احساسات و عواطف خود را بهتر مدیریت کند و به نتایج بهتری در روند درمان دست یابد.

برخی از مطالعات تجربی به بررسی تأثیر دعا بر بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن پرداخته و نتایج مثبتی در بهبود حال آن‌ها مشاهده کرده‌اند. این تحقیقات نشان داده‌اند که دعا می‌تواند به عنوان یک عامل مکمل در کنار درمان‌های پزشکی عمل کند.

از سوی دیگر، دعا می‌تواند به تسهیل روند بهبودی در بیماران کمک کند و در بسیاری از موارد به بهبودی فرد سرعت بخشد. هرچند که دعا به ‌تنهایی جایگزین درمان‌های پزشکی نمی‌شود، اما به عنوان ابزاری مکمل با تأثیرات مثبت روحی و روانی، نقش مهمی را در طول درمان ایفا می‌کند.

معروف‌ترین کتاب‌های دعا

کتاب‌های دعا در ادیان مختلف، متون مقدس و مجموعه‌هایی از دعاها، نیایش‌ها و آداب عبادی هستند که مسلمانان، مسیحیان، یهودیان و پیروان سایر ادیان از آنها برای برقراری ارتباط با خداوند استفاده می‌کنند. در زیر، تعدادی از مهم‌ترین کتاب‌های دعا در ادیان مختلف معرفی می‌شوند:

۱. دین اسلام

• صحیفه سجادیه: یکی از مهم‌ترین متون دعا و نیایش در فرهنگ اسلامی، به ‌ویژه در مذهب شیعه، محسوب می‌شود. این کتاب از امام زین العابدین (علیه‌السلام)، چهارمین امام شیعه است و شامل دعاها و نیایش‌هایی است که آداب و معانی عمیق معنوی را به تصویر می‌کشد. 

صحیفه سجادیه، متنی جامع از دعا و نیایش است که نه‌ تنها بر جنبه‌های فردی و معنوی زندگی تأثیر می‌گذارد، بلکه منبعی غنی برای تفکر، تأمل و بهبود رفتارهای اجتماعی و انسانی نیز در نظر گرفته می‌شود. این کتاب عمیقاً در تمام جنبه‌های زندگی افراد تأثیر می‌گذارد و به ارتقاء سطح روحانی و اخلاقی جامعه کمک می‌کند.

• مفاتیح الجنان: یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین کتاب‌های دعا در دین اسلام، به ‌ویژه در بین مسلمانان شیعه است. این کتاب که توسط شیخ عباس قمی تألیف شده، مجموعه‌ای از دعاها، زیارات، اذکار و نیایش‌ها برای مناسبت‌های مختلف را در بر می‌گیرد.

مفاتیح الجنان نه ‌تنها به ‌عنوان یک کتاب دعا و نیایش شناخته می‌شود، بلکه منبعی برای افزایش تقوا، معنویت و ارتباط نزدیک‌تر با خداوند است. این کتاب در مجالس مذهبی، محافل دعا و مناسبت‌های خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد و به نوعی، کتابی است که بسیاری از مسلمانان شیعه آن را به ‌عنوان راهنمای دعا در زندگی روزمره خود می‌شناسند.

با توجه به سادگی دسترسی و فراوانی دعاها در این کتاب، مفاتیح الجنان جایگاه خاصی در زندگی معنوی و مذهبی مردم مسلمان دارد.

۲. مسیحیت

• کتاب دعا: این کتاب در کلیسای انگلستان و برخی دیگر از فرقه‌های مسیحی مورد استفاده قرار می‌گیرد و شامل دعاها، نیایش‌ها و آیین‌های مختلف است.
• کتاب مقدس: دعاهای مختلفی در این کتاب مقدس وجود دارد و بسیاری از آنها به ‌عنوان الگو برای دعاهای فردی و جمعی استفاده می‌شوند.
  

۳. دین یهود

• سیدور: این کتاب، کتاب دعا و نیایش یهودیان است و شامل دعاهای روزانه، دعاهای جمعی و مراسم‌های مذهبی مختلف می‌باشد.
• تلمود: این کتاب نیز شامل دعاها و متون عبادی است و به ترجمه و تفسیر متون مقدس می‌پردازد.
  

۴. هندوئیسم

کتاب‌های ودا: این کتاب‌ها شامل دعاها، مناجات‌ها و سرودهای مذهبی هستند و به عنوان متون مقدس در هندوئیسم شناخته می‌شوند.

۵. بودائیسم

کتاب‌های مقدس ترایپیتاکا: در این کتاب‌ها، متون دعا و نیایش‌هایی وجود دارد که برای تمرکز و مدیتیشن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

حکایتی از اصرار بر دعا و اجابت آن

شیخ محمد تقی قزوینی در مدرسه صدر حجره‌ای داشت. او در مراتب علم و عمل و تقوا بی‌نظیر بود. او حاجتی داشت که برای آن بسیار دعا نموده و دائما از خدا تمنا می‌کرد و آن حاجت این بود که خداوند به او تشرّف خدمت امام عصر، ارواحنا فداه، را روزی گرداند و با کمال عجز و ناله این دعا را می‌خواند: «اَللّهمَ أرنی الطَّلعَةَ الرّشیدَة و الغُّرةَ الْحَمیَدة»؛ خدايا بنمايان به من آن جمال ارجمند و آن پيشانى نورانى پسنديده را…

با وجود اینکه مبتلا به فقر و بیماری سل بود، اما در نهایت عفاف زندگی می‌کرد و مدت هیجده سال موفق به آموختن علم بود. بیماری او طولانی شد و هرگاه سرفه می‌کرد خون از سینه‌اش می‌آمد تا اینکه از عافیت او مایوس شدند و کسی گمان نمی کرد از این بیماری جان سالم به در ببرد.

بیماری او شدید شد و حجره‌اش را به مخزن مدرسه منتقل کردند تا اطراف حجره به خونی که از سینه‌اش خارج می‌شود نجس نشود. مدتی در آن اتاق بود که به یکباره دیدند که او سلامتی خود را بدست آورده است. از او پرسیدند که چگونه از آن بیماری شدید نجات یافتی و خوب شدی؟

گفت: «در یک شبی حال من به قدری بد شد که دیگر رمقی برایم نماند. اوایل صبح بود. ناگهان دیدم سقف اتاق شکافته شد و شخصی با کرسی فرود آمد و کرسی را در مقابل من گذاشت و بعد آن شخص دیگری فرود آمد و بر آن کرسی نشست و انگار به من گفتند این شخص امیرالمؤمنین، (علیه‌السلام) است. پس حضرت به من توجه فرمودند و حال من را جویا شدند.

عرض کردم سیدی و مولای، مرا از این بیماری شفا دهید و فقر را از من رفع کنید.

فرمود: «اما بیماری، تو که شفا یافتی».

عرض کردم: آن آرزوی بزرگی که دارم و در حرم مقدس دعا می‌کردم و از خدا می‌طلبیدم برآورده نمایید.

فرمود: «فردا قبل از طلوع آفتاب بر بالای بلندی وادی السلام می‌روی و حواست به جاده باشد، فرزند من صاحب الزمان (علیه‌السلام)، از کربلا می‌آید و دو نفر از اصحابش همراه او هستند، به او سلام کن و هر جا می‌روند همراه آنها برو.

بعد از این واقعه به هوش آمدم، اما احدی را ندیدم. با خود گفتم این واقعه که دیدم از خیالات بوده، اما مقداری که گذشت سرفه نکردم و دیدم به احسن وجه بیماری من خوب شده، تعجب کردم و باور کردم که شفا پیدا کردم. تا اینکه شب شد و اصلا از سرفه و خون خبری نبود. با خود گفتم اگر آنچه که وعده فرمودند فردا واقع شود من به سعادت خود رسیده‌ام.

وقتی صبح، وقت طلوع آفتاب شد، به محلی که فرموده بودند، رفتم و نشستم و به جاده کربلا توجه داشتم که ناگاه سه نفر را دیدم که یکی از آنها جلو بود و با کمال وقار و سکونت راه می‌رفت و دو نفر دیگر پشت سر او راه می‌رفتند مثل اینکه دو مجسمه متحرک باشند.

لباس آن دو نفر از پشم بود و در پای آنها گیوه بود و هیبت و شوکت آن بزرگوار مرا گرفت به حدی که وقتی به من رسیدند به جز سلام قادر نبودم چیز دیگری بگویم. سلام کردم و جواب دادند از آن بلندی بالا آمدند و از پشت دیوار شهر از جاده به طرف محلی که معروف به مقام صاحب الزمان (علیه‌السلام) است، رفتند و آن حضرت بر مکان بلندی که در آن مقام است، نشستند و آن دو نفر بر دو طرف درب ایستادند و من هم نزدیک آنها ایستادم. آن دو نفر ساکت بودند و اصلا حرفی نمی‌زدند تا این که خورشید طلوع کرد.

صبر من تمام شد. با خود گفتم، داخل مقام شوم و پای مبارک مولای خود را ببوسم. چون پای در فضای آن مقام گذاشتم احدی را ندیدم. دنیا در نظر من تیره و تار شد و تا شب در کنار دریای قدیم نجف گریه می‌کردم و خود را در خاک و گل می‌مالیدم و فریاد می‌زدم.

تصمیم گرفتم خود را از شدّت غصه که داشتم هلاک کنم. قدری فکر کردم مثل اینکه به من الهام شد که دعای تو همین بود که: «اَللّهمَ أرنی الطَّلعَةَ الرّشیدَة و الغُّرةَ الْحَمیَدة»؛ خدايا بنمايان به من آن جمال ارجمند و آن پيشانى نورانى پسنديده را… و این دعا هم مستجاب شد. پس وجهی ندارد که این قدر ناراحت باشی. به محل خود برگشتم و تا به الان جریان را به احدی نگفته‌ام[8].

سخن آخر

در مجموع، دعا به ‌عنوان یک عمل معنوی، بهترین راه ارتباطی با قدرت لایزال الهی است که از همان ابتدای خلقت آدمی بوده و تأثیرات عمیق و مثبتی بر روح و روان انسان دارد. با توجه به تحقیقات علمی دعا می‌تواند یک منبع بزرگ برای رسیدن به سلامت جسمی و روانی باشد.

این ارتباط معنوی و آرامش حاصل از دعا می‌تواند افراد را در برخورد با چالش‌ها و مشکلات زندگی یاری کند و به آنها احساس خوشبختی و رضایت بیشتری بدهد و خشنودی خداوند متعال را به دنبال داشته باشد.

از ابتدای کار جهان تا به انتها
دیباچه ای نبود و نباشد بِه از دعا

وقت است اگر به دعوت «أدعونی أستجب»
دستی برآوریم به درگاه کبریا[9]

---

[1] . رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: «دعا مغز عبادت است». ینابیع الحکمة، ج۲،ص ۳۱۵.

[2] . کافی، ج ۲، ص ۳۴۰، ح۲.

[3] . میزان الحکمه، حدیث ۵۵۳۹.

[4] . بحارالأنوار، ج ۹۳، ص ۳۷۴، ح ۱۶.

[5] . سوره غافر، آیه ۶۰.

[6] . سوره بقره، آیه ۱۸۶.

[7] . همان، آیه ۲۸۶.

[8] . ملاقات با امام زمان، سید جعفر رفیعی، ص 189-185.

[9] . ابن حسام خوسفی.