خوش اخلاقی

خوش اخلاقی و حسن خلق از آدابی است که در اسلام به آن سفارش شده است. در روایات تأکید زیادی به حسن خلق شده است و اجر و پاداش فراوانی برای آن ذکر شده است. در این مقاله به بررسی موضوع خوش اخلاقی و اهمیت آن می‌پردازیم و ابزارهای آن را بیان می‌کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• اهمیت خوش اخلاقی
• ابزارهای خوش اخلاقی
  • حسن گفتار
  • پرهیز از بد زبانی
  • گشاده رویی

خوش اخلاقی

حسن معاشرت مجموعه‌ای از رفتارهای مختلف است که می‌توان دسته‌بندی‌های مختلفی برای آن در نظر گرفت. یکی از مهمترین و چه بسا مهمترین بخش در حسن معاشرت، خوش‌ اخلاقی است. بسیار امر عظیمی است و بسیار به آن سفارش شده است. از مجموع روایات مطرح شده می‌توان این برداشت را کرد حسن خلق از ثمره‌های ایمان است و موجب رشد ایمان می‌شود؛ همچنان که فرمودند: «عنوانُ صحیفة المؤمن حُسنُ خلقِهِ؛ سرلوحۀ پروندۀ مؤمن، حسن خلق او است».^[1]

خوب است به چند حدیث در این زمینه توجه کنیم؛ از امام رضا (ع) نقل شده است:

«مَا مِنْ شَيْ‏ءٍ أَثْقَلَ فِي الْمِيزَانِ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ».^[2]

در میزان اعمال انسان، چیزی سنگین‌تر از حسن خلق وجود ندارد.

روایت دیگری که از ائمه هدی نقل شده:

«إِنَّ صَاحِبَ الْخُلُقِ الْحَسَنِ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ الصَّائِمِ الْقَائِمِ».^[3]

اجر کسی که دارای اخلاق خوب باشد، مانند اجر کسی است که روزه‌دار و شب زنده‌دار باشد.

چقدر زیبا است، ما با زیبا کردن اخلاق خود، با خودخواهی نکردن، با حسن خلق با دیگران، می‌توانیم به چنین درجه‌ای برسیم.

یکی از تعریف‌هایی که قرآن کریم از پیامبر اکرم (ص) دارد این است که صاحب خلق عظیم است؛ «وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظيمٍ».^[4] در جای دیگری به پیامبر اکرم خطاب می‌شود:

«فَبِما رَحمَةٍ مِنَ اللَّـهِ لِنتَ لَهُم وَ لَو كُنتَ فَظًّا غَليظَ القَلبِ لَانفَضّوا مِن حَولِكَ»^[5]

[اى پیامبر!] به واسطه مهر و رحمتى از جانب خداست که با مردم مهربان گشته‌اى، و اگر خشن و سنگدل بودى، [مردم] از دور تو پراکنده مى‌شدند.

مهمترین جایگاه خوش اخلاقی

همین امر را وارد خانواده کنید، حسن خلق همه جا ضرورت دارد، امّا بالاترین مورد حسن خلق، بالاترین جایگاه و مکان حسن خلق، خانواده است. بنده معمولاً ملاکی را برای خوش اخلاقی مطرح می‌کنم: انسان خوش اخلاق آن کسی است که در خانه خوش ‌اخلاق باشد. در جامعه، ما به لحاظ موقعیت اجتماعی و به خاطر این‌که می‌خواهیم با مردم زندگی کنیم و می‌دانیم که بد اخلاقی باعث می‌شود تا از ما فاصله بگیرند، مجالی برای بروز اخلاق بد از خود نداریم. معلوم نیست همیشه خوش اخلاقی ما در جامعه برای خدا باشد. مگر این‌که کسی اهل نیت و اهل دقت باشد. امّا در محیط خانه، هر کسی خود را نشان می‌دهد. اخلاق واقعی هر کسی همان است که با اهل منزل رفتار می‌کند؛ چه پدر خانواده، چه مادر و چه فرزندان.

به قدری در خانواده اخلاق مهم است که اگر یک بد اخلاق در خانه باشد عرصۀ زندگی را بر همه تلخ و ناگوار می‌کند. برعکس اگر یک کسی اهل شوخ‌ طبعی باشد، اهل برخورد خوب باشد، هدیه بیاورد، خانواده را جایگاه لذّت و شیرینی می‌کند. پس باید در خانواده بسیار در حسن خلق دقت کنیم.

در کتب روایی ما داستانی دربارهٔ سعد بن مَعاذ که از صحابی گران‌قدر پیامبر اکرم (ص) است نقل شده است. او در یکی از جنگ‌ها زخمی شد و بعد از مدتی شهید شد. پیامبر اکرم در تشیع جنازه‌اش، او را بسیار احترام کردند و بدون عبا و با پای برهنه در مراسم او شرکت کردند و با دست خود  سنگ لحد او را گذاشتند. مادر آن صحابی آن‌جا بود، گفت: بهشت گوارای وجودت. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: در امر پرودگار زود قضاوت نکنید، او الآن گرفتار فشار قبر شد. بعد که سؤال کردند حضرت فرمودند: علت این بود که در خانه بد اخلاق بود.^[6]

تعجب انگیز است که گاهی انسان جمع اضداد می‌شود. بعضی افراد اهل ایمان هستند، امّا در خانه بداخلاق هستند. بدتر این است که بعضی تصور می‌کنند این یک نوعی تقدس است، در حالی که به قطع و یقین این گونه نیست. خانه جای مهر و محبت و کانون تربیت است. البته ما باید به فکر تربیت فرزندان باشیم، گاهی هم ممکن است جدی برخورد کنیم. امّا در مجموع، شاکلۀ رفتاری ما باید حسن خلق، خنده، لبخند، گرم و صمیمی برخورد کردن با اهل منزل باشد، به طور کلی هر آنچه باعث شادی دل‌ها می‌شود و زندگی را شیرین می‌کند.

ابزارهای خوش اخلاقی

و امّا خوش اخلاقی ابزارهایی دارد که به مهمترین آنها می‌پردازیم:

۱- حسن گفتار

شاید بتوانیم بگوییم اوّلین ابزار آن زبان و حسن گفتار است که نکتۀ بسیار مهمی است. دستور قرآن کریم این است که: «وَ قولوا لِلنّاسِ حُسنًا؛ با مردم خوب سخن بگویید».^[7] دستور دیگری در سورۀ مبارکۀ اسراء که به عنوان یک دستور انسانی است:

«وَ قُل لِعِبادي يَقولُوا الَّتي هِيَ أَحسَنُ إِنَّ الشَّيطانَ يَنزَغُ بَينَهُم إِنَّ الشَّيطانَ كانَ لِلإِنسانِ عَدُوًّا مُبينًا»^[8]

و به بندگانم بگو: سخنى بگویند كه نیكوتر است، چرا كه شیطان میان آنان دشمنی و نزاع ایجاد مى‌كند. شیطان همواره براى انسان، دشمنى آشكار بوده است.

این دستور العمل چقدر زیبا است، عواقب و آسیب‌های عمل نکردن به آن را نیز بیان می‌کند.

مشهور است که می‌گویند بنشین، بفرما و بتمرگ! یک معنا می‌دهد، امّا سه اثر در دل مخاطب می‌گذارد. اگر بگویید بفرما، احساس شخصیت می‌کند، خوشحال می‌شود. اگر بگویید بنشین، (کلام) عادی است، احساس خوبی به او دست نمی‌دهد. البته لحنِ کلام همراه عبارت هر دو با هم اثر  دارند. اگر آن کلمه سوم گفته شود در دل طرف مقابل ناراحتی، کدورت و بغض ایجاد می‌شود که حتی ممکن است به کینه علیه گوینده تبدیل شود. بنابراین بایستی ما این دستور را در منزل اجرایی کنیم.

حدیثی از امام محمد باقر (ع) ذیل همین آیه مطرح شده است که توضیح راهگشایی را مطرح فرمودند:

«قُولُوا لِلنَّاسِ أَحْسَنَ مَا تُحِبُّونَ أَنْ يُقَالَ فِيكُمْ»^[9]

با مردم صحبت کنید به بهتر از آن چیزی که دوست دارید با شما صحبت شود.

پس وقتی من می‌خواهم به دیگران عبارتی را تحویل بدهم، اندکی تأمل کنم، بهترین عبارت را انتخاب کنم، بعد به طرف مقابل بگویم. انسان با یک عبارت دلی را شاد می‌کند، با یک عبارت ممکن است دلی را بلرزاند.

حالا این نکته را به داخل محیط خانه بیاورید، شوهر ممکن است یک کلمه به همسر خود بگوید، دل او را غمگین کند. ممکن است یک کلمه‌ای بگوید همسر احساس شخصیت کند، شاد شود از این‌که شوهر به او اهمّیّت داده است. دقیقاً همین مسئله در رابطه‌ با خانم هم وجود دارد، گاهی ممکن است خانمی صحبتی کند که قلب شوهر را جریحه‌دار کند. کلام آثار عمیقی دارد، خیلی مراقب بیان خود و عباراتی که به کار می‌بریم باشیم.

صراحت لهجه به یک معنا خوب است، این‌که آدم طرف مقابل را گیج نکند، امّا اگر به این معنا باشد که انسان با گستاخی حرفی را بدون دقت و بی‌پروا بگوید، خیلی بد است. انسان می‌تواند روی یک حرفی که می‌خواهد به عنوان تذکر بگوید فکر کند، عباراتی را به کار ببرد که این عبارت اثر خوب داشته باشد. برای بنده اتفاق افتاده، گاهی می‌خواستم تذکری را به کسی بگویم، دیده‌ام هر طور بگویم تلخ است. گاهی ده دقیقه فکر کرده‌ام، بعد خدا هم کمک می‌کند عباراتی ساخته می‌شود که هم اثر مثبت دارد و هم دل کمتر آزرده می‌شود یا آزرده نمی‌شود.

در اینجا ذکر چند حدیث مناسب است:

«أَنَّ رَجُلًا قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ فَقَالَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ وَ إِطْيَابُ الْكَلَام‏»^[10]

مردی از رسول خدا (ص) پرسید از بهترین اعمال کدام است. فرمودند: غذا دادن به دیگران و پاکیزه کردن کلام.

حدیث دیگری هم به همین مضمون است: بهترین شما کسی است که کلام خود را پاکیزه کند، اطعام طعام کند، سلام را منتشر کند و شب که همه خواب هستند به نماز بایستد.

با روایتی از امام سجّاد (ع) بحث خوش زبانی را به پایان ببریم. پنج فایده برای خوش زبانی بیان فرمودند:

«الْقَوْلُ الْحَسَنُ يُثْرِي الْمَالَ وَ يُنْمِي الرِّزْقَ وَ يُنْسِي فِي الْأَجَلِ وَ يُحَبِّبُ إِلَى الْأَهْلِ وَ يُدْخِلُ الْجَنَّةَ»^[11]

خوش زبانی مال انسان را زیاد می‌کند و باعث رشد و فزونی روزی می‌شود و اجل را به تأخیر می‌اندازد و انسان را محبوب خانواده می‌کند و [در نهایت] انسان را بهشتی می‌کند.

۲- پرهیز از بد زبانی

دومین ابزار و راهکار برای خوش اخلاقی پرهیز از بد زبانی است. زبان ابزاری است که در اختیار انسان قرار دارد. اگر تمرین کنیم و در استفاده از این نعمت الهی دقت کنیم، می‌توانیم بسیاری از مشکلات را در خانواده با همین زبان حل و فصل کنیم و همچنین از به وجود آمدن بسیاری از مشکلات جلوگیری نماییم. برای مطالعه بیشتر درباره این مطلب می‌توانید به مقاله «پرهیز از بد زبانی در خانواده» مراجعه نمایید.

۳- گشاده رویی

ابزار سوم در خوش اخلاقی این است که آدم روی باز داشته باشد. با اطرافیان خود، به خصوص با اهل منزل با روی باز و خندان برخورد کند. مرد هنگام ورود به منزل با لبخند وارد شود که از مستحبات شرعی ما است. هدیه‌ای برای همسر بیاورد، با گرمی به او سلام بکند. در طرف مقابل نیز خانم منزل آمادۀ ورود شوهر باشد، آرایش بکند که آرایش برای همسر مستحب است و همسر را با گرمی و روی باز تحویل بگیرد. باز برخورد کردن، تحویل گرفتن، گشاده رو بودن، لبخند بر لب داشتن، اثر بزرگی در تحکیم خانواده و محبت و مودت دارد.

از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است:

«حُسْنُ الْبِشْرِ يَذْهَبُ بِالسَّخِيمَةِ»^[12]

خوش رویی کینه را از بین می‌برد.

انسان با کسی که از او کینه‌ای دارد، با خوش اخلاقی و روی باز برخورد کند، لبخند بزند، عبارت گرمی به کار ببرد، دل او آرام می‌شود. از امیر المؤمنین (ع) نقل شده:

«الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ الْمَوَدَّةِ»^[13]

خوش‌رویی کمند مودت است،

مثل این که انسان با یک خوش برخوردی کمند صیدی بیندازد و کسی را جذب خود کند.

در حدیث دیگری داریم که شما نمی‌توانید مردم را با مال پوشش بدهید که به همه مال بدهید که شما را دوست داشته باشند ولکن بلکه شما می‌توانید با گشاده رویی و برخورد زیبا همه را طرفدار خود کنید.^[14]

امیر المؤمنین (ع) فرمودند:

«بِشْرُكَ يَدُلُّ عَلَى كَرَمِ نَفْسِكَ»^[15]

گشاده‌رویی تو دلالت می‌کند که تو انسان کریم و با گذشتی هستی.

کرامت این نیست که انسان در برابر خطای دیگران، برخورد خشن و تندی کند. کرامت این است که انسان با هر کسی حتی کسانی که به او بدی کرده‌اند، با گشاده‌رویی برخورد کند، گویی او همه چیز را فراموش کرده است و چیزی در دل ندارد. در حدیث دیگری فرمودند:

«إِنَّ بُشْرَ الْمُؤْمِنِ فِي وَجْهِهِ وَ قُوَّتَهُ فِي دِينِهِ وَ حُزْنَهُ فِي قَلْبِهِ»^[16]

خوشحالی مؤمن در چهرۀ او نمایان است، قوّت و قدرت او در دینداریش و حزن و اندوه او در قلبش است.

---

[1]– تحف العقول، ص 200

[2]– عيون أخبار الرضا عليه السّلام، ج ‏2، ص 37.

[3]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج ‏2، ص 100.

[4]– سورۀ قلم، آیه 4.

[5]– سورۀ آل عمران، آیه 159.

[6]– الأمالي (شیخ طوسی)، ص427

[7]– سورۀ بقره، آیه 83.

[8]– سورۀ اسراء، آیه 53.

[9]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج ‏2، ص 165.

[10]– وسائل الشيعة، ج ‏24، ص 289.

[11]– الخصال، ج‏1، ص: 317.

[12]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج ‏2، ص 104.

[13]– نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص 469.

[14]– الكافي (ط – الإسلامية)، ج‏2، ص: 103

[15]– مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج ‏8، ص 453.

[16]– غرر الحكم و درر الكلم، ص 224.