تأثیر خواب مناسب بر تربیت

خواب مناسب یکی از عوامل موثر در سلامتی انسان است. تنظیمات خواب و بیداری در رشد جسمی و روحی انسان موثر است و می‌تواند مسیر آنرا تغییر دهد. در این مقاله به دنبال پاسخ این سؤال هستیم که نحوۀ خواب و بیداری ما چه تأثیری بر مسائل تربیتی دارد. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• تأثیر خواب و بیداری بر تربیت
• مقدار خواب مورد نیاز
• آثار توجه و عدم توجه به خواب
• زمان خواب
• فضای مناسب خواب
• رنگ اتاق خواب
• تهویۀ مناسب
• دما و نور متعادل
• لباس مناسب

تأثیر خواب مناسب بر تربیت

مطلب ما در مورد تأثیر خواب و بیداری بر تربیت و پرورش است. آیا تنظیمات خواب و بیداری بر اساس اصول علمی و طبی در طب ایرانی روی پرورش جسمی و روحی کودک ما، حتی بزرگسال و جوان ما می‌تواند تأثیر داشته باشد و مسیر را تغییر بدهد؟ مسلماً بر اساس دیدگاه ما این‌گونه است.

ما شش  اصل مهم داریم که به آن ستۀ ضروریه می‌گوییم و این شش اصل را در همۀ ابعاد زندگی مؤثر و نافذ می‌دانیم، طوری که وقتی می‌خواهیم تربیت را تنظیم کنیم، برنامه ریزی کنیم و جهت آن را مشخص کنیم، اگر از یکی از این شش مورد غافل شویم حتماً مسیر تربیتی ما خدشه برمی‌دارد و اشکال ایجاد می‌کند و ما به سختی و زحمت می‌افتیم و حتی گاهی در یک مسیری که کاملاً درست برنامه ریزی شده است به خاطر نادیده گرفتن یکی از این شش اصل ممکن است ناموفق شویم. شش عامل اصلی سلامتی عبارتند از:

1ـ خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها (مأکول و مشروب)
 2ـ حرکت و سکون (ورزش و فعالیت‌های بدنی)
 3ـ آب و هوا (الاهویه)
 4ـ خواب و بیداری (نوم و یقظه)
 5ـ رخدادهای روحی و روانی (اعراض نفسانی)
 6ـ پاکسازی‌ها (احتباس و استفراغ)

برای مطالعه بیشتر در اینباره می‌توانید به مقاله «آشنایی با عوامل سلامتی بخش در طب ایرانی» مراجعه نمایید.

ابعاد تأثیر خواب مناسب

در واقع ما در این مقاله به دنبال پاسخ این سؤال هستیم که نحوۀ خواب و بیداری ما چه تأثیری بر مسائل تربیتی دارد. اگر مشتاق هستیم که جداگانه در کتب طب ایرانی مطالعه کنید نوم و یقضه که معادل خواب و بیداری است عنوانی است که باید دنبال آن بگردید و مطالعه کنید. اما ابعاد تاثیر خواب بر زندگی انسان را در ادامه بررسی می‌کنیم:

کمیت در خواب مناسب

از چند جنبه در طب سنتی این نوم و یقضه مورد بررسی قرار می‌گیرد که هر کدام به نحوی روی تربیت ما تأثیر گذار است. مقدار خواب یا کمیت خواب یک نوع تأثیر می‌گذارد. یعنی این‌که چند ساعت خواب برای فرد مناسب است.

منحصر به فرد بودن برنامه‌ریزی برای خواب مناسب

مسلماً و بدون شک از دیدگاه طب ایرانی که قبلاً در مورد آن بحث کردیم، هر فردی یک موجود منحصر به فرد است، یعنی خصوصیات او منحصر به فرد است، برنامه ریزی برای او منحصر به فرد است. ما نمی‌توانیم یک قانون کلی برای همۀ افراد بدهیم، مانند یک کارخانه که همۀ محصولات آن دارد خارج می‌شود و تمام این‌ها یا برچسب دارند و بر اساس اصول ثابتی دارند جلو می‌روند. نه، هر انسانی بنا بر خصوصیات، مزاج، شرایطی که در آن زندگی می‌کند، بنا به فصلی که در آن به سر می‌برد، حتی بنا بر قوّت ذاتی و مزاجی اولیه که بر او تعریف شده است، بنا بر عادات متفاوتی که دارد، شغلی که دارد، تمام شرایط را در نظر بگیریم، ساعت خواب و بیداری برای او متفاوت می‌شود.

 بنابراین وقتی ما می‌گوییم مقدار و کمیّت خواب در مسائل تربیتی و سلامتی، چه سلامت جسم و چه سلامت روح برای فرد مهم است، یعنی برای هر فرد بعد از بررسی دقیق باید به این نتیجه برسیم که برای این فرد به طور خاص چقدر خواب لازم است.

 فرض کنید فردی است که در طول روز در محیطی بسیار گرم قرار می‌گیرد؛ فصل گرم است یا اقلیم گرم است، حتی ممکن است پایه مزاجی فرد گرم باشد. با فردی که در یک شرایط سرد قرار می‌گیرد، یعنی اقلیم او سرد است یا در فصل سرد سال به سر می‌برد یا خود فرد سرد مزاج است، میزان نیاز به خواب و استراحت این دو نفر متفاوت تعریف می‌شود، حتی اگر سن، جنس و شرایط عمومی یکسانی داشته باشند.

می‌خواهیم این مطلب جا بیفتد که تعریف خواب، برای هر فردی باید متفاوت باشد، با دقت انجام بگیرد و هر فردی را برای خود تعریف کنیم و برنامه ریزی کنیم. این هم باید مورد توجه پدر و مادرهای عزیز قرار بگیرد و هم افراد بزرگی که می‌خواهند روی این مطالب دقّت داشته باشند و مسائل تربیتی و روحی و جسمی خود را تنظیم کنند.

مقدار خواب مورد نیاز

در یک نگاه کلی از دیدگاه طب ایرانی بین 6 تا 9 ساعت خواب به عنوان خواب مناسب تعریف شده است. شرایط افراد، همان‌طور که در قسمت قبل شرح دادیم برای ما مشخص می‌کند که آیا یک فردی به حداقل این خواب باید نزدیک شود یا به حدّاکثر این خواب و این‌که این خواب چگونه باید برای او اتفاق بیفتد. این‌که مزاج او چه چیزی است، شرایط فردی او چه است، در چه محیطی زندگی می‌کند، چه سنی دارد و خصوصیات دیگر.

آثار توجه و عدم توجه به خواب مناسب

اجازه بدهید به یک نکتۀ تربیتی اشاره کنیم. مثلاً شما اگر ندانید کودک شما به چه مقدار خواب از لحاظ خصوصیات کلی، شرایط فردی و محیطی خود نیاز دارد دچار یک اشتباه در برنامه‌ریزی برای او می‌شوید. یعنی نمی‌دانید این مقدار خواب که برای این بچه تعریف کردید زیاد است، این بچه نمی‌تواند این مقدار بخوابد. بنابراین دائماً دربارۀ به خواب بردن او با او کلنجار می‌روید و درگیر می‌شوید. این درگیری باعث می‌شود که هم آن مرزهای صمیمیت شما خدشه دار شود و هم کودک شما نافرمانی کند و هم نافرمانی را یاد بگیرد و اصلاً بر اساس اصول کلی تربیتی یک اشکال در مسیر هماهنگی برای مسائل تربیتی او پیش بیاید.

 امّا اگر بدانید هر فردی چه مقدار خواب نیاز دارد و ساعت خواب او را بر اساس نیاز او تنظیم کنیم شروع خواب و اتمام خواب با میل و رغبت انجام می‌شود، فرد با احساس نیاز واقعی به خواب می‌رود و بدون حس کسالت و خستگی یا بدون بیش از حد خوابیدن -که باز منجر به کسالت و خستگی می‌شود- از خواب بلند می‌شود و بعد برنامه‌ریزی روزانۀ خود را شروع می‌کند. از طرف دیگر ما اگر ندانیم که چه مقدار خواب برای کودک لازم است از فرصت‌هایی که برای او موجود است نمی‌توانیم استفاده کنیم. چه کودک، چه بزرگسال، چه جوان و چه نوجوان، بحث تربیتی برای همه مطرح است.

مثلاً فرض کنید فردی که می‌تواند در شش یا هفت ساعت خواب به آرامش برسد و قوای خود را تجدید کند و دوباره بتواند روز خود را شروع کند، اگر بتواند از شرایط بین الطلوعین یعنی ساعات اولیه صبح استفاده کند بالاترین استفاده را از یک زمان غنی انجام داده است.  اگر شما ساعت شروع خواب یا به طور کلی، کمیت کلی خواب را متناسب فرد تنظیم نکنید این فردی که می‌توانست بهترین استفاده را از این فرصت کند به علت یک برنامه ریزی غلط ممکن است این فرصت خوب و طلایی را از دست بدهد.

بنابراین ما نه به اجبار فردی را در ساعتی که باید بخوابد و مناسب او است مجبور به مطالعه می‌کنیم، مجبور به کار می‌کنیم که این یک اصل خلاف تربیت است و نه در ساعتی که باید بیدار باشد و بر اساس مزاجی می‌تواند بیدار باشد او را مجبور به خواب می‌کنیم که فرصت‌های خود را از دست بدهد. این یک حسن است تا ما بدانیم که چقدر باید به یک فرد برای ساعت خواب و بیداری برنامه بدهیم.

زمان خواب مناسب

یک مسئلۀ دیگر هم داریم که آیا این 6 تا 9 ساعت که یک فرد برای خواب دارد می‌تواند هر ساعت از شبانه روز اتفاق بیفتد؟ حتماً جواب آن منفی است. ما حتماً باید به این نکته دقت کنیم که اگر ساعت مناسب خواب و بیداری را در نظر نگیریم ممکن است به شدت روی توانایی خود و یا کودک خود تأثیر بگذاریم و آن پتانسیل را که برای استفاده از ساعات مناسب است از دست بدهیم و برنامه‌های تربیتی ما خدشه دار شود.

 ببینید ساعت خواب مناسب بر اساس اصول طب ایرانی ساعاتی است که در شب واقع شود. یعنی به هیچ وجه، این کمیتی که در مورد آن صحبت کردیم، این 6 تا 9 ساعت خواب، به تنهایی ارزشمند نیست. حتماً در کنار آن ساعت مناسب ارزش پیدا می‌کند. یعنی فرض کنید اگر این شش ساعت خواب مناسب یک فرد را که باید ببینیم چه فردی شش ساعته است، برای او از طلوع آفتاب تا شش ساعت بعد در نظر گرفتید، این شخص به هیچ وجه از این کمیت مناسب استفاده نخواهد کرد، هر چند که میزان کمی خواب برای او مناسب است. ساعات خواب مناسب باید از ساعات ابتدایی شب، در دیدگاه طب ایرانی یکی دو ساعت بعد از غروب آفتاب شروع شود و به اندازۀ نیاز فرد ادامه پیدا کند، بدون انقطاع یا با انقطاع‌هایی بسیار مختصر و کوتاه.

فضای مناسب خواب

امّا نکات دیگری هم در مورد خواب، فضای خواب و شرایط خواب وجود دارد. ما تمام این‌ها را با تفسیر صحبت می‌کنیم. الآن می‌خواهیم اشاره‌ای و لیست وار از آن گذر کنیم و ببینیم چه مطالبی است که می‌تواند روی تربیت فرزند ما، خود ما، جوان ما تأثیر بگذارد و در محدودۀ خواب و بیداری باشد.

رنگ اتاق خواب

یکی از نکات خیلی مهم فضای مناسب است. شما دقّت کنید که مثلاً یک رنگ تحریک کننده، مثلاً فرض کنید فضای خواب کودک و نوجوان خود را سرخ یا نارنجی پررنگ تنظیم کردید و فرد می‌خواهد بخواهد و در آرامش روحی قرار بگیرد. اصلاً منجر به ناآرامی می‌شود، شروع خواب و عمق خواب به واسطۀ رنگ به شدّت تحت تأثیر قرار می‌گیرد یا مثلاً مسائل تربیتی پیشرفته‌تر که فرد در سنّ جوانی یا نوجوانی ممکن است در فضای خوابی که کاملاً سرخ رنگ تنظیم شده است ناآرامی جنسی پیدا کند و بعد شما درگیری‌هایی در مسائل تربیت با فرزند خود پیدا کنید که به راحتی با یک برنامه ریزی ساده می‌توانید آن را از بین ببرید.

یا مثلاً رنگ‌های هولناک مثلاً سرمه‌ای فضای خواب را تنظیم کرده باشید یا سفید مطلق که همه چیز کاملاً سفید باشد. این‌ها هولناک هستند، یعنی برای فرد احساس ترس ایجاد می‌کنند. خصوصاً در کودکان این نوع تنظیم خواب می‌تواند آزار دهنده باشد و عمق خواب را تحت تأثیر قرار بدهد و فردای آن روز که فرد از خواب بیدار می‌شود، هر چند ممکن است بگوید من خوابیدم، امّا چون این خواب عمق پیدا نکرده است در آموزش روز بعد او ناتوانی ایجاد می‌شود. چون این ذهن کاملاً Refresh نشده است، کاملاً برای یادگیری مجدّد تازه نشده است و یک خستگی عمقی در آن باقی است.

تهویۀ مناسب

یا فرض کنید هوای مناسبی که برای اتاق باید باشد، تهویۀ مناسب اتاق، اکسیژن رسانی خوب، اگر اکسیژن رسانی کامل نباشد آن بازپروری سلول‌های مغزی در طول خواب درست انجام نمی‌شود و دوباره روز بعد برای مسائل تربیتی شما ناتوانی خواهید داشت.

دما و نور متعادل

گرما و سرما اگر نامتعادل باشد خواب سطحی و ناآرام می‌شود. اگر نور نامناسب باشد، تاریکی مطلق بسیار بد است. مسائل تربیتی را در روز بعد تحت تأثیر قرار می‌دهد، چون یک تاریکی مطلق یک هول و هراس در او ایجاد می‌کند، یک خواب نامناسب ایجاد می‌کند و یا نور زیاد باعث می‌شود که عمق خواب درست انجام نشود. حتّی نور زیاد یا نور کم حتّی روی سلول‌های بدن هم طی خواب تأثیر می‌گذارد و آزمایش‌های مکرّر انجام شده است که سرطان زایی را یک مقداری بالا می‌برد و خیلی مسائل که وارد جزئیات نمی‌شویم.

این نکاتی که یک به یک می‌گوییم همه جزء مطالبی است که روی مسائل تربیتی تأثیر می‌گذارد. چقدر آسان با یک برنامه ریزی و آموزش می‌توانیم کاری کنیم که کودک ما برای شروع مناسب، برای یک برنامه ریزی تربیتی و پرورش عمقی آماده‌تر و در واقع هماهنگ‌تر باشد.

لباس مناسب

حتّی لباسی که کودک شما، جوان شما انتخاب می‌کند و یا خود شما انتخاب می‌کنید چه جنسی باشد، چقدر با پوست هماهنگ باشد، چقدر آزاد یا چسبان باشد، چقدر آزار دهنده یا آرام بخش باشد؛ این‌ها همه مؤثّر هستند. هیچ وقت فراموش نکنیم که پوست ریۀ دوم ما است، تنفّس از طریق پوست به اندازۀ تنفّس از طریق ریه روی سلامت ما و اکسیژن رسانی بدن، حسّ آرامش ما، عمق خواب ما، آمادگی سلول‌های مغزی برای یادگیری در روز بعد تأثیر می‌گذارد. حتّی رنگ لباس -همان‌طور که رنگ اتاق خواب و فضای اتاق خواب را برای شما تعریف کردیم- می‌تواند روی عمق خواب و حالت آرامش کودک و توانایی‌ فردای او تأثیر گذار باشد.

وجود جزئیات تخصصی در مقاطع سنی مختلف

تمام این نکاتی که گفتیم، به علاوه خیلی نکات دیگری که در کنار این مطالب می‌آیند مهم است. مسائل ریزتر خواهد شد. فرض کنید اگر ما یک کودکی داریم که قبل از سنّ آموزش و شش سالگی است، مسائل این‌ها جدا می‌شود. مثلاً مسائل کودک دو ساله یا مسائل خواب نوزاد با مسائل کودکی که در سنّ آموزش پذیری است متفاوت خواهد شد یا فرض کنید ساعات خواب برای افرادی که در شرایط خواب هستند، شرایط امتحان هستند، شرایط آزمون هستند متفاوت خواهد شد.

خواب مناسب می‌تواند روی یک روز خوب برای شما و فرزندان شما تأثیر بسیار عمیقی بگذارد. خیلی از بدخلقی‌ها و ناسازگاری‌ها، عدم تمرکز‌ها، ناتوانی‌های چه جسمی و چه روحی، بی‌حسّ و حالی‌ها، حتّی بی‌اشتهایی‌ها و غیره در یک فرد می‌تواند تأثیر گذار باشد. با رعایت آن‌ها إن‌شاءالله می‌توانیم به تربیت جسم و جان خود و کودک خود کمک بسیار زیادی کنیم.

دکتر مژده پورحسینی