تشویق و تنبیه ابزارهای تربیتی

یکی از عوامل موفقیت در تربیت فرزند استفاده صحیح از ابزارهای تربیتی است. تشویق و تنبیه دو ابزار تربیتی هستند که اگر به درستی از آنها استفاده شود بسیار موثر می‌باشند. اما اگر درست از آنها استفاده نشود می‌تواند اثر مخرب داشته باشد. عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• تشویق و تنبیه ابزاری برای تربیت
• استفاده بجا و اصولی از تشویق و تنبیه
• تنبیه تربیتی
• تشویق تربیتی

تشویق و تنبیه ابزاری برای تربیت

مادر نقش محوری را در تربیت ایفا می‌کند و ما هر چه بتوانیم مادر را در عرصه تربیت تقویت کنیم و قدرتمندتر کنیم، خروجی تربیتی در خانواده‌ها مطلوب‌تر خواهد بود. لذا مادر باید یک سری ویژگی‌ها را در خود تقویت کند و آن‌ها را پرورش دهد. احیاناً اگر این ویژگی‌ها در او وجود ندارد به دنبال این باشد که آن ویژگی‌ها را کسب کند و یاد بگیرد و اگر این ویژگی‌ها را در خود ضعیف می‌بیند در صدد این باشد که با دانش‌افزایی، مهارت‌افزایی بتواند آن‌ها را به یک مطلوبی برساند.

 یکی از این ویژگی‌ها استفاده صحیح از ابزارهای تربیتی است. تشویق[1] و تنبیه[2] دو ابزار تربیتی هستند که می‌توانند در مسیر تربیت بسیار موثر باشند.

استفاده بجا و اصولی از تشویق و تنبیه

یکی از ویژگی‌هایی که مادر موفق باید داشته باشد این است که از ابزاری مثل تنبیه و تشویق به خوبی در عرصه تربیت استفاده کند. چون فرزندان ما گاهی خطاهایی را مرتکب می‌شوند، لذا باید برای آن‌ها آگاهی فراهم کرد که به سمت آن خطا نروند. چون می‌دانیم اگر یک خطایی در فرد تکرار شود، این خطا تبدیل به یک رفتار می‌شود.

مثلاً اگر خدایی ناکرده فرزندی مدام دروغ بگوید، شما می‌بینید که این دروغگویی در او نهادینه می‌شود. ولی مادر بداند وقتی این فرزند دروغ گفت از چه ابزار تربیتی استفاده کند، آیا فرزند را تنبیه کند، آیا تشویقی برای راستگویی در او ایجاد کند یا خیر، باید با این موارد آشنا باشد. وگرنه ما می‌بینیم که بچه‌ها به مشکلات عدیده تربیتی برمی‌خورند که در آینده اصلاح آن‌ها سخت خواهد بود.

چون بحث تشویق و تنبیه یک بحث بسیار مفصّلی است و ما باید در جای مختص به خودش به آن بپردازیم، در این مقاله به صورت خلاصه چند نکته را عرض می‌کنم.

تنبیه تربیتی

اولین نکته که باید دقت شود این است که از تنبیه باید به عنوان یک ابزار تربیتی استفاده شود، نه به عنوان یک آنتی تربیت و ضدّ تربیت. گاهی اوقات ما تنبیه را به خوبی انجام نمی‌دهیم منجر به این می‌شود که نتیجه مطلوبی به دست نیاوریم. وقتی بدانیم نقش تنبیه و تعریف تنبیه تربیتی چیست می‌توانیم به گونه مطلوبی از آن استفاده کنیم.

تنبیه تربیتی به معنای محرک آزار دهنده بعد از رفتار مطلوب است که نسبت به آن کار انجام می‌شود. مثلاً فرزند من یک لیوان آب روی زمین می‌ریزد، یک زمان من به او می‌گویم: تو چه بچه بدی هستی، این محرک آزاردهنده به خود فرزند ارائه شد و این منجر به تحقیر شخصیت می‌شود. نه تنها این بچه اصلاح نمی‌شود، ممکن است آسیب‌هایی در ادامه پیش بیاید که نتوانیم آن‌ها را کنترل و مدیریت کنیم.

اما یک زمان من با اصول تربیتی آشنا هستم، می‌خواهم این تنبیه را صحیح انجام بدهم، به جای اینکه به او بگویم: تو چه بچه بدی هستی، به او می‌گویم: تو چه کار بدی کردی. یعنی آن محرک آزاردهنده را به سمت عمل نامطلوبی که او انجام داده است، می‌برم. این یک تنبیه تربیتی می‌شود، اثر هم می‌گذارد. یعنی بچه باید بفهمد که کار بدی انجام داده است.

یعنی خود او بد نیست، رفتاری که انجام داده، نامطلوب است. ما به این تنبیه تربیتی می‌گوییم. باید به جا باشد و وجود داشته باشد. ما اصلاً نمی‌توانیم تنبیه را به این معنایی که تعریف کردم، از عرصه تربیت فرزندان دور کنیم.

ولی یک زمان می‌بینیم که تنبیه، تنبیه ضدّ تربیت است. یعنی آسیب می‌رساند. مثلاً وقتی که بچه آبی را روی زمین ریخت، سیلی به او می‌زنیم، به او توهین می‌کنیم، از او نیشگون می‌گیریم، این‌ها تحقیر شخصیتی است، تنبیه بدنی است و لذا آثار سوء‌ی هم خواهد داشت که ممکن است در آینده نتوانیم به راحتی این آثار سوء را جبران کنیم.

تشویق تربیتی

امّا بخش دیگری که باید به آن توجّه کنیم این است که ما باید با شیوه‌های تشویق درست هم آشنا باشیم. گاهی اوقات ما تشویق می‌کنیم ولی در اصل داریم رشوه می‌دهیم، به بچه مزد می‌دهیم، نتیجه آن، این خواهد بود که داریم توقعات او را بالا می‌بریم. او دیگر کار خوب را، کار خوب نمی‌داند. لذا اول باید یک تعریف تربیتی از تشویق داشته باشیم.

می‌گوییم پاداش یا تشویق، تقویت کننده رفتار مطلوب است. یعنی فرزند ما یک کار خوبی را انجام داده است، بدون این‌که از قبل تعیین کنیم، مثلاً من یک زمانی به او می‌گویم اگر اتاق خود را تمیز کنی، من برای تو بستنی می‌خرم، این به معنای رشوه دادن و مزد دادن است. یعنی من دارم مابه‌ازای کاری که او انجام می‌دهد یک مزدی را تعیین می‌کنم. این شاید خیلی خوب نباشد، چون بچه مزدبگیر بار می‌آید، یعنی فردا هم که به او بگوییم برو اتاق خود را مرتب کن، اولین نکته‌ای که می‌گوید، این است که: چه چیزی به من می‌دهید.

 ولی یک زمان ما انگیزه‌ای ایجاد می‌کنیم. مثلاً امروز من و تو می‌خواهیم برویم اتاق تو را مرتب کنیم. به اتفاق می‌رویم به صورت مشارکتی اتاق را مرتب می‌کنیم، اتفاقاً بعد هم یک بستنی به او می‌دهیم. از قبل هم به او نگفته بودیم که می‌خواهیم به تو بستنی بدهیم. یعنی این کار را برای او، همراه با یک خاطره خوشی می‌کنیم. این پاداش مناسب و تشویق درست می‌شود.

لذا مادری که تشویق و تنبیه را به خوبی نشناسد و غلط عمل کند، قطعاً آسیب‌هایی را در آینده خواهد دید. یعنی می‌بینیم بچه برای هر کاری که می‌خواهد انجام بدهد، مزد می‌خواهد. اولین کاری که می‌کند، دنبال مزد است. ولی یک موقع ما می‌گوییم، نه، بچه‌ها باید اصل کار خوب را، خوب بپندارند. نظم اتاق را خوب بدانند، کمک به مادر را خوب بدانند.

 ما نهایتاً باید یک تقویت کننده به آن‌ها تزریق کنیم، مثلاً کار خوب را که انجام داد، به او بگوییم: آفرین، چقدر من را خوشحال کردی، یک دست نوازشی روی سر او بکشیم، یک بوسه‌ای به گونه او نثار کنیم. این تشویق تربیتی است و إن‌شاءالله آثار سوء تشویق‌های غیرتربیتی را هم نخواهد داشت.

مادر موفق، مادری است که ابزار تربیتی را به خوبی بشناسد، تنبیه را خوب بشناسد، تشویق را خوب بشناسد و بتواند از آن‌ها به طور اصولی در تربیت فرزند خود استفاده کند.

نکته: اهمیت سعه صدر در تربیت

مادر وقتی می‌تواند در عرصه تربیت به موفقیت دست پیدا کند که سعه صدر داشته باشد. یعنی صبور باشد. مادری که هیجان داشته باشد و نتواند خود را کنترل کند قطعاً در تربیت موفق نخواهد بود.

در این زمینه مقاله مستقلی به نام «اهمیت سعه صدر» نوشته شده است. برای مطالعه بیشتر می‌توانید به آن مراجعه نمایید.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون

---

[1]. تشویق از ماده‌ الشَّوْق به معنای کشیده شدن نفس آدمی به سوی امری می‌باشد. مِصباح المُنیر در ماده (ش و ق) می‌گوید: الشَّوْقُ الَی الشَّیْءِ نِزاعُ النَّفْسِ الَیْهِ؛ بنابراین تشویق که مصدر باب تفعیل است در لغت به این معانی آمده است: بر انگیختن، به شوق آوردن، (لغت‌نامۀ دهخدا)  راغب ساختن، آرزومند کردن، کار کسی را ستودن و او را دلگرم ساختن به چیزی. در لسان العرب آمده: شَوَّقَنی: هٰاجَنی فَتَشَوَّقْتُ اذٰا هَیَّجَ شَوْقَک. اقرَب المَوارِد نیز چنین گفته: شَوَقَّه الَیْه (هَیَّجَه) ایْ: حَمَلَه عَلَی الشُّوقِ.

[2]. تنبیه نیز مصدر باب تفعیل از ماده‌ النَّبَه به معنی بیدار شدن می‌باشد. لسان العرب می‌گوید: النَّبَه: الانْتِباهَ مِنَ النَّوْمِ؛ پس تنبیه در لغت عبارتست از: آگاه ساختن کسی بر امری، بیدار کردن، هشیار ساختن، واقف گردانیدن به چیزی، ادب کردن و مجازات کردن (فرهنگ معین و لغت‌نامۀ دهخدا)؛ در لسان العرب چنین بیان شده: نَبَّهْتُهُ عَلَی الْشَّیْءِ: وَقَّفْتُهُ عَلَیْه.