اشتغالات فکری و افکار مزاحم

یکی از مسائل مهم در بهداشت فکر و ذهن، مسأله اشتغالات فکری است. در طب سنتی به آن «هم» می‌گویند. در واقع موضوع آن بهداشت اهل اندیشه است. یعنی مدیریت سلامت تفکر و جلوگیری از احساسات و افکار مزاحم. مخصوصاً اهل تفکر، اهل علم و افرادی که غالباً با استفاده از قوای مغزی و قلبی خود کار می‌کنند، باید آن را بیاموزند. در این مقاله ضمن بررسی این موضوع به عناوین زیر پرداخته می‌شود:

• هم
• لزوم جلوگیری از احساسات و افکار مزاحم
  • عوارض احساسات و افکار مزاحم
• انواع هم
  • هم مطلوب
  • هم نامطلوب
    • عوارض هم نامطلوب
    • موارد هم نامطلوب

هم

یکی از مسائل بسیار مهم در اعراض نفسانی که باعث می‌شود مخصوصاً اهل تفکر، اهل علم و افرادی که غالباً با استفاده از قوای مغزی و قلبی خود کار و زندگی می‌کنند، از آن بهتر بهره ببرند و استفاده کنند و در حاشیه باید آن را بیاموزند بحث «هم» است. هم یا اشتغالات فکری در واقع یک موضوع آن موضوع بهداشت اهل اندیشه است. یعنی مدیریت سلامت تفکر و جلوگیری از افکار مزاحم.

کارایی مباحث هم

کلاً در کتب طب ایرانی وقتی بحث «هم» مطرح می‌شود، مثالی که می‌زند مثال اهل علم است. می‌گوید آن کسانی که خیلی مشغول فکر کردن هستند، موضوع مهم «هم» هستند. هر چند که این فکر نظام‌مند است یعنی فردی است که می‌خواهد در مورد مسائل زندگی خود یا آموزش خود یا پرورش عقل خود یا پرورش قلب خود و قوای خود نظام‌مند فکر کند این فرد اهل فکر و اهل اندیشه می‌شود.

امّا همۀ ما مسلماً در زندگی خود چه اهل علم باشیم و چه نباشیم بدون اندیشه و بدون تفکر نمی‌توانیم هیچ کاری را پیش ببریم. بنابراین همۀ آدم‌ها به نوعی درگیر بحث «هم» هستند که حالا إن‌شاء‌الله بیشتر در مورد آن صحبت می‌کنیم و بعداً هم باید یاد بگیریم که چطور «هم» را به طور مثبت استفاده کنیم و از «هم» نامطلوب پرهیز کنیم که نکتۀ  دقیق و مهمی است.

لزوم جلوگیری از احساسات و افکار مزاحم

اولین نکته در بحث هم یعنی اشتغالات ذهنی، درگیری‌های ذهنی، تفکرات تکرار شونده و غیره این است که اجازه ندهید احساسات و افکار مزاحم فضای ذهنی شما را مسموم کنند. به یاد داشته باشید اگر بدبینی، منفی‌نگری در فرد تقویت شود، تسلط او بر روح و نفس او کم می‌شود، نشاط و حس رضایت‌مندی او کاهش پیدا می‌کند. بنابراین بحث آرامش که مهم‌ترین عامل موفقیت در امر تربیت است از بین می‌رود یا کاهش پیدا می‌کند، مختل می‌شود.

عوارض احساسات و افکار مزاحم

این بحث در مورد هر احساس و فکر مزاحمی است. یعنی ممکن است منفی هم نباشد، امّا ازدحام آن باعث ایجاد اشکال می‌شود، این ازدحام باعث می‌شود تمرکز فرد روی امری که مورد نظر او است به هم بریزد. اگر قرار است بچه‌ای، کودکی، جوانی بنشیند و فرض کنید یک مطلب علمی را یاد بگیرید یا شب امتحان است، می‌خواهد درسی را بخواند یا خود را برای یک مباحثه‌ای آماده کند، هر چه بیشتر بتواند افکار مزاحم را دور کند روی بحثی که مد نظر او است بیشتر متمرکز می‌شود.

پس در زمان کمتر و با توانایی بیشتر می‌تواند مطلب خود را فرا بگیرید و ذهن و روح، قلب خود را روی یک مطلب متمرکز کند، امّا اگر این حالت نباشد یعنی افکار مدام از مجاری مختلف وارد ذهن و قلب شوند و فرد هر چه می‌خواهد تمرکز کند این افکار مزاحم بیایند و او را به سمت دیگری بکشانند، باعث می‌شود در طول زمان خیلی بیشتر و با توانایی خیلی کمتر موفق به آن کار شود و شاید هم موفقیت او به اندازۀ شرط اول و حالت اول نباشد.

پس یاد بگیریم آرامش به عنوان یکی از اصول مهم سلامتی خصوصاً سلامت قلب و مغز که بر سلامت همۀ بدن و همۀ اعضا تسری پیدا می‌کند، آرامش به عنوان اصل مهم آن است، باید یک نقش کلیدی برای آن در نظر بگیریم، باید با منظم کردن عملکردهای بدن به واسطۀ منظم کردن ورودی‌های ذهن و مغز به این آرامش مجال کار بدهیم تا قدرت مدیریت نفس و روح را بر بدن خود بیشتر کنیم و اجازه ندهیم که هر فکری، هر احساس ناخوشایندی ورود پیدا کند و تمرکز را به هم بزند و قدرت قلب و مغز را به هم بزند.

می‌دانیم اگر احساسات و افکار مزاحم فضای ذهنی کودک و جوان و نوجوان ما را شلوغ کردند، حتی آموخته‌های قبلی او یعنی حتی قبل از این‌که گرفتار این هم و افکار مزاحم شود، دسترسی به آن هم کم می‌شود. یعنی نه تنها الآن نمی‌تواند تمرکز کند و خوب یاد بگیرید، بلکه برای استفاده‌ از آن چیزی هم که قبلاً در آرامش آموخته است، الآن نمی‌تواند خوب استفاده کند و دسترسی او کاهش پیدا می‌کند.

پس از ابتدای بحث تربیت و آموزش و هم در هنگام استفاده از نتایج این آموزش‌ها و مسائل پرورشی و تربیتی سعی کنیم فرد را از افکار مزاحم و دغدغه‌های ذهنی دور کنیم و به این واسطه بهره‌مندی از سطح قوای فرد را بیشتر کنیم.

انواع هم

در این بخش اشارۀ کوتاهی می‌کنیم به انواع هم و عارضه‌هایی که می‌تواند بر وجود فرد تربیت‌پذیر، فرد شما یا دانش‌آموز شما بر جا بگذارد. به یاد داشته باشیم هم دو نوع است: هم یا مطلوب است یا نامطلوب است.

۱. هم مطلوب

 هم مطلوب واجب و ضروری زندگی است، بدون هم هیچ اهتمامی به وجود نمی‌آید، بدون هم هیچ انگیزه‌ای به وجود نمی‌آید. یعنی روح و ذهن ما، قلب ما درگیر خواستن یک مطلب شود، به آن اهتمام پیدا کنیم تا برای بلند شدن انگیزه پیدا کنیم، کار کنیم، قوای خود را جمع کنیم، به آن هدف بدهیم و در یک مسیر شروع به کار کنیم.

پس هم واجب زندگی است، کسی که همی ندارد به قول طب ایرانی حتماً به مرور زمان گرفتار بیماری می‌شود. به خاطر این‌که این بدن تلاطم و انگیزۀ خاصی برای انجام کاری ندارد و احساس ناخوشایند بیهودگی در او رسوخ می‌کند. خصوصاً برای اهل علم، اهل تفکر، اهل رشد هم ضروری زندگی است یعنی بدون هم نمی‌شود زندگی فکری، عقلی را ادامه داد، باید مشغله‌های ذهنی، پرداختن به مسائل فکری، پرداختن به دغدغه‌های فکری و عقلی و همچنین معنوی و قلبی و غیره -بستگی به موضوع تربیتی شما دارد- برای فرد اول این هم به وجود بیاید و به واسطۀ پرداختن به آن کار و انگیزۀ خود را پیگیری کند.

باید بررسی کنیم که چطور هم مطلوب را ایجاد کنیم. یعنی در کسی که بی‌انگیزه است، در فردی، جوانی، کودکی که بی‌انگیزه است و هیچ هم خاصی برای پیشرفت و رشد خود ندارد، چگونه آن را ایجاد کنیم.

۲. هم نامطلوب

برخی اشتغالات فکری و افکار مزاحم هستند که مانع موفقیت انسان می‌شوند؛ اینها هم نامطلوب هستند. چند نکته از هم‌های نامطلوب را می‌گویم که موانع اصلی رشد و تربیت کودک شما هستند، اگر پا در مسیر آموختن گذاشته است.

عوارض هم نامطلوب

هم نامطلوب اگر به وجود آمد، فرد را از قدرت لذت بردن در آن موقعیتی که هست، کم می‌کند. یعنی فرد توانایی فرح و توانایی حس آرامش را و حس لذت را از دست می‌دهد؛ برای این‌که دائماً فکر می‌کند باید جایی که باشم نیستم و چگونه باید به جایی که باید باشم برسم.

این دغدغه ممکن است در نگاه ظاهری حتی دغدغۀ مطلوبی باشد یعنی فرد را وادار به رشد و تلاش کند، اگر زیاده از حد به وجود آمد و ذهن و قلب فرد را زیاد درگیر کرد، باعث می‌شود در آن موفقیت مرحله‌ای هم که به دست آورده است یعنی حتی یک گام هم به جایگاه اصلی خود نزدیک‌تر شده است، این حس خوشایندِ موفقیت کوچک خود را درک نکند.

 یعنی ایجاد تعادل در این هم باعث می‌شود که این فرد از کوچک‌ترین موفقیت خود لذت ببرد و در راستای عوامل ایجاد کنندۀ آرامش و ایجاد حس رضایتمندی است. پس هم صحیح یا مدیریت هم را باید به آن اضافه کنیم.

موارد هم نامطلوب

هم‌های نامطلوب چند گروه هستند، مشغولیت به امور دنیایی هم نامطلوب است یعنی چه در والد و چه در کودک و چه در جوان هر چه مسائل دنیایی، چشم و هم چشمی‌ها، رقابت‌های کاذب و مخرب، این مسائلی که بیشتر به امور دنیا مربوط می‌شود، بیشتر و بزرگ‌تر شد هم نامطلوب و مخربی در فرد ایجاد می‌شود که باعث می‌شود از هدف اصلی خود که رشد است غافل شود و دور بماند.

بی‌قراری و اضطراب در دستیابی به هدف از هم‌های نامطلوب است. یعنی کسی که مدام نگران و دلشوره دارد که آیا می‌شود، آیا نمی‌شود، آیا این نمرۀ خوب را به دست می‌آورم، آیا مرحلۀ موفقیت را به دست می‌آورم یا نه، در این دل نگرانی‌ها و بی‌قراری‌ها تلاطم داشت و غوطه‌ور شد، باعث می‌شود که از رسیدن به هدف خود دور شود که به آن هم نامطلوب می‌گوییم.

حتی افراط در هم مطلوب هم نامطوب است یعنی باید آن هدف اصلی برنامه‌ریزی شده و آن تلاش فکری برنامه‌ریزی شده در حد آن هم مطلوب زیادی افراط نکنیم. یعنی فرصت‌هایی از تفریح و آرامش، آسایش و خواب به موقع و ورزش به جا و غیره را ایجاد کنیم که اگر در آن دل مشغولی و هم زیاده از حد افراط کردیم باعث می‌شود که باز هم ما نامطلوب شود.

انواع وسواس فکری و انواع تشویش افکار، انواع اشتغالات بیمارگونۀ ذهن همۀ این‌ها نوع‌هایی از هم نامطلوب و افکار مزاحم هستند که مخرب سلامت مسیر تربیت است.

دکتر مژده پورحسینی