راهکارهای پیشگیری از آسیب های رسانه در تربیت فرزند

امروزه زندگی ما کاملا با رسانه مرتبط است و رسانه ها را نمی‌توان از زندگی کنار گذاشت. با این حال استفاده غیر صحیح از آن می‌تواند آسیبهای فراوانی به همراه داشته باشد خصوصا برای کودکان. فرزندان ما نیز خواه و ناخواه در معرض رسانه ها هستند. اما برای جلوگیری از آسیب های رسانه راهکارهایی وجود دارد. در این مقاله راهکارهای پیشگیری از آسیب های رسانه برای کودکان را بررسی می‌کنیم. عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• لزوم کاهش آسیب های رسانه
• راهکارهای پیشگیری از آسیب های رسانه
  • عدم اطلاق مالکیت برای فرزند
  • عدم حساسیت‌زایی افراطی برای فرزند
  • قرار دادن رسانه در عمومی‌ترین نقاط خانه
  • آموزش نحوه استفاده صحیح از ابزار رسانه
  • نمونه‌هایی از آموزش استفاده صحیح
  • ارائه الگوی صحیح استفاده از ابزار رسانه
  • اصل تربیتی هماهنگی بین گفتار و رفتار
  • عدم واگذاری به گروهان هم‌سال

لزوم کاهش آسیب های رسانه

یکی از عوامل مهم تربیت، محیط است و محیط به مجموعه‌ای از عواملی که پیرامون فرد رقم می‌خورد می‌گویند. در عوامل محیطی یکی از عوامل، رسانه است. اگر بخواهیم تأثیر منفی رسانه را روی فرزندان خود کاهش بدهیم، باید ما والدین سطح سواد رسانه‌ای خود را افزایش بدهیم.

 یعنی حداقل روی سه نکته دقّت و توجّه داشته باشیم: 1-‌ فرزندان ما چه میزان از رسانه‌ها استفاده بکنند؟ 2-‌ چه زمانی از رسانه‌ها استفاده بکنند؟ 3-‌ از چه محتوایی بهره ببرند؟

فارغ از این‌ها امروز یک پدیده جدیدی هم دارد در کنار فرزندان ما رقم می‌خورد و آن گسترش شبکه‌های اجتماعی، شبکه‌های مجازی، تلفن همراه، کامپیوتر، لپ‌تاپ، تبلت و از این جنس رسانه‌هایی که امروز به عنوان رسانه‌های پررنگ در زندگی ما مطرح هستند.

راهکارهای پیشگیری از آسیب های رسانه

ما خانواده‌ها باید در این زمینه هم نکاتی را مدّ نظر داشته باشیم. لذا سؤالات پرتکراری از جانب خانواده‌ها در زمینه این رسانه‌ها مطرح می‌شود که من سعی می‌کنم در این بخش از صحبت‌های خود، به این‌ها پاسخ بدهم.

 اوّلین نکته‌ای که مطرح است، این است که ما باید تلاش بکنیم هر ابزاری که می‌بینیم آسیب‌رسان است یا می‌تواند آسیب‌رسان باشد را برای فرزندان خود تهیه نکنیم. شاید بگویید در عصر رسانه ما می‌دانیم کامپیوتر ممکن است آسیب‌رسان باشد. ممکن است تبلت و لپ‌تاپ و آی‌پد و این‌ها برای فرزندان ما آسیب‌رسان باشد، باید این‌ها را چه کار بکنیم؟

۱. عدم اطلاق مالکیت برای فرزند

معمولاً می‌گوییم در این مواقع به جای این‌که فرزند خود را مالک آن رسانه آسیب‌رسان بکنیم، سعی بکنیم که این رسانه را یا این ابزار رسانه‌ای را برای خانواده یا برای یکی از اعضای بزرگ خانواده، مثل پدر یا مادر تهیه بکنیم. دلیل این کار این است که وقتی مثلاً ما می‌آییم یک لپ تاپی یا یک تبلتی را می‌خریم، اگر این برای پدر و مادر باشد، آن‌ها بهتر می‌توانند مدیریّت بکنند. مدیریّت محتوایی، مدیریّت استفاده، مدیریّت در زمان‌بندی استفاده.

 مثلاً ما این تبلت را برای مادر خانه می‌خریم، گاهی اوقات ممکن است بچّه‌ها بخواهند یک استفاده مفید و هوشمندانه‌ای از آن داشته باشند، مادر خیلی راحت می‌تواند این را در یک محدوده زمانی با محتوای مناسب در اختیار دختر یا پسر خود قرار بدهد. این‌جا چون ما مالک این هستیم، می‌توانیم برای آن برنامه‌ریزی داشته باشیم. می‌توانیم طرف مقابل را قانع بکنیم که چگونه از آن استفاده بکند.

عدم حساسیت‌زایی افراطی برای فرزند

البتّه این‌جا هم عرض بکنم نباید در این زمینه‌ها حساسیّت و دوز حساسیّت فرزندان خود را هم بالا ببریم. یعنی مدام به آن‌ها بگوییم که ممکن است شبکه‌های اجتماعی خیلی خراب باشد، بد باشد، باید search های نامناسب ممنوع باشد، نباید این کارها را انجام بدهید.

ممکن است خود این‌ها یک تحریک ساکنی باشد. یعنی اصلاً ذهن بچّه‌های ما به آن سمت نمی‌رود ولی با این جملات و حساسیّت‌هایی که به خرج می‌دهیم، حساسیّت آن‌ها را نسبت به آن موضوع بالا ببریم و بعداً آن‌ها گرایش پیدا بکنند به این‌که اصلاً بروند ببینند این‌که پدر یا مادر می‌گفت، یعنی چه؟ بروند یک کنجکاوی پنهانی را رقم بزنند و خدایی ناکرده وسط آن میدان آسیب‌ها قرار بگیرند.

نکته اوّل این است: ابزاری که می‌دانیم آسیب‌رسان است یا ممکن است آسیب‌رسان باشد را برای عموم خانواده یا افرادی که بزرگتر خانواده هستند، تهیه بکنیم و آن‌ها مجوّز استفاده آن رسانه را به فرزندان خود بدهند.

۲. قرار دادن رسانه در عمومی‌ترین نقاط خانه

نکته دوم این است که زمینه‌ای را فراهم بکنیم که فرزندان ما این را یاد بگیرند که از این شکل رسانه‌ها باید در محیط‌های عمومی خانه استفاده بشود. حتّی گاهی اوقات ممکن است ما آن وسیله‌ای که برای این امر اختصاص دادیم را در محیط عمومی خانه قرار بدهیم. مثلاً کامپیوتری داریم، این کامپیوتر بیاید در عمومی‌ترین نقطه خانه قرار بگیرد یا لپ تاپی داریم اصلاً جای لپ تاپ را در محیط عمومی خانه قرار بدهیم.

 چون یکی از احتمالاتی که معمولاً ما در استفاده ناصحیح از رسانه‌های کامپیوتری و مجازی و اجتماعی می‌دهیم، این است که بچّه‌ها این‌ها را وارد حیاط خلوت‌های خود می‌کنند. مثلاً این را در یک اتاقی قرار می‌دهد، مانیتور آن رو به دیوار است یا به نحوی می‌نشیند که کسی نبیند یا در یک محیطی به تنهایی از این‌ها استفاده می‌کند. این ضریب خطا را افزایش می‌دهد.

 امروز هم آمارها نشان می‌دهد -خصوصاً در سنین نوجوانی- بیشترین آمار هرزه‌نگاهی در بین نوجوان 12 تا 17 سال است. یعنی این سن، یک سن پرخطری است. شاید علّت آن هم این باشد که بالاخره غرائز نوجوانان دارد فعّال می‌شود، کنجکاوی‌های آن‌ها در این سن افزایش پیدا می‌کند، خصوصاً در این دوران سنی کنجکاوی‌های نسبت به مسائل جنسی در این‌ها تقویت می‌شود، این‌ها بیش‌تر در معرض آسیب قرار می‌گیرند ولی وقتی کامپیوتر در محیط عمومی خانه قرار گرفت، مانتیور رو به جمع خانواده قرار گرفت، هرگاه هم بخواهد استفاده بکند، سعی می‌کند یک استفاده کنترل شده و صحیحی را انجام بدهد.

 آن‌جا هم لازم نیست ما مدام بگوییم: داری در اتاق چه کار می‌کنی؟ پای کامپیوتر کجا داری می‌روی؟ آن‌ها منجر به این می‌شود که پنهان‌کاری بچّه‌ها تقویت بشود، افزایش پیدا بکند ولی وقتی در محیط عمومی منزل قرار بگیرد، به قطع و یقین فرزندان ما سعی می‌کنند یک استفاده صحیحی را از این ابزارها داشته باشند.

۳. آموزش نحوه استفاده صحیح از ابزار رسانه

نکته سومی که ما باید به آن توجّه بکنیم این است که نحوه استفاده از این ابزارها را هم ما والدین باید به فرزندان خود یاد بدهیم، الگو بدهیم.

 یکی از دلایلی که بچّه‌ها استفاده ناصحیح از شبکه‌های اجتماعی، شبکه‌های مجازی می‌کنند، این است که بیش‌تر آموخته‌ها و ترغیب آن‌ها از طرف دوستان آن‌ها صورت می‌گیرد که به آن‌ها می‌گویند فلان شبکه اجتماعی خیلی جوک‌های بدجور دارد، حتماً برو ببین. یا فلان سایت یا فلان فیلترشکن را استفاده بکن، هر کاری دوست داری می‌توانی انجام بدهی. می‌رود این الگوی غلط را از آن‌ها می‌گیرد. ولی اگر ما در محیط خانه زمینه‌ای را فراهم بکنیم که بچّه‌ها از این رسانه‌ها استفاده‌های صحیحی بکنند، از این ابزار استفاده‌های صحیح بکنند، از بسیاری از آسیب های رسانه ها جلوگیری می‌شود.

نمونه‌هایی از آموزش استفاده صحیح

من یکی دو نمونه آن را برای شما بیان می‌کنم. مثلاً یک موقعی مادر در محیط خانه به پسر یا دختر خود که مثلاً در مقطع ابتدایی هستند، بگوید: دخترم، پسرم بیا امروز می‌خواهم به تو املای کامپیوتری بگویم. من املا بگویم، شما املایی را که می‌گویم تایپ بکن. یعنی بداند که استفاده‌های مناسب و صحیحی هم می‌شود از این سیستم‌ها و تکنولوژی داشت.

 یک نمونه دیگر آن این است که ممکن است گاهی اوقات ما یک بازی خوبی را پیدا می‌کنیم، ممکن است این بازی حتّی جنبه علمی داشته باشد، می‌تواند مکملّی برای کتب درسی او باشد، از این استفاده بکند. نرم افزارهای آن‌ها هم در بازار وجود دارد، ما باید این‌ها را در محیط خانه بیاوریم، در اختیار فرزندان خود بدهیم که بچّه‌ها شیوه استفاده صحیح از رسانه‌ها را هم بدانند.

در عین حالی که در مورد خود ما هم همین‌طور است. مثلاً یک موقعی مادر، پدر برای این‌که یک سری اطّلاعات مفیدی را از این شبکه‌های مجازی یا شبکه‌های اجتماعی بگیرند عضو بشوند یعنی صرفاً این نباشد که مادر مثلاً یک کانالی را در گوشی تلفن همراه خود داشته باشد، بعد به دختر خود بگوید: این بد است، تو نباید ببینی.

این یعنی من می‌توانم به عنوان مادر تو از یک کانالی که نامناسب است استفاده بکنم، برای تو بد است. این دچار پارادکس ذهنی، دو گانگی می‌شود که بالاخره بد است، خوب است، چیست؟ اگر بد است، چرا مادر استفاده می‌کند؟ اگر خوب است، چرا من نباید استفاده بکنم؟ یعنی ما گاهی اوقات نوع نگرش فرزندان خود را با رفتارهای خود رقم می‌زنیم نه لزوماً با کلام خود.

۴. ارائه الگوی صحیح استفاده از ابزار رسانه

همان‌طور که خدمت شما عرض کردیم امروز باید از این تکنولوژی‌ها یک استفاده خوب و هوشمندانه‌ای داشت. یکی دیگر از نکاتی که می‌تواند در مدیریّت رسانه‌ها به ما کمک بکند، این است که ما یک الگوی صحیح استفاده هم به فرزندان خود ارائه بدهیم. مثلاً اگر یک وقت پدر و مادر بیایند روی گوشی‌های تلفن همراه خود، کدگذاری بکنند، اصلاً به بچّه‌ها بگویند: شما اجازه دست زدن به گوشی من را ندارید، چون یک چیزهایی در این‌ها وجود دارد که شما نباید ببینید. این یک ریل گذاری غلط در استفاده از رسانه‌ها است.

 اتّفاقاً به نظر من این جمله، جمله غلطی است که برخی از پدران و مادران بیان می‌کنند که گوشی تلفن همراه مثل مسواک است، شخصی است. همان‌طور که شما از مسواک من استفاده نمی‌کنید، حق هم ندارید به گوشی من دست بزنید. ما می‌خواهیم الگو ارائه بدهیم. یعنی اگر شما این جملات را به فرزند خود بگویید، فردا همین جملات را از فرزند خود تحویل می‌گیرید.

 یعنی وقتی یک گوشی هم در اختیار او قرار گرفت، می‌گوید: شما دیگر حق ندارید دست بزنید ولی اگر دید پدر و مادر گوشی تلفن همراه خود را در عمومی‌ترین محیط خانه می‌گذارند، حتّی گاهی اوقات اگر فرزندان نیازی داشته باشند، به راحتی دسترسی دارند، می‌روند استفاده می‌کنند. فردا اگر احیاناً برای او (فرزند) یک گوشی تلفن همراهی هم تهیه کردیم، می‌توانیم از او هم مطالبه بکنیم که همین‌گونه عمل بکند، چون ما الگوی درستی بودیم.

اصل تربیتی هماهنگی بین گفتار و رفتار

 در تربیت یک قاعده‌ای وجود دارد، یک اصلی وجود دارد و آن هماهنگی کلام و رفتار است. اگر این هماهنگی بین گفتار و رفتار ما وجود داشته باشد، فرزندان ما هم صداقت را در ما به وضوح می‌بینند. لذا کلام خوب نیاز به رفتار خوب دارد. نمی‌شود ما خوب حرف بزنیم ولی بد عمل بکنیم. این‌ها منجر به این می‌شود که فرزندان ما هم همان الگوی غلط را بگیرند.

مثلاً به فرزند خود بگوییم که کد گذاشتن روی تلفن همراه کار بدی است، بچّه‌ها نباید از این کارها بکنند. بعد او نگاه بکند، ببیند خود ما عیناً داریم همین کار را انجام می‌دهیم. بالاخره به کدام حرف ما توجّه بکند؟ حرف ما را بگیرد، رفتار ما را توجّه بکند. لذا این‌جا باید این هماهنگی وجود داشته باشد. کلام خوب، عمل خوب؛ این‌ها باید ضمیمه همدیگر باشد که نتیجه آن هم یک الگودهی خوبی به فرزندان ما باشد. این هم یک نکته است برای این‌که در مدیریّت رسانه برای این‌که بتوانیم آسیب های رسانه ای را به فرزندان خود کمتر بکنیم باید استفاده بکنیم.

۵. عدم واگذاری به گروهان هم‌سال

 امّا نکته آخری را هم در این‌جا عرض بکنم و این است: در رسانه‌ها باید این را هم بدانیم بچّه‌ها را نباید به گروه‌های هم‌سال خود وابگذاریم. یعنی اگر یک موقعی دیدیم در یک مهمانی چند تا بچّه یک جایی دور هم نشستند و همه هم دارند گوشی‌های موبایل را نگاه می‌کنند، این‌جا یک آلارم و هشدار دارد به سمت ما می‌آید، دارد صدای خطر بلند می‌شود. یعنی بدانیم ممکن است در آن فضایی که در کنار همدیگر جمع هستند، دارد یک بدآموزی اتّفاق می‌افتد.

 البتّه خیلی جاها ما نمی‌توانیم مستقیم آن جمع را از هم جدا بکنیم. باید با یک تدبیری، با یک ظرافت رفتاری، یک ارتباط‌گیری خوبی را داشته باشیم یا حتّی فرزند خود را به بهانه‌ای طلب بکنیم، او را صدا بکنیم که بیاید کنار ما قرار بگیرد.

 چون می‌دانیم در یک دورانی دوز کنجکاوی بچّه‌ها خیلی بالا می‌رود و یکی از جنبه‌هایی که خصوصاً از نه، ده سالگی در بچّه‌ها شکل می‌گیرد، کنجکاوی مربوط به مسائل جنسی است، مربوط به جنسیّت خود است، دختر و پسر بودن و یا اندام جنسی آن‌ها است و ممکن است کنجکاوی‌های بچّه‌ها در این زمینه آن‌ها را به فضاهای نامناسب سوق بدهد.

پس باید توجّه داشته باشیم این از جاهایی است که بچّه‌ها و خانواده‌ها بی‌دقّت هستند. چون می‌دانید برای برخی از خانواده‌ها خیلی مهم نیست. یک گوشی برای فرزند خود می‌خرد، اصلاً کاری ندارد این دارد چه کار می‌کند. آن‌جا باید به پدر و مادر هشدار داد، آن‌جا خطر است و لذا اگر ما این را جمع نکنیم، قطعاً فرزندان ما آسیب هایی را در ارتباط با این بچّه‌ها، در هم‌نشینی با این بچّه‌ها می‌بینند.

 هیچ وقت آن روایت را فراموش نکنیم که «الْمَرْءُ عَلَی دِینِ خَلِیلِهِ وَ قَرِینِهِ»[1] آدم‌ها بر مرام و منش هم‌نشینان خود هستند.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون

---

[1]ـ الکافی (ط – الإسلامیة)، ج ‌2، ص 375.