جبر و تفویض

مسئله اختیار یکی از مهمترین مسائلی است که همیشه مورد توجه متکلمان و محققین بوده و در مقابل آن دو نظریه جبر و تفویض قرار دارد. دیدگاه جبر، انسان را مجبور می‌داند. در مقابل، دیدگاه تفویض معتقد است خدا بعد از خلقت، دیگر کاری به جهان ندارد و اداره امور را به انسان واگذار کرده است.
امروزه شاهد دیدگاه‌های باطلی هستیم که گاهی ناشی از عدم تفکر صحیح در مسأله جبر و اختیار است. جبر و تفویض در واقع دولبه یک پرتگاهند. افراط در نظریه جبر، که اختیار انسان را کاملا زیر سوال می‌برد و تفریط بیش از حد در نظریه تفویض، که اختیار همه امور را به دست انسان می‌داند، هر دو باطلند. این مقاله که مقدمه چند مقاله دیگر در این زمینه است، به‌طور اجمالی این سه دیدگاه را بیان کرده و شما را با کسانیکه به آن‌ها معتقدند آشنا می‌کند. برای تحقیق بیشتر در این زمینه می‌توانید طبق سیری که در انتهای مقاله بیان شده به مقالات دیگر هم مراجعه کنید.
در ابتدا چکیده مطالب ارائه شده است:

جبر و تفویض نزاع قدیمی

یکی از مباحثی که به عدل الهی مربوط می‌شود و متکلمان آن را در ذیل بحث عدل الهی در کتابهای کلامی مطرح کرده‌اند بحث جبر و اختیار یا به تعبیر دقیق‌تر جبر و تفویض و امر بین الامرین است. بحث جبر و اختیار از زمانهای قدیم در فلسفه و کلام مطرح بوده است. حتی معروف است که در فلسفۀ یونان باستان در قرن چهار قبل از میلاد نیز عده‌ای به نام رواییان قائل به جبر و اپیکوریان قائل به تفویض بودند.
برای آشنایی بیشتر با دیدگاه جبر می‌توانید مقاله «مسأله جبر» و برای آشنایی با دیدگاه تفویض مقاله «تفویض امور به انسان» را مطالعه نمایید.
قبل از اسلام در جزیرة العرب این بحث مطرح بوده و مشرکان آن‌طور که قرآن کریم نقل می‌کند قائل به جبر بودند که در این باره می‌فرماید:

یعنی خداوند اراده کرده است که ما مشرک بشویم و ما هم مشرک شده‌ایم بنابراین این شرک، ارادۀ خدا است و ما نمی‌توانیم غیر از این عمل کنیم و این خواست خدا است.
بعد از اسلام، در زمان پیامبر این مسأله مطرح نبود اما بعد از پیامبر گزارشاتی وجود دارد که مسألۀ جبر و همینطور تفویض مطرح شده است.

قائلین جبر

گروههای کلامی سه گروه بوده که طرفدار جبر هستند گرچه بعضی از آنها می‌پذیرند که طرفدار جبر هستند و بعضی نمی‌پذیرند. گروهی جبری نخستین هستند که رئیس آنها جهم بن صفوان بود. آنطور که در کتابهای فرق و مذاهب نقل شده است آنها قائل به جبر بودند. بعد از آنها اهل الحدیث دیدگاهها و مطالبی دارند که از آن بوی جبر استشمام می‌شود و بلکه صراحت در جبر دارد ولی آنها خود را جبری نمی‌دانند. و همینطور اشاعره نظریه‌ای در باب کسب دارند که می‌گویند انسان فعلی را که خداوند خلق کرده است را کسب می‌کند و ما طرفدار کسب هستیم نه جبر. اما با توجه به معنایی که از کسب ارائه کرده‌اند مشخص می‌شود که این هم چیزی جز همان جبر نیست. دیدگاه جبر در قرن اول و دوم مطرح بوده است.

قائلین تفویض

در مقابل دیدگاه تفویض است به رهبری قیلان دمشقی و قدریان نخستین، به این بیان که خداوند کار را تفویض کرده؛ یعنی به انسانها واگذار کرده است و بعد از این که انسان را آفرید امور را به آنها واگذار کرده و هیچ دخالتی ندارد و انسانها رها هستند و هر کاری بخواهند می‌توانند انجام دهند. و در واقع خداوند دخالتی در زندگی انسان و سرنوشت انسان ندارد. آنها قضا و قدر الهی را نفی می‌کردند. البته بعضی از محققین گفته‌اند این گروه قائل به تفویض مطلق نبودند بلکه صرفاً جبر را رد می‌کردند و به تفویضی معروف شدند. به هر حال این اختلاف نظر وجود دارد که آیا آنها تفویضی بودند یا نه؟ بعدها معتزله دیدگاههایی را بیان کردند که لازمۀ آن تفویض است، گرچه آنها هم خود را تفویضی نمی‌دانستند.

نظر صحیح در مسأله جبر و تفویض

در چنین شرایطی مسأله جبر و تفویض از ائمۀ اطهار مورد سؤال قرار می‌گرفت. از ائمۀ اطهار سؤال می‌کردند که کدام یک از این دو دیدگاه درست است؟ آیا دیدگاه جبریه درست است یا دیدگاه قدریه درست است؟ آیا دیدگاه معتزله درست است یا دیدگاه اهل الحدیث درست است؟ ائمه (ع) در پاسخ می‌فرمودند که هیچ کدام از اینها درست نیست، نه جبر درست است نه تفویض:

بله جبر و تفویض دو لبه یک پرتگاه هستند و هر دو ناصحیحند. انسان مختار آفریده شده لکن اختیارش در طول قدرت و اراده الهی است.
ما به دلیل اهمیت موضوع جبر و تفویض و در مقابل اختیار، این سه دیدگاه را در سه مقاله مستقل مورد بررسی قرار داده‌ایم. برای تحقیق بیشتر در این زمینه می‌توانید ابتدا مقاله «مسأله جبر» و مقاله «تفویض امور به انسان» را مطالعه نموده و سپس مقاله «دیدگاه شیعه در مسأله جبر و اختیار» را ملاحظه بفرمایید تا با دیدگاه صحیح آشنا شوید.

برای کسب اطلاعات بیشتر به درس ” توحید در قرآن” از سلسله دروس دوره “عقاید قرآنی” مراجعه کنید.