چرا حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها را ام‌ابیها می‌نامند؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
ام‌ابیها، لقب حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها)، دختر پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) و همسر امام علی (علیه‌السلام) است. ایشان که یکی از شخصیت‌های بزرگ و مهم تاریخ اسلام به شمار می‌رود. لقب ام‌ابیها به عنوان یکی از عناوین مرسوم و شناخته‌شده برای آن حضرت بکار می‌رود.
این لقب نه تنها با توجه به مقام والای ایشان در نزد خداوند و دین اسلام، بلکه به دلیل روابط عمیق و معنوی که در خانواده خود برقرار کرده‌اند، انتخاب شده است. در این مقاله، به چرایی و علت کاربرد این لقب برای فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) خواهیم پرداخت.
جایگاه ویژه ام‌ابیها، فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) در عالم هستی
حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، یکی از افراد کساء و مباهله بود. این بانو کسی بود که در سخت‌ترین زمان در راه خدا هجرت نمود. همچنین از کسانی بود که در شأن آنها آیه تطهیر[1]نازل شد. او مادر اهل بیت (علیهم‌السلام) و یادگار رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) و مادر سادات است که نسل پیامبر تا روز قیامت از او باقی می‌ماند.
فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) سرور زنان دو جهان از آغاز تا انجام است. او در گفتار و سخن، شبیه‌ترین انسان‌ها به پیامبر خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) بود. سیره زندگی او، اخلاق و شیوه رسول خدا بود. وقتی بر پدرش وارد می‌شد رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) استقبال گرمی از او می‌کرد و دست‌هایش را می‌بوسید و در جای خود می‌نشاند.
فاطمه (سلام‌الله‌علیها) که ادب را از پدر آموخته بود وقتی رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) بر او وارد می‌شد به استقبال پدر می‌رفت و دستش را می‌بوسید[2]. رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) هر زمان مشتاق بوی بهشت می‌شد او را می‌بویید و می‌فرمود: «فاطمه پاره تن من است کسی که او را شاد کند مرا شاد کرده و کسی که او را بیازارد مرا آزرده است[3]». رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) او را «یٰا حَبیبَة اَبیها»؛ ای محبوب و دوست پدر خطاب می‌کرد.
آری این چنین است که این بانوی والامقام ام‌ابیها می‌شود و رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) به عنوان پدر او، ریشه رسالت را از او می‌داند.
مادر سنگ بنای هر وجود
مادر هر چیزی اصل و اساس اوست. ممکن است مقصود آن باشد که حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) اصل و اساس درخت رسالت است، چنان که در روایت آمده است:
«إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی خَلَقَ الْأَنْبِیاءَ مِنْ أَشْجَارٍ شَتَّی وَ خُلِقْتُ أَنَا وَ عَلِی مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ فَأَنَا أَصْلُهَا وَ عَلِی فَرْعُهَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ ثِمَارُهَا وَ أَشْیاعُنَا أَوْرَاقُنَا[4]…»؛ به درستی که خداوند، پیامبران را از درختان گوناگونی آفرید، ولی من و علی، از یک درخت آفریده شده‌ایم. پس من، ریشه درخت و علی، تنه آن و حسین و حسن، میوه‌های آن و پیروان (شیعیان) ما، برگ‌هایش هستند.
بر اساس این روایت اگر اصل و اساس رسالت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) باشد، و اگر ریشه درخت نباشد، درخت خشک می‌گردد و طراوت خود را از دست می‌دهد. پس اگر بانوی دو عالم نبود، درخت اسلام سرسبزی و نشاط خود را از دست می‌داد.
معنای لقب ام‌ابیها
لقب یا کنیه ام‌ابیها به معنای مادر پدرش است. این لقب به حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) تعلق دارد و به نوعی به مقام والای او اشاره دارد. در زبان عربی، واژه «ام» به معنای مادر است و ابیها به معنای پدرش می‌باشد. در واقع، این لقب بدین معناست که دختر پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) نقش مادری را نه تنها در خانواده خود، بلکه در بُعد معنوی و سیاسی برای جامعه اسلامی ایفا کرده است.
ارتباط لقب ام‌ابیها با شخصیت و مقام حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها)
لقب ام‌ابیها بیان کننده مقام رفیع حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و ارتباط عمیق او با پیامبر اسلام (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) است. این لقب نشان‌دهنده این است که حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)، در حقیقت، نه تنها دختر رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) بلکه نماد عشق، وفاداری و پشتیبانی از رسالت و پیام الهی در تمام دوران حیاتش بوده است.
حب و محبت عمیق آخرین پیامبر خدا، حضرت محمد مصطفی (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) به دخترش حضرت صدیقه کبری (سلام‌الله‌علیها)، جایگاه او را در تاریخ اسلام و جهان بشریت، ویژه و منحصر به فرد کرده است. او به عنوان الگویی برای زنان مؤمن و یک شخصیت محترم در تاریخ اسلام مطرح می‌باشد.
لقب ام‌ابیها همچنین نشان‌دهنده این است که حضرت فاطمه (سلام‌الله علیها) در تمامی جنبه‌های زندگی به عنوان مادری مهربان و دلسوز، مقام بالای معنوی و دینی را در جامعه ایفا می‌کند و به عنوان یک رهبر و پیشوای اخلاقی در کنار پدرش، پیامبر اکرم (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) شناخته می‌شود.
علت انتخاب کنیه ام‌ابیها
پیامبر گرامی اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) به پاس ارج و مقام زهرای مرضیه (سلام‌الله‌علیها) او را ام‌ابیها یعنی مادر پدر کنیه داد؛ زیرا هیچ کس چون زهرا (سلام‌الله‌علیها) از محبت ایشان بهره نداشت و از چنان جایگاه برجسته‌ای برخوردار نبود.
پیامبر گرامی (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) مانند فرزندی با مادر خود، با دخترش رفتار می‌کرد. فاطمه (سلام‌الله‌علیها) نیز همانند مادری با فرزند خویش با پدر بزرگوارش مأنوس بود. همواره پدر را در آغوش می‌گرفت و زخم‌های بدن مبارکش را مرهم می‌نهاد و از درد و رنج او می‌کاست[5].
فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) از کودکی یار و مدافع پدر
حضرت ام‌ابیها (سلام‌الله‌علیها) در خردسالی و در سال دهم بعثت، آن سال اندوه‌بار، از مهر مادری مهربان چون حضرت خدیجه کبری (سلام‌الله‌علیها) محروم شد و احساس کرد که ابرهای تیره حزن و یتیمی بر زندگی پاکش سایه افکنده است.
رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) که از عمق نگرانی و اندوه فاطمه، دختر عزیزش آگاه بود، می‌کوشید با محبتی افزون، جای خالی مادر را پر کند؛ از این رو به او به طور خاص و ویژه مهر و محبت می‌ورزید. در سایه‌سار توجهات و تربیت خاص نبوی فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) رشد و نمو کرد و مهر و محبت پدر گرامیش نیز به او، به کمال خود رسید.
حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) نیز در پاسخ این همه عشق و محبت پدری، دل او را از عاطفه و محبت خود سرشار می‌ساخت. به همین دلیل، پیامبر گرامی (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) او را ام‌ابیها نام نهاد. این گونه محبت، برترین الگو و سرمشق مهر پاک پدری به شمار می‌آید که در شکل‌گیری شخصیت فرزند و سیر و سلوک او سهمی بسزا دارد. این علاقه، برجسته‌ترین نمونه توجه و عنایت اسلام درباره دختران مسلمان و تعیین منزلت آنان شمرده می‌شود.
ام‌ابیها، با چشم خود می‌دید که پدر عزیزش چگونه توسط کفار و مشرکین آزار و اذیت می‌بیند. فضای خصومت‌آمیز مکه در برخورد با خاندان نبوت را می‌دید و شاهد بود که پدر ارجمند وی و مؤمنان برگزیده و مبلغان اسلام که در ایمان، گوی سبقت از دیگران ربوده بودند، چگونه در عرصه‌های جهاد و مبارزه، جان خویش را به خطر می‌افکنند.
این فضای آمیخته به جهاد و مبارزه، در جان و روان زهرای اطهر تأثیر فراوان نهاد و در ساختار شخصیت وی و آماده سازی او برای تحمل رنج و سختی، سهمی بزرگ داشت.
شستن روی پدر با غم و اشک
قریشیان از سر کینه‌توزی و آزار و برای پایین آوردن ارزش و جایگاه و شخصیت رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) همه ابزارهای آزار و تمسخر را به کار گرفتند. به طوری که افراد سبک سر و نادان قریشیان بر سر حضرت خاک و خاکروبه می‌ریختند. پس از بازگشت حضرت به خانه، ام ابیها، سیمای خاک‌آلود پدر را می‌دید و با قلبی آکنده از محبت به سمت پدر می‌شتافت و خاک از چهرهٔ رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) پاک می کرد و سر و صورت پدر را شستشو می‌داد.
این صحنه‌های دردناک برای فاطمه (سلام‌الله‌علیها) اندوه‌بار و رنج‌آور بود و قلب سراسر مهر او را می‌آزرد و ناراحتی و حزن خود را اظهار می‌کرد.
رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) نیز تلاش می‌کرد تا غم و اندوه فاطمه را بکاهد و او را به صبر و شکیبایی تشویق می‌نمود. دستان مبارک خویش را با مهربانی بر سر دختر کوچکش، فاطمه (سلام‌الله‌علیها) می‌کشید و با عطوفتی پدرانه می‌فرمود: «دخترم! گریه نکن. خدا نگهدار پدر توست و مرا در مبارزه با دشمنان دین و رسالتش یاری خواهد کرد».
دستان کوچک ام‌ابیها تنها یاور رسول خدا
از عبدالله بن مسعود روایت شده است:
«جز یک روز، هیچ‌گاه ندیدم رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) سران قریش را نفرین کند. آن زمانی بود که ایشان در حال نماز خواندن بود. جمعی از قریشیان نشسته بودند و در نزدیکی آنها شکمبه شتری رها بود. آن گروه با خود گفتند: چه کسی حاضر است این شکمبه را بردارد و بر پشت محمد بیفکند؟ عقبة بن ابی معیط اموی به پا خاست و گستاخانه آن را برداشت و بر پشت رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) انداخت و ایشان همچنان در سجده ماند تا فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) از راه رسید و آن را از پشت پدر برداشت.
اینجا بود که رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) فرمود: «خدایا! از آزار جمعی از قریشیان به تو شکوه می‌کنم…» و نام تک تک آنها را برد و آنها را به خدا واگذار کرد».
عبدالله مسعود می‌گوید: «در روز بدر دیدم همه این افراد به قتل رسیدند و اجساد آنها در چاه افکنده شد، جز یکی از آنها که بدنی تنومند داشت و جسدش را قطعه قطعه درون چاه انداختند[6]».
آری، فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) در آن سنین کودکی این وقایع را می‌دید و برای پدر، مادری می‌کرد تا بار غم و غصه پدر را کم کند. این بانوی والا که سراسر وجودش نور بود، از همان خردسالی دفاع از حریم رسالت و ولایت را به عهده گرفت و تا لحظه آخر تا پای جان برای آن ایستادگی نمود.
اهمیت لقب ام‌ابیها در منابع اسلامی
لقب ام‌ابیها که مختص بانوی دو عالم حضرت انسیة الحوراست در منابع اسلامی دارای اهمیت ویژه‌ای است. دلایل این اهمیت عبارتند از:
۱. پررنگ کردن روابط عاطفی پدر و دختر
لقب ام‌ابیها نمایانگر روابط عمیق و عاطفی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) با پیامبر اسلام (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) است. این لقب نشان می‌دهد که در آن دورانی که دختر هیچ ارزشی نداشت و حتی در زمانی نه چندان دور، پدران از داشتن دختر شرم داشته و آنها را زنده به گور می‌کردند، رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) چنان به دخترش عشق می‌ورزید و به او محبت می‌کرد که زبانزد خاص و عام شده بود.
در منابع اسلامی، احترام و محبت توأمان رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) به دخترش و همچنین پاسخ متقابل آن توسط حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) نمونه‌ای از محبت و پیوند عمیق در خانواده پیامبر اسلام (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) ذکر شده که الگویی برای مسلمانان است.
۲. برجسته‌سازی مقام والای حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)
در روایات اسلامى در میان کنیه‌هاى حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) کنیه عجیبى دیده مى‌شود که چشم انداز دیگرى از عظمت فوق العاده آن حضرت را ترسیم مى کند. این تعبیر که نظیر آن درباره هیچ یک از زنان اسلام دیده نشده، نشان مى‌دهد که این دختر والامقام و باوفا آن چنان نسبت به پدرش محبّت مى‌کرد که گویى یک مادر براى او بود و این امر باعث شد تا فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) کنیه ام‌ابیها را از آن خود کند؛ و چه کسی جز فاطمه (سلام‌الله‌علیها) لیاقت و شأنیت داشتن لقب ام‌ابیها را برای رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) می‌توانست به خود اختصاص دهد؟ اینجاست که مقام والای فاطمه بنت رسول الله (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) بر همگان آشکار می‌گردد.
۳. نقش سازنده حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) در پیشبرد اهداف اسلام
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) به عنوان یک الگوی ناب در زندگی دینی و اجتماعی مسلمانان اعم از زن و مرد شناخته می‌شود. همان‌‌گونه که حضرت مهدی (عجل‌الله‌فرجه) ایشان را الگویی نیکو برای خود می‌داند[7]. لقب ام‌ابیها نشان دهنده جایگاه ویژه این بانوست. او که مادر معنوی و اخلاقی جامعه اسلامی است.
در روایات و تاریخ اسلامی بارها به نقش ایشان در حمایت از رسالت و دفاع از ولایت و امامت و تأکید بر عدل و انصاف اشاره کرده‌اند. این لقب حاکی از این است که او نه تنها در خانواده، بلکه در جامعه نیز نقش مهمی ایفا کرد.
۴. محبت و ارادت مسلمانان به خاندان رسالت
لقب ام‌ابیها فقط متعلق به حضرت صدیقه طاهره (سلام‌الله‌علیها) است. از سوی دیگر حضرت از کنیه ام‌الائمه نیز برخوردار بود؛ زیرا رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) خبر داده بود که پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام)از فرزندان زهرا (سلام‌الله‌علیها) هستند و حضرت بقیة الله المهدی (عجل‌الله‌فرجه) از نسل آن بزرگ بانو پدید خواهد آمد[8].
این القاب پرمعنا بر محبت و ارادت مسلمانان به خاندان پیامبر (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) و به ویژه حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) می‌افزاید و مؤید جایگاه رفیع آن حضرت است. شیعه و سنی در متون و روایات خود به این لقب توجه کرده‌اند تا جایگاه او را در تاریخ اسلام و در دل مردم تبیین کنند.
۵. تأثیر در هویت شیعه
لقب ام‌ابیها نقشی حیاتی در هویت شیعه ایفا می‌کند و نشان‌دهنده محبت و ارادت عمیق شیعیان به حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله علیها) و اهل بیت (علیهم السلام) است. این لقب به عنوان الگویی از صفات مادرانه و اخلاقی برای زنان مسلمان و نماد استقامت در برابر ظلم و ستم از یک زن دیده می‌شود.
همچنین، تأکید بر سیمای فاطمه (سلام‌الله‌علیها) در دفاع از معارف الهی و ولایت و امامت، موجب تحکیم پایه‌های مکتب تشیع و تأثیرگذاری بر هنجارهای اجتماعی و خانوادگی در جامعه اسلامی شده است.
این لقب، زیربنای ارزش‌ها و آرمان‌های شیعه یعنی توحید و خداپرستی، نبوت و امامت، اجرای حق و عدالت، مهدویت و … را شکل می‌دهد و الهام‌بخش تلاش‌ها برای تحقق عدالت و دفاع از اصول دینی در طول تاریخ بوده است.
معرفی ام‌ابیها از زبان رسول خدا
روزی رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) در حالی که دست فاطمه (سلام‌الله‌علیها) را در دست داشت، از خانه خارج شد و فرمود: «هر کس این دختر را شناخته، به خوبی می‌داند که وی کیست. آنکه نمی‌شناسد بداند که وی فاطمه دخت محمد و پاره تنم و قلب و روح من در کالبدم می‌باشد. کسی که در صدد آزار و اذیت او برآید، مرا آزار داده و آن کسی که مرا آزرده سازد، خدا را آزرده است[9]».
این سخنان عظمت و گواه عصمت آن بانوی بزرگوار و جایگاه والای اوست؛ زیرا که خشم و رضایتش تنها برای خدا بود. اوست که توسط پیامبر خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) لقب ام ابیها را گرفت و ریشه و اساس رسالت از وجود او بارور شد.
شد مُتحیّر بشر از درک مقامَت
قدر و بها یافته زن از تو و نامَت
حضرت طه به تو گفته فِداها، ابوها
بوسه به دستِ تو زده حضرت بابا
ای ام ابیها، یا حضرت زهرا
سخن آخر
کنیه ام‌ابیها که به حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) اطلاق شده است، نه تنها به معنای مادر پدرش است، بلکه تجلی‌گر عمق ارتباط معنوی و عاطفی ایشان با پیامبر اکرم (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) و نشان‌دهنده مقام والای آن حضرت در کانون خانواده و جامعه اسلامی است. این لقب، به شیوه‌ای ادبی و عمیق، روح مادری و الگو بودن او را در تربیت نسل‌های آینده بیان می‌کند.
از طریق بررسی تاریخ و منابع اسلامی، می‌توان دریافت که رابطه فاطمه (سلام‌الله‌علیها) با پدرش، پیامبر اکرم (صلّى‌الله‌عليه‌وآله)، از ویژگی‌های بارز شخصیت اوست و این ارتباط، زمینه‌ساز معرفی او به عنوان یک الگو برای تمامی زنان و مردان مسلمان در سراسر تاریخ می‌شود.
لقب ام‌ابیها یادآور این نکته است که نقش مادر در خانواده و جامعه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و حضرت فاطمه زهرا به عنوان نمادی از فداکاری، محبت و عزم راسخ، می‌تواند به زنان مسلمان الهام‌بخش باشد. نهایتاً، این لقب، نوری بر فرهنگ و تاریخ اسلام است که میراث غنی و تجلی‌گر ارزش‌های انسانی و دینی را به تصویر می‌کشد.
با مطالعه درباره شخصیت و ویژگی‌های حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها)، می‌توان به عمق و شناخت از جایگاه واقعی ایشان پی برد و از این الگویی نیکو در زندگی فردی و اجتماعی خود استفاده کرد.
[1] . سوره احزاب، آیه ۳۳.
[2] . رنج‌ها و فریادهای فاطمه (سلام‌الله‌علیها)، ص ۳۱.
[3] . کنزالعمال، ج ۱۲، ص ۱۱۱.
[4] . لسان المیزان، ج ۶، ص ۳۲۹.
[5] . درسنامه زندگانی و سیره حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، ص ۵۴.
[6] . ذخائر العقبی، ص ۵۷.
[7] . عوالم العلوم و المعارف، ج ۱۱، ص ۱۰.
[8] . منتخب الأثر، ص ۱۹۲.
[9] . الفصول المهمه، ص ۱۴۴.