نهج البلاغه کتاب زندگی و سعادتمندی

نهج البلاغه، دریایی بیکران معارف الهی از زبان امیرالمومنین علی ابن ابیطالب (ع) است. هر کس می‌خواهد امیرِ بیان علی (ع) را بشناسد و با اندیشه علوی انس بگیرد باید دل به این دریا بسپارد تا جانش به طهارت واقعی برسد و وجودش با این کتاب نورانی سیراب شود.

هر کس می خواهد اسلام را بشناسد، باید با نهج البلاغه مأنوس شود؛ چراکه اسلام در چهره و سخن و عمل امام علی (ع) جلوه‌گر است.

این کتاب، کتاب اخلاق و تهذیب نفس، کتاب راهنما و هدایت، کتاب زندگی و نسخه شفابخش دردهای بشری است؛ زیرا چگونه بودن و چگونه زندگی کردن را به انسان می‌آموزد.

به جهت ارزشمندی این کتاب شریف و گرانبها، برآن شدیم تا در این مقاله با نهج البلاغه قدری بیشتر آشنا شویم تا زمینه‌ای شود برای قرار دادن بخشی از اوقات روزانه خود، برای آموختن از این گنجینه معرفت.

اهمیت فصاحت و بلاغت نزد عرب

عرب از دوران قبل از ظهور اسلام، به ادبیات، شعر، سخن و سخنوری اهمیت می‌داد و آن را باعث افتخار می‌دانست. در عصر جاهلیت اجتماع سالانه شعرای بزرگ تشکیل می‌شد و اعراب شعرهای خود را می‌خواندند. تعداد بسیار کمی سواد داشتند، اما شعرهای بلند را حفظ کرده و سینه به سینه به نسل‌های بعدی انتقال می‌دادند.

وقتی قرآن کریم نازل شد و در آیات روشن آن حکمت‌ها بسیار زیبا بیان گردید، اعراب که خود اهل سخنوری و فصاحت بودند، شیفته قرآن شدند.

آیات قرآن آنقدر زیبا بود که دشمنان اسلام از جمله ابوسفیان، زمانی که پیامبر اکرم (ص) آیات قرآن را تلاوت می‌کرد، مخفیانه گوش می‌ایستادند و محو کلام خدا می‌شدند، اما با این حال با دلی پرکینه نسبت به بنی هاشم به دشمنی خود ادامه می‌دادند.

گردآوری سخنان امام علی (ع) از چه زمانی آغاز شد؟

در پاسخ به این سوال باید گفت، نوشتن و نگارش معارف از دوران حیات حضرت علی (ع) بوده، چراکه امام یاران خود را به نوشتن احادیث و علوم تشویق و سفارش می‌کردند. به همین دلیل بسیاری از سخنان امیرالمومنین (ع) نوشته شده و به نسل‌های بعد رسیده است. ولیکن نهج البلاغه، برگزیده‌ای از سخنان امیرالمومنین (ع) است که در قرن چهارم هجری توسط سید رضی جمع آوری گردید.

مؤلف کتاب نهج البلاغه کیست؟

محمد بن حسین بن احمد، مشهور به سید رضی در سال ۳۵۹ ه. ق در بغداد به دنیا آمد. او از مشهورترین خانواده‌های علوی بود. وی از محضر اساتیدی چون شیخ مفید از کودکی علم آموخت و در بیست سالگی عالِم گردید.

سید رضی با تأسیس مدرسه علمیه دارالعلم شاگردان زیادی تربیت کرد. او علاوه بر تدریس، به نگارش کتاب پرداخت و بیست جلد کتاب از جمله نهج البلاغه از خود به یادگار گذاشت و در سال ۴۰۶ ه.ق در ۴۷ سالگی از دنیا رفت.

معنای نهج البلاغه

نهج ‌البلاغه از نظر لغت: نهج، به معنی راه و روش روشن.

بلاغت، یعنی سخن گویا و رسا، به مقتضای حال و میزان فهم مطالب، سخن گفتن.

فصاحت، یعنی سخن پردازی، آوردن الفاظ و کلمات و عبارات محکم و زیبا و سنجیده.

نهج‌ البلاغه، یعنی روش سخن گفتن.

نهج ‌البلاغه منتخبی از سخنان، خطبه‌ها، نامه‌ها، دعاها، وصایا، جمله‌ها و کلمات کوتاه امام علی (ع) است که سید رضی آن را بیش از هزار سال پیش جمع آوری و در سه بخش جداگانه تنظیم نموده است. بخش اول خطبه‌ها، بخش دوم نامه‌ها و بخش سوم، کلمات قصار و کوتاه آن حضرت است.

تألیف نهج البلاغه

سخنان امیرالمومنین (ع) از همان دوران حیات حضرت (ع) نوشته می‌شد. اما تصمیم سید رضی به نگارش نهج البلاغه با روشی دیگر، سبب جاودانگی و شهرت این کتاب گرانبها شد. این عالم بزرگوار در تألیف نهج البلاغه به بلاغت و فصاحت آن توجه داشت. او قصد نداشت که تمامی سخنان امام علی (ع) را جمع‌آوری کند؛ زیرا این کار توسط دیگر علما و نویسندگان دیگر انجام شده بود.

حضرت علی (ع)، امام بلاغت و سخنوری بود. سید رضی هم که استاد بلاغت و ادبیات است، از این رو سخنان و کلمات امام (ع) را گلچین کرد و موضوعات زیبا و شگفت انگیز را انتخاب نمود. این روش او باعث شد تا نهج البلاغه علاوه بر شیعیان بین مسلمانان و حتی غیر مسلمانان هم رواج پیدا کند.

دیدگاه سید رضی نسبت به سخنان امیرالمومنین (ع)

این عالم جلیل القدر در مقدمه کتاب نهج البلاغه می‌گوید: «امیرالمؤمنین (ع) در موضوعات و ابواب گوناگون، کلماتی دارد و هرگاه انسان در یک موضوع، کلمات آن حضرت را مطالعه می‌کند هیچ شکی نمی‌کند که این سخنان از آنِ کسی است که تمام عمر خویش را در همان رشته سپری کرده است».

انگیزه سید رضی از جمع‌‌آوری نهج البلاغه

سید رضی می‌گوید: «در آغاز به تألیف کتابی در خصایص ائمه (ع) مشغول شدم… در پایان خصایص امیرالمؤمنین (ع) فصلی را به سخنان کوتاه امام (ع)، که در زمینه موعظه‌ها حِکَم، امثال و آداب نقل شده، اختصاص دادم.

گروهی از دوستان، این فصل را پسندیدند و از نکات بی‌نظیر آن شگفت زده شدند. آنها از من خواستند کتابی تدوین کنم که مجموعه خطبه‌ها، نامه‌ها و مواعظ و … را داشته باشد. خواسته آنها را اجابت کردم و یقین داشتم که سود و نفع آن بسیار است و به زودی فراگیر خواهد شد.

پس از پایان کتاب، چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم؛ چرا که این کتاب، درهای بلاغت و سخنوری را به روی بیننده خود باز می‌کند[1]».

ترتیب مباحث نهج البلاغه

سید رضی سخنان امام علی (ع) را در سه بخش آورده است:

۱. خطبه‌ها؛ که شامل ۲۴۱ خطبه کوتاه و بلند است. بسیاری از این قطعه‌ها، قسمتی از یک خطبه است. حضرت علی (ع) در خطبه‌ها به مباحث اخلاقی، سیاسی، جامعه شناسی، آینده نگری و … می‌پردازد.

۲. نامه‌ها؛ مجموعه ۷۹ نامهٔ مکتوب است که امیرالمؤمنین (ع) به مردم، دشمنان، فرمانداران و استانداران، فرماندهان نظامی و مسئولان بیت‌المال و … نوشتند.

۳. حکمت و موعظه‌ها؛ که مجموعه‌ای از سخنان کوتاه امام علی (ع) است.

اعجاز نهج البلاغه

مطالب نهج البلاغه، اغلب برگرفته از کلمات و سخنان امام علی (ع) در پنج سالهٔ حکومت ایشان است. موضوعات آن پیرامون علم، عمل، زهد، جهاد و بلاغت است. مباحث مطرح شده از سوی امام علی (ع) چنان علمی و شگفت‌آور است که تحسین بسیاری از بزرگان مسلمان و غیر مسلمان را برانگیخته است.

عظمت و بزرگی کلام امام به گونه‌ای است که بعضی از دشمنان اسلام باور ندارند که انسانی بتواند این گونه ظریف و دقیق به موضوعات بپردازد. اما باید گفت این سخنان فقط از زبان گوینده‌ای چون امیرالمؤمنین (ع) و فرزندانش بیان می‌شود و دیگران قدرت بیان این کلمات را ندارند.

محتوای نهج البلاغه

سید رضی در تدوین نهج البلاغه، گزیده‎ای از سخنان حضرت علی (ع) را انتخاب نموده كه در بنابر مقتضیات زمان، در موقعیت‎ها و مناسبت‎های گوناگون بیان شده است. سیر موضوعات این کتاب گرانقدر از این قرار است:

۱. مباحث توحیدی و معرفتی: شامل انواع توحید (ذاتی، صفاتی، افعالی، عبادی)، بیان عدالت، قدرت، علم و….

۲. مباحث مربوط به نبوّت و هدایت: هدف از بعثت انبیاء، شیوه عمل و تبلیغ پیامبران، امامت، ولایت، هدایت، اسلام، قرآن، تعلیم و تبلیغ.

۳. اسرار آفرینش و خلقت: هدفداری خداوند در خلقت موجودات، آفرینش جهان، آفرینش انسان و….

۴. رهبری و سیاست: شرایط، وظایف، حقوق و شایستگی‎های رهبری، حقوق مردم، روابط اجتماعی، عدالت اجتماعی، جهاد، صلح و مانند آن.

5. تاریخ و عبرت از آن: درس گرفتن از حوادث تاریخی، ‌بیان اوضاع اجتماعی، جهان در روزگار بعثت، مردم‎شناسی، فتنه‎‌ها و بلاها، موضع‌‎گیری‎های شایسته در فتنه‎‌ها

6.  فضایل و رذایل اخلاقی: زهد، تقوا، بخل، حسد،‌ ترس، شجاعت و…

۷. دعا و تضرع به درگاه خداوند: نمونه‎هایی از دعاها و استغفار و … .

۸.  احكام و عبادات : ایمان و هجرت و جهاد، اركان دین، آثار اعمال، نماز و زكات و امر به معروف و نهی از منكر، و … و فلسفه احكام.

۹. معاد و قیامت: حشر، حساب، بهشت، دوزخ و زندگی اخروی.

۱۰. موعظه و حکمت.

آنچه در مورد نهج البلاغه شگفت‌انگیز است این كه هر كس با هر نوع گرایش، خواسته و سلیقه‌هایی كه به دریای بیكران نهج البلاغه وارد می‌شود، در حد فهم و توان خود از آن بهره‌مند می‌گردد.

معارف نهج البلاغه

نمونه جالب و زیبای معارف شیعی، نهج البلاغه است. از معارف ویژه‌ای که در آن آمده است، مباحث توحیدی است که امیرالمؤمنین (ع) بسیار زیبا به آن پرداخته‌اند. همچنین خلقت در این کتاب و نگاه تیزبین حضرت به طاووس، خفاش، مورچه، کره زمین و … که همه و همه درس خداشناسی به انسان می‌دهد.

حق و عدالت دو محور اصلی حکومت حضرت علی (ع) است. معرفت و عبادت او از عدالت جدا نیست و بر آن پافشاری می‌کند. راهکارهایی که امام (ع) در حکومت داری می‌دهد و یا سیاست‌های مدیریتی که در نهج البلاغه آمده، همه الگویی بی‌نظیر برای مدیران و مسئولان جامعه است. از جمله آن عهدنامه مالک اشتر (نامهٔ ۵۳) که نمونه والای نظام نامهٔ حکومتی است و بارها باید آن را خواند و مرور کرد.

نهج البلاغه لبریز از حکمت و موعظه است. در سخنان حضرت دل نبستن به دنیا، آزادی از تعلقات دنیوی، زندگی زاهدانه و … بیان شده و برای همه انسان‌ها در همه عصرها آموزنده است.

وقایع تاریخی عصر امام علی (ع)، جنگ‌ها و دشمنی‌ها، پلیدی دشمنانی چون معاویه و سهل‌انگاری یاران به ظاهر یار حضرت (ع) نیز در نهج البلاغه به چشم می‌خورد.

ترجمه نهج البلاغه به زبان‌های دیگر

گفته شده نهج البلاغه به بیش از بیست زبان زنده دنیا مانند انگلیسی، آلمانی، اسپانیایی، ایتالیایی، فرانسوی ترکی، اردو و … ترجمه شده است. بیشترین ترجمه‌ها به زبان فارسی است.

مشهورترین ترجمه که در دسترس مردم قرار دارد، ترجمه مرحوم علی نقی فیض الاسلام است که ۴۰ سال قبل به این امر اهتمام ورزید. همچنین در عصر حاضر نیز نهج البلاغه، توسط بزرگوارانی به زبان ساده و شیوا ترجمه شده و در اختیار عموم قرار گرفته است. 

نهج البلاغه برادر قرآن

کتاب شریف نهج البلاغه، بعد از قرآن کریم، بهترین و عظیم‌‌ترین اثر جاودانه اسلامی است که با مطالب خود به زندگی مسلمانان شور خاصی بخشیده است. این کتاب، سند افتخار هر مسلمان است. گوینده این سخنان پرمحتوا، معنی انسانیت و راه و رسم زندگی را می‌دانسته و فقط باید از او پرسید تا حق را دریافت.

نهج البلاغه که مرکز تابش صراحت و صداقت، شجاعت و شهامت، عدالت و آزادی و دانش و فضیلت است، برادر قرآن نام گرفت تا اهمیت آن بیش از پیش بر همگان معلوم شود.

کتاب سراسر معرفت نهج البلاغه، میزان حق و باطل است. از آن می‌توان دستور زندگی مادی و معنوی را گرفت و راه نجات را پیدا کرد و به سعادت و کمال رسید.

علل جذابیت نهج البلاغه

نهج البلاغه یکی از جذاب‌ترین کتاب‌های جهان اسلام در هزار سال گذشته است. در بین کتاب‌هایی که از گذشتگان به دست ما رسیده است آثار ارزشمندی وجود دارد که مانند خورشید شرق و غرب عالم را پرنور می کند و نهج البلاغه یکی از این نمونه‌های ارزشمند است. از علل ارزشمندی این کتاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱. نهج البلاغه با فطرت، عقل، وجدان، عواطف و احساسات بشر هماهنگ است؛

۲. کلمات نهج البلاغه از زبان امیرالمومنین (ع)، جانشین رسول خدا (ص) و وارث علم ایشان است؛

۳. فصاحت و بلاغت در کلام امام علی (ع) همهٔ دانشمندان را شگفت‌زده کرده است؛

۴. امام علی (ع) در تمام ابعاد وجودی یک انسان کامل سخن گفته است. گاهی از ویژگی‌های مردان خدا، گاهی روابط فردی و اجتماعی، مسئله تربیت، همدردی با طبقات محروم، گاهی نشان دادن مسیر آزادی و سعادت، گاهی برحذر داشتن انسان از مسیر بدبختی و … سخن می‌گوید. 

نهج البلاغه، کتاب راهنمای زندگی دینی

نگاه به نهج البلاغه از زاویه‌ای که کمتر به آن توجه شده، بسی جای تأمل و بررسی دارد. این کتاب گرانقدر سبک زندگی را به ما ارائه می‌دهد و می‌توان از آن معنا و مفهوم زندگی را فهمید. با مطالعه آن و تفکر عمیق در راهکارهایی که امیرالمؤمنین در مسائل مطرح می کنند، به راحتی می‌توان دردهای فردی و اجتماعی و مشکلات اخلاقی، تربیتی، فرهنگی و سیاسی را رفع کرد.

ندای بیداری رهبر معظم انقلاب درباره نهج البلاغه

رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله خامنه‌ای، درباره این کتاب گرانقدر تأکید کرده و بیان می‌کنند که «نهج البلاغه را در داخل مدرسه‌ها و کلاس‌ها ببرید، تا دانش آموزان متن عربی‌اش را یاد بگیرند. بهترین نویسندگان و شیواترین هنرمندان را استخدام کنید و از آنها بخواهید که بیایند و این‌ها را ترجمه کنند تا آن را بچه‌های ما حفظ کنند.

نهج البلاغه باید در کتاب‌های درسی ما بیاید. ما از نهج البلاغه خیلی دور مانده‌ایم؛ لذا باید این فاصله را جبران کنیم. تمام مفاهیم لازم برای تقویت نظام جمهوری اسلامی در نهج البلاغه وجود دارد».

آشنایی استاد شهید مطهری با نهج البلاغه

«… از کودکی با نهج البلاغه آشنا بودم و آن را در میان کتاب‌های مرحوم پدرم می‌شناختم. پس از آن سال‌ها تحصیل کردم… و در همه این مدت نام نهج البلاغه بعد از قرآن بیش از هر کتاب دیگر به گوشم می‌خورد… اما اعتراف می‌کنم که با دنیای نهج البلاغه بیگانه بودم. بیگانه‌وار با آن برخورد می‌کردم و بیگانه‌وار می‌گذشتم تا آنکه … تصادف کوچکی مرا با فردی آشنا کرد. او دست مرا گرفت و اندکی وارد نهج البلاغه کرد.

آن وقت بود که عمیقاً احساس کردم این کتاب را نمی‌شناختم، از آن پس چهره نهج البلاغه در نظرم عوض شد. مورد علاقه‌ام قرار گرفت و محبوبم شد؛ گویی کتابی دیگر است، غیر آن کتابی که از دوران کودکی آن را می شناختم. احساس کردم که دنیای جدیدی را کشف کرده‌ام.

ما باید اعتراف کنیم که با نهج البلاغه بیگانه‌ایم، دنیای روحی‌ای که برای خود و جامعه اسلامی ساخته‌ایم، دنیای دیگری است غیر از دنیای نهج البلاغه[2]».

 تأثیر درک معارف نهج البلاغه

شهید مطهری در وصف حالات استاد نهج البلاغه خود، میرزا علی آقای شیرازی اصفهانی می‎گوید: «نهج البلاغه به او حال می‎داد و روی بال و پر خود می‌نشاند و در عوالمی كه ما نمی‎توانیم درست درك كنیم سیر می‎داد، او با نهج البلاغه می‎زیست، با نَفَس نهج البلاغه تنفس می‎كرد، روح او با این كتاب همدم بود، نبضش با این كتاب می‎زد و قلبش با این كتاب می‎طپید، جمله‎های این كتاب ورد زبانش بود و به آنها استشهاد می‎نمود، غالباً جریان كلمات نهج البلاغه بر زبانش با جریان سرشك از چشمانش به محاسن سپیدش همراه بود، او وقتی به نهج البلاغه می‎پرداخت از همه چیز بریده می‎شد…»[3].

نهج البلاغه از نگاه اندیشمندان غیر مسلمان

نهج‌البلاغه، به عنوان یک اثر ارزنده است که منحصر به مسلمانان نیست. جذبه کلمات و عبارت‌های آن به قدریست که علما، دانشمندان و ادیبان بسیاری درباره آن سخن گفته‌اند. در ادامه نظر شما را به دیدگاه برخی اندیشمندان مسیحی پیرامون نهج‌البلاغه جلب می‌کنیم:

عظمت نهج البلاغه در نگاه جرج جرداق مسیحی

دانشمند بزرگ مسیحی، جرج جرداق در عظمت نهج البلاغه می‌گوید: «جاذبه‌های نهج البلاغه امام علی (ع) شوری در من ایجاد کرد که دویست بار نهج البلاغه را مطالعه کردم».

او می‌گوید: «نهج البلاغه، در بلاغت، فوق بلاغت‌هاست؛ قرآنی است که از مقام خود اندکی فرود آمده و سخنی است که تمام زیبایی‌های زبان را در گذشته و آینده در خود جای داده است».

او در این زمینه کتابی با عنوان «امام علی، صدای عدالت انسانی» نوشته است که پس از نوشتن این کتاب از خیلی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، از او خواسته ‌بودند که درباره برخی از شخصیت‌های صدر اسلام هم کتابی این ‌چنین بنویسد و البته، مبالغ خوبی هم برای این‌ کار به او پیشنهاد کرده ‌بودند.

اما جرداق نپذیرفته و گفته‌ بود: «من قلمم را بعد از نگارش این کتاب شکسته‌ام و برای غیر امام علی(ع)، نمی‌نویسم؛ نه این‌که آن شخصیت‌ها را کوچک بشمارم، نه! اما امام علی (ع) را چنان بزرگ می‌دانم که نمی‌خواهم درباره غیرِ او چیزی به رشته تحریر درآورم. جای تعجب است که شما مسلمانان و شیعیان، امام علی(ع) را متعلق به خودتان می‌دانید، در حالی که او شخصیتی فراتر از زمان و مکان دوران خودش بود و آموزه‌هایی برای بشریت داشت که مختص شما نیست».

نحوه آشنایی جرج جرداق با نهج البلاغه

او درباره آشنایی خود با نهج البلاغه می‌گوید: «برادرم گفت اگر می‌خواهی بفهمی ادبیات چیست و ذوق ادبی کدام است، برو و نهج‌البلاغه بخوان. در واقع برادرم بود که مرا با نهج‌البلاغه آشنا کرد و باعث شد همه عمرم را صرف آن کنم. نهج‌البلاغه نثر بود، اما آن را از هر نظمی فراتر یافتم؛ متنی بود پر از محتوا که نظیر آن را در هیچ اثر ادبی دیگری نمی‌شد یافت.

به این ترتیب، نهج‌البلاغه دوست و همنشین من شد و تا امروز، بیش از دویست بار آن را از ابتدا تا انتها خوانده و بیش از هر متن دیگری از آن بهره برده‌ام. … او مولی‌الموحدین است، یک الگوی بی‌مانند اخلاقی است، یک موعظه‌گر بی‌همتاست و خطیبی بسیار توانمند است و در این ویژگی‌ها نمی‌توان تردید کرد[4]».

حنا فاخوری کشیش مسیحی

دکتر حنّا فاخوری از مسیحیانی است که اسیر جاذبه بی‌پایان امیرالمؤمنین علی (ع) شده است. او درباره نهج البلاغه می‌گوید: «به نظر من اگر سیاستمداران دنیا به نامه‌های امام علی(ع) به حکام و امرای خود توجه و عمل کنند برایشان بهتر است؛ زیرا این‌ها نامه‌های انسانیت است، نامه‌هایی که حق هر انسانی را به او می‌دهد و میان مردم به حق قضاوت می‌کند و مثل نامه‌هایی نیست که اخلاق و زندگی بشر را ویران می‌کند. به نظر من نهج البلاغه بزرگترین هدیه امام علی(ع) به جامعه بشری است که باید آن را خواند و به آن عمل کرد».

آنتوان‌بارا نویسنده مسیحی

آنتوان بارا آن‌چنان تحت تأثیر کلام و شخصیت امیرالمؤمنین علی (ع) بوده است که تا به حال 25 بار نهج البلاغه حضرت (ع) را مطالعه کرده و به گفته خودش هر بار گوهری جدید از این دریای بی‌پایان صید کرده است. باورش این است که «این کتاب فلسفی‌ترین کتاب عالم است».

آنتوان درباره نهج البلاغه می‌گوید: «در کتاب نهج البلاغه همه دستورات درباره زندگی انسانی، از جمله سیاست، کشورداری، برخورد با مردم آمده است. همچنین در حکمت، زبان‌شناسی سرآمد دیگر کتاب‌ها و منابع است. نامه حضرت به مالک‌اشتر، حاوی عالی‌ترین مضامين درباره آيين کشورداری است که باید تمام ملت‌ها به آن توجه کنند».

استاد امین نخله، اندیشمند و روزنامه‌نگار لبنانی

«هرگاه کسی بخواهد بیماری نفس خود را درمان کند، باید به گفتار امام علی (ع) در نهج‌البلاغه روی آورد و راه و روش زندگی را از پرتو این کتاب ارزشمند بیاموزد»

غفلت شیعه از نهج البلاغه

با وجود شیفتگانی چون جرداق و امثال آن نسبت به امیرالمؤمنین (ع) و نهج البلاغه، شیعیان باید قدری همت خود را نسبت به فراگیری معارف نهج البلاغه بالا ببرند.

به راستی ما که خود را شیعه امیرالمؤمنین می‌دانیم و در خانواده شیعه، از پدر و مادری شیعه و از خاندان شیعه هستیم و در کشور شیعیان زندگی می‌کنیم، چرا باید با نهج البلاغه و مفاهیم پرمعنای آن بیگانه باشیم؟!

ما که ادعای ولایت و محبت مولای متقیان، علی (ع) را داریم، چند بار نهج البلاغه را خوانده‌ایم و با معارف ارزشمند آن آشنا هستیم؟

علت غربت نهج البلاغه در بین شیعیان

متأسفانه، نهج البلاغه در میان مسلمانان بخصوص شیعیان مهجور است؛ زیرا با اهمیت و جایگاه ایـن کتـاب آشنا نیستند و آموزه‌های آن در زندگی‌شان نهادینه نشده است. افزون بر آن عواملی باعث تداوم این مظلومیت شده است که عبارتند از:

1. تلاش قدرت‌های ستمگر بنی امیه، بنی عباس و … تا دوران پهلوی برای محو سخنان ناب امیرالمومنین (ع)، تا اندیشه و سیره علوی وارد زندگی مردم نشود؛ زیرا آنها از حاکمان ظالم مطالبه حق خواهند کرد، در زندگی‌شان می‌خواهند عزت و کرامت داشته باشند و خدا را با تمام معنا در دوران زندگی خود ببینند. پس هرچه مردم از این گنج گرانبها کمتر بدانند و غافل باشند به نفع حکومت و حاکم ستمگر است.

۲. بی‌اطلاعی از جامعیت نهج البلاغه به عنوان کتاب زندگی یکی دیگر از عوامل مهجوریت نهج البلاغه است. در صورتی که بعد از قرآن، نهج البلاغه، اثری است که در همه عرصه‌های زندگی مسیر روشن را نشان می‌دهد. در این اثر گرانسنگ، مسائل مهم معرفتی و مهم درباره توحید، نبوت، امامت، معاد، انسان شناسی، جهان شناختی و … آمده و از سوی مولی الموحدین، علی (ع) به زیباترین بیان طرح و تحلیل شده است.

۳. عدم تلاش برای ساده سازی کلمات و عبارات سخت نهج البلاغه توسط کارشناسان دینی برای فهم عموم مردم تا به آسانی معارف آن را بیاموزند؛

۴. عدم فرهنگ سازی معارف نهج البلاغه در جامعه و ساماندهی مطالب ارزشمند آن و همچنین القاء این تفکر  در بین مردم که عبارات نهج البلاغه سنگین و قابل فهم نیست.

۵.  نپرداختن به آن در دروس طلاب، دانشجویان و دانش آموزان و قرار نگرفتن این کتاب ارزشمند به عنوان ماده درسی برای درک مفاهیم عظیم نهج البلاغه تحت آموزش اساتید مجرب از دیگر علل مظلومیت نهج البلاغه است.

۶. استخراج نکردن راهکارهای مناسب از نهج البلاغه برای حل مشکلات و مسائل فردی، اجتماعی، سیاسی و … مردم و جامعه نیز قابل تأمل است.

۷. عدم ارائه الگوی مناسب از نهج البلاغه توسط کارشناسان دینی و اهل فن در نهج البلاغه تا به آسانی در دسترس عموم مردم قرار گیرد و در موضوعات مختلف بکار گرفته شود.

چه کنیم تا نهج البلاغه از غربت درآید؟

برای بیرون آوردن نهج البلاغه از مظلومیت و غربت، همه مسلمانان می‌بایست دست در دست هم تلاش کنند. از جمله راهکارهایی که در این زمینه می‌توان ارائه داد این است که:‌

۱. ساده سازی و روان نویسی نهج البلاغه توسط نویسندگان و کارشناسان دینی برای فهم عمومی معارف آن و ارائه آن به آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها برای تدریس؛

۲. برگزاری دوره‌های نهج البلاغه برای عموم مردم جهت انس هرچه بیشتر مردم و جوانان با نهج البلاغه؛

۳. تهیه کتاب شریف نهج البلاغه و قرار دادن آن در کنار قرآن، برای مطالعه و مأنوس شدن با آن به عنوان یک وظیفه فردی هر مسلمان؛

۴. تبلیغ و نشر معارف نهج البلاغه در برنامه‌ها، سخنرانی‌ها، جلسات عمومی و محافل معنوی؛

۵. تهیه و تنظیم کتاب‌های داستان به زبان کودکانه از معارف نهج البلاغه برای کودکان.

شیوه‌های پیشنهادی برای دریافت معارف نهج البلاغه

شیوه اول آن که فرد بر اساس علاقه و عشق خود به امیرالمؤمنین یک کتاب نهج البلاغه را تهیه کند و از اول تا آخر آن را مطالعه نماید و برای فهم بیشتر عبارات و مفاهیم شرح‌های آن را نیز بخواند تا به نکات ظریف و معارف نهفته آن پی‌ببرد که به فرصت و زمان زیادی نیاز دارد.

شیوه دوم آن که فرد این کتاب ارزشمند را به عنوان یک متن علمی و تخصصی بر اساس موضوعات تعیین شده و کاربردی، در محضر استادی بیاموزد و آن را فرا گیرد.

نکته مهم این است که انسان با همنشینی و حشر و نشر مداوم با نهج البلاغه، علاوه بر درک معارف الهی، روحیه عدالت‌خواهی، شجاعت، ایثار، فداکاری، ظلم ستیزی، تقوا طلبی و … در وجودش تقویت می‌شود.

آیت الله جوادی آملی می‌گوید: »همانطور که ما قـرآن را دوره مـی‌کنیم، نهج البلاغـه را هـم بایـد هر چنـد مـاه یکبـار دوره کنیم.«

سخن آخر

با توجه به مباحث ارائه شده، وظیفه مسلمانان بخصوص شیعیان، آموختن، گسترش و نشر معارف نهج البلاغه است تا این کتاب انسان‌ساز در دیار خود غریب نماند. امید داریم که بتوانیم با انس و مطالعه مداوم این منبع عظیم خیر و برکت، تحت تعلیم اساتید گرانقدر، بر ساحل پهناور نهج البلاغه بنشینیم و از آن بهره‎های وافر ببریم و از نورانیت آن به قلّه‌های حقیقت و كمال نزدیك شویم.

«اللَّهُمَّ احْمِلْنِي عَلَى عَفْوِكَ وَ لَا تَحْمِلْنِي عَلَى عَدْلِكَ[5]».

بار خدايا، با عفوت با من معامله كن نه با عدالتت‏.

---

[1] . برگرفته از مقدمه نهج البلاغه.

[2] . سیری در نهج البلاغه، مقدمه کتاب.

[3] . سیری در نهج البلاغه، ص ۱۰، انتشارات صدرا.

[4] . مرثیه «جرج جرداق» بر غربت «نهج البلاغه»، روزنامه خراسان، ۲/۱۱/۱۴۰۱.

[5] . نهج البلاغه، خطبه ۲۲۷.