حضرت خدیجه کبری (س) نخستین بانوی لبیک‌گوی رسالت
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
- 1 تبار و خانواده حضرت خدیجه (س)
- 2 دوران زندگی حضرت خدیجه (س) با پیامبر گرامی اسلام (ص)
- 3 ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی حضرت خدیجه (س)
- 4 نقش حضرت خدیجه (س) در تاریخ اسلام
- 5 فضایل و مقام حضرت خدیجه (س) در اسلام
- 6 مقام بانو خدیجه (س) از زبان پیامبر خدا (ص)
- 7 جایگاه حضرت خدیجه (س) در آیات قرآن
- 8 جایگاه حضرت خدیجه (س) در کلام اهل بیت (ع)
- 9 امتیازات حضرت خدیجه در میان زنان پیامبر
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها)، بانوی بزرگ اسلام و نخستین همسر پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، از چهره‌های بی‌بدیل تاریخ اسلام به شمار می‌رود. ایشان نه تنها به عنوان همسری وفادار و حامی پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) شناخته می‌شود، بلکه به دلیل ایمان راسخ، سخاوت بی‌حد و فضایل اخلاقی بی‌نظیر، الگویی برای تمامی مسلمانان، به ویژه زنان است. حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) در دوران سخت آغاز رسالت پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، با حمایت‌های مالی و معنوی خود، نقش بسزایی در پیشبرد اسلام ایفا کرد.
در این مقاله، به بررسی زندگینامه، ویژگی‌های اخلاقی و نقش بی‌همتای خدیجه کبری در تاریخ اسلام می‌پردازیم تا بیش از پیش با عظمت و جایگاه این بانوی بزرگ آشنا شویم.
تبار و خانواده حضرت خدیجه (س)
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) در شهر مکه و در خانواده‌ای اصیل و سرشناس از قبیله قریش به دنیا آمد. پدر ایشان، خویلد بن اسد، از بزرگان قریش و مادرش، فاطمه بنت زائده، از زنان نجیب و محترم قبیله بود. وی افزون بر تبار برجسته، از نیک نامی و اخلاق پسندیده و ارزشمند برخوردار بود. وی در دوران جاهلیت به منزلتی رسیده بود که پیش از ازدواج با رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به طاهره و مهتر بانوان قریش شهرت داشت.
خانواده حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) از نظر اقتصادی و اجتماعی در جایگاه بالایی قرار داشت و ایشان از کودکی در محیطی مرفه و آگاه پرورش یافت. این بانوی گرانقدر از همان دوران جوانی به دلیل هوش، درایت و اخلاق نیکو در میان مردم مکه شهرت داشت.
خدیجه کبری، در کنار همه فضایل برجسته، یکی از ثروتمندترین افراد قریش به شمار می‌رفت. او با دو عامل وراثت و تربیت بر فطرت دین خداوند استوار بود. پدرش خویلد با پادشاه یمن که می‌خواست حجرالاسود را به یمن منتقل کند به مبارزه برخاست و از این کار جلوگیری کرد. او از قدرت و نیروی فراوان وی، بیمی به خود راه نداد و این مبارزه را از دستورهای دین و آیین خود شمرد[1].
اسد بن عبدالعُزّی، پدربزرگ بانو خدیجه، از اعضای برجسته پیمان «حلف الفضول» بود که قبایل قریش دعوت او را پذیرفتند و با امضای قراردادی پیمان بستند تا از مظلومان و ستم دیدگان مکه یا کسانی که وارد این شهر می‌شوند، حمایت کنند و حق آنان را از ستم‌پیشگان بستانند.
پیامبر گرامی اسلام در این زمینه فرمود: «در خانه عبدالله بن جدعان شاهد پیمانی بودم که اهمیت آن از شتران سرخ‌مو برایم بیشتر است. اگر در روزگار اسلام نیز به چنین پیمانی دعوت شوم، آن را خواهم پذیرفت[2] »
به نقل مورخان، حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) پیش از ازدواج با پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، دو بار ازدواج کرده و دارای فرزندانی بوده است. اما به نقل از مناقب حضرت خدیجه تا آن زمان هرگز ازدواج نکرده بود[3].
بزرگان قریش، همه علاقه‌مند به ازدواج با او بودند. مردان نامداری چون ابوجهل، ابوسفیان و عقبة بن ابی معیط از او خواستگاری کردند و ایشان موافقت نکرد.
از سوی دیگر، پس از سفر تجاری که محمد امین، برای کاروان تجاری بانو خدیجه انجام داد و میسره غلامی که همراه پیامبر بود از کرامات حضرت برای ایشان گفت، زمینه آشنایی ایشان با رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و ازدواج پربرکت‌شان فراهم شد.
دوران زندگی حضرت خدیجه (س) با پیامبر گرامی اسلام (ص)
یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ اسلام، ازدواج حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) با پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) است که نه تنها زندگی شخصی حضرت محمد مصطفی (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) را تحت تأثیر قرار داد، بلکه نقش بسزایی در پیشبرد رسالت مهم ایشان ایفا کرد. این ازدواج مبارک و مقدس، نمونه‌ای از یک رابطه سرشار از عشق، احترام و همکاری متقابل بود. در زیر به جزئیات این ازدواج پربرکت می‌پردازیم:
– آشنایی حضرت خدیجه (س) با پیامبر خدا (ص)
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) پیش از ازدواج با رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، به دلیل درایت و اخلاق نیکو، به عنوان یکی از زنان موفق و ثروتمند قریش شناخته می‌شد. ایشان به تجارت مشغول بود و برای مدیریت کاروان‌های تجاری خود، افرادی امین و قابل اعتماد را انتخاب می‌کرد.
زمانی که از صداقت و امانتداری پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) شنید، ایشان را برای مدیریت یکی از کاروان‌های تجاری خود به شام فرستاد. سفر تجاری خاتم الانبیاء با موفقیت چشمگیری همراه بود و سود فراوانی برای حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به ارمغان آورد. این موفقیت، توجه ایشان را به شخصیت والای پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) جلب کرد.
چیزی که مسلم است این که، این نوع گذشت و فداکاری، تا ریشه ثابت و پاک و معنوی نداشته باشد، صورت نمی‌پذیرد. صفحات تاریخ گواهی می‌دهد که این ازدواج پرخیر و برکت نتیجه ایمان خدیجه به تقوا و پاکدامنی و امانتداری عزیز قریش، یعنی محمد امین بود. او زنی پاکدامن و عفیف بود که به دنبال شوهری متقی و پرهیزگار می‌گشت.
– پیشنهاد ازدواج
پس از بازگشت پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) از سفر تجاری، حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) که تحت تأثیر اخلاق و شخصیت بی‌نظیر ایشان قرار گرفته بود، همچنین اطلاعاتی از آینده درخشان پیامبر به دست آورده بود، علاقمند ازدواج با ایشان شد و پیشنهاد ازدواج را به رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) را داد.
افزون بر آن، ایشان از کسانی بود که انتظار قدوم مبارک پیامبر اعظم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) را می‌کشید و همواره از علماء، مخصوصاً عموی خود «ورقه بن نوفل» علایم نبوت آن حضرت را جویا می‌شد. و هنگامی که به خدمت رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) شرفیاب شد، اول از مهر نبوت سوال کرد و آن را زیارت نمود[4].
بیشتر مورخان معتقدند که نفیسه دختر «علیه»، دوست خدیجه کبری، پیام ایشان را به حضرت محمد (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به شکل زیر رساند: «محمد! چرا شبستان زندگی خود را با چراغ همسر روشن نمی‌کنی؟ هرگاه من تو را به زیبایی و ثروت، شرافت و عزت دعوت کنم، می‌پذیری؟ پیامبر فرمود: منظورت کیست؟ وی خدیجه را معرفی کرد. حضرت فرمود: آیا خدیجه به این کار حاضر می‌شود؛ با این که وضع زندگی من با او فرق زیادی دارد؟ نفیسه گفت: اختیار او در دست من است، من او را حاضر می‌کنم. تو وقتی را معین کن که وکیل او با شما و اقوامتان دور هم گرد آمده و مراسم عقد و جشن برگزار شود».
رسول گرامی، با عموهای بزرگوار خود از جمله ابوطالب جریان را مطرح کرد و با موافقت عموهایش، این پیشنهاد را پذیرفت.
– مراسم ازدواج
مراسم ازدواج حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) و پیامبر مکرم اسلام با حضور بزرگان قریش و خانواده‌های هر دو طرف برگزار شد. در این مراسم، ابوطالب به نمایندگی از پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و ورقه بن نوفل (پسر عموی حضرت خدیجه) به نمایندگی از ایشان، خطبه عقد را خواندند.
ابوطالب خطبه‌ای خواند که آغاز آن حمد و ثنای خدا بود و برادرزاده خود را چنین معرفی کرد: «برادرزاده من، محمد بن عبدالله، با هر مردی از قریش موازنه و مقایسه شود؛ بر او برتری دارد و اگرچه از هر گونه ثروتی محروم است، لکن ثروت سایه‌ای است رفتنی و اصل و نسب چیزیست ماندنی…[5]».
در مقابل ورقة بن نوفل یکی از بستگان خدیجه بود، ضمن خطابه‌ای گفت: «کسی که از قریش منکر فضل شما نیست، ما از صمیم دل می‌خواهیم دست به ریسمان شرافت شما بزنیم».
عقد نکاح جاری و مهریه حضرت خدیجه معادل پانصد درهم نقره بود که همان را هم خود حضرت خدیجه به عهده گرفت[6]. بعضی نیز گفته‌اند که مهریه بیست شتر بوده است. این ازدواج در حالی صورت گرفت که هم پیامبر و هم حضرت خدیجه (علیهالاسلام) هر دو در سن ۲۵ سالگی بودند[7]. مشهور است که حضرت خدیجه ۴۰ سال و پیامبر در هنگام ازدواج ۲۵ ساله بوده‌اند که دارای تناقضاتی است.
– زندگی مشترک پربرکت
زندگی مشترک حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) و حضرت محمد (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) سرشار از عشق و محبت، لطف و مودّت بود. این بانوی گرامی نه تنها همسری وفادار بود، بلکه در سخت‌ترین شرایط، حامی و پشتیبان حضرت ختمی مرتبت، در راه رسالت بود. ایشان ثروت خود را در راه اسلام هزینه کرد و در دوران محاصره اقتصادی و اجتماعی مسلمانان در شعب ابیطالب، همراه پیامبر و دیگر مسلمانان، سختی‌های بسیاری را تحمل نمود.
– فرزندان حضرت خدیجه (س) و پیامبر خدا (ص)
حاصل این ازدواج مبارک، چندین فرزند به نام‌های قاسم، عبدالله، زینب، رقیه، ام‌کلثوم و فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) بود. فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها)، کوچک‌ترین دختر ایشان، به عنوان یکی از بانوان بزرگ اسلام شناخته می‌شود و جایگاه ویژه‌ای در میان مسلمانان دارد.
به نظر محققان شیعه، سه دختر به نام‌های زینب و ام‌کلثوم و رقیه دختران خواهر خدیجه کبری به نام هاله و دختر خوانده‌های رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بودند، که بعد از وفات پدرشان حضرت خدیجه (علیهاالسلام) احتیاجاتشان را برطرف می‌کرد تا این که مادرشان نیز فوت کرد و که تحت سرپرستی پیامبر و بانو خدیجه در خانه خدیجه کبری قرار گرفتند. لذا در بین مردم مشهور شد که آنها دختران رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) هستند[8].
– وصیت‌های خدیجه کبری به رسول خدا (ص)
حضرت خدیجه در واپسین لحظات زندگی خود، چند وصیّت به همسر مهربانش کرد و با آن همه فداکاری و انفاق مال، به پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) عرض کرد: «یا رسول الله، مرا ببخشید که در حق شما کوتاهی کردم».
پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «حاشا و کلّا ! من از شما جز خوبی ندیدم؛ بلکه منتهای سعی و کوشش خود را در حقّ من نمودی. شما در خانه من زحمات زیادی متحمّل شدی. اموالت را در راه خدا بذل و بخشش نمودی».
آن گاه خدیجه (علیهاالسلام) عرض کرد: «یا رسول الله، شما را وصیّت می‌کنم به این دختر و به حضرت فاطمه (علیهاالسلام) اشاره نمود ـ این دختر بعد از من یتیم و غریب است. کسی از زن‌های قریش او را اذیّت نکند. کسی به صورت او لطمه‌ای نزند، به روی او داد نزند و مکروهی نبیند[9]».
علامه مجلسی نیز وصایایى بانو خدیجه را به حضرت رسول (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) این گونه آورده است:
۱) براى او دعاى خیر کند.
۲) او را با دست خود در خاک قرار دهد.
۳) پیش از دفن در قبر او وارد شود.
۴) عبایى را که به هنگام نزول وحى بردوش داشت، روى کفن او قرار دهد[10].
حضرت خدیجه که همه اموالش را به رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بخشیده بود، در مقابل فقط یک عبا مطالبه نمود و آن را مستقیماً طلب نکرد، بلکه به وسیله حضرت فاطمه (علیهاالسلام) تقاضا کرد.
– وفات حضرت خدیجه (س)
سال‌های محاصره شعب ابیطالب به سختی و دشواری سپری شد و پیامبر گرامی اسلام و همراهان او از محاصره بیرون آمدند و خداوند نصر و پیروزی خود را نصیب آنان نمود. تنگناهای سال‌های قحطی و رنج و دشواری محاصره، خدیجه را از پای افکنده بود. این بانوی بزرگ عمر سراسر جهاد و مبارزه خود را با صبر و شکیبایی سپری نموده و اکنون زمان رحلت آن بزرگوار نزدیک شده بود. خدا می‌خواست او را در جوار خویش جای دهد. روح بزرگ بانوی اسلام در دهم ماه مبارک رمضان، سال دهم بعثت به سوی جنان پر کشید و آسمانی شد[11].
وفات ایشان سه روز بعد از وفات حضرت ابوطالب عموی پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، باعث شد که آن سال به «عام الحزن» (سال اندوه) معروف شود. رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) همواره از ایثار و گذشت و خاطرات شیرین حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به نیکی یاد می‌کرد و جایگاه بلند ایشان را نزد خداوند می‌ستود. پیامبر خدا هر زمان به یاد بانو خدیجه می‌افتاد، از فراق او اشک می‌ریخت. وفات ایشان، پایان یک دوره پربرکت از زندگی پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بود، اما تأثیر ایشان بر اسلام و مسلمانان تا همیشه باقی ماند.
خاکسپاری حضرت خدیجه
تاریخ می نویسد حضرت خدیجه (علیهاالسلام) سه روز بعد از وفات ابوطالب وفات نمود[12]. ام‌ایمن و ام‌الفضل (همسر عباس) پیکر مطهر حضرت خدیجه (علیهاالسلام) را شستشو دادند و براى آخرین بار وداع کردند.
در این هنگام؛ جبرئیل در حالی که کفنی از بهشت همراه داشت، نازل شد و عرض کرد: «ای رسول خدا! خداوند متعال به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: ای محمد! همانا این کفن خدیجه می‌باشد و آن کفن بهشتی است که اهدائی است از جانب خداوند متعال!»
پس حضرت رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) ابتدا خدیجه (علیهاالسلام) را با آن ردای مبارک خود، کفن کرد و سپس با آن کفنی که جبرائیل آورده بود، نیز کفن نمود. پس برای خدیجه (علیهاالسلام) دو کفن بود! کفنی از جانب خدا و کفنی از جانب رسول خدا (صلّی‌الله‌وآله‌وسلم)![13]
سپس حضرت شخصاً درون قبر رفت، و سپس خدیجه را در خاك نهاد و آنگاه سنگ لحد را در جای خویش قرار داد. پیامبر بر خدیجه (علیهاالسلام) همواره اشك می‌ریخت، دعا می‌كرد و برایش آمرزش می‌طلبید.
نقل شده است که وقتی حضرت خدیجه (علیهاالسلام) را به خاک سپردند، حضرت فاطمه (علیهاالسلام) دامن پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) را گرفته بود، و اطراف ایشان می‌گشت و می‌پرسید: ای پدر! مادرم کجاست؟! پس در این هنگام؛ جبرئیل نازل شد و به پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «خداوند به تو سلام می‌رساند و به تو امر می‌کند که به فاطمه بگویی که مادرش در خانه‌ای از طلا و یاقوت سرخ، در کنار آسیه و مریم دختر عمران است[14].(۱۱)
ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی حضرت خدیجه (س)
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به عنوان یکی از برجسته‌ترین زنان تاریخ اسلام، از ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی بی‌نظیری برخوردار بود که ایشان را به الگویی کامل برای تمامی مسلمانان، به ویژه زنان، تبدیل کرده است. در ادامه به برخی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها اشاره می‌شود:
ایمان و تقوای بی‌همتا
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) نخستین زنی بود که بلافاصله در همان شب آغاز رسالت پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) اظهار اسلام کرد و پیش از آن نیز هرگز کافر نبود، بلکه به دین حنیف معتقد بود[15]. ایشان با تمام وجود از حضرت محمد (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) حمایت کرد و در سخت‌ترین شرایط، پناهگاه و همراهی وفادار برای ایشان بود. ایمان راسخ و تقوای ایشان در طول دوران زندگی با رسول خدا از ایشان بانویی نجیب و مومنه ساخته بود که جز رضای خدا و رسولش چیزی نخواست.
شهادت به ولایت امیرالمؤمنین (ع)
یکی از شگفت آورترين لحظه‌های زندگى خديجه (عليهاالسلام) مربوط به قبول ولايت اميرمؤمنان (عليه‌السلام) و امامت اولاد اميرمؤمنان است. با اين كه در آن وقت به قبول ولايت مكلف نبود، چون اين تكليف بعد از وفات پيامبر (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) ، وجوب مى‌يافت. ولى او در زمان ولادت فاطمه زهرا (عليهاالسلام) از امامت ائمه اطهار كه از نسل فرزندش فاطمه هستند، شنيده بود؛ لذا قدر و منزلت اميرمؤمنان (عليه‌السلام) را مى‌دانست.
يك روز رسول خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) همسر مهربانش را خواست. او را در كنار خود نشاند و فرمود: «اين جبرئيل است كه مى‌گويد، اسلام شروطى دارد: اوّل، اقرار به يگانگى خداوند. دوم، اقرار به رسالت رسولان. سوم، اقرار به معاد و عمل به اصول شريعت و احكام آن. چهارم، اطاعت اولى الامر و ائمه طاهرين از فرزندان او همراه با برائت از دشمنان آنها».
در پى اين فرمايش پيامبر خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) خديجه (عليهاالسلام) به همه آنها اقرار كرد و يك به يك تصديق فرمود. در مورد امير مؤمنان رسول مکرم اسلام به خصوص به خديجه کبری فرمود: «على مولاى تو و مولاى مؤمنان و امام آنها پس از من است».
رسول گرامى بعد از آن كه عهد اكيد از خديجه (عليهاالسلام) گرفت، اصول و فروع، واجبات و محرمات را به وى آموخت. آنگاه، دست خود را بالاى دست امير مؤمنان (عليه‌السلام) گذاشت و خديجه (عليهاالسلام) دست خود را بالاى دست پيامبر گذاشت و به اين صورت بيعت كرد[16].
خدیجه، مادر ما اولین مسلمانیست که با ولای علی عهد خویش محکم داشت
سخاوت و بخشندگی
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) از ثروتمندترین زنان قریش بود، اما ثروت خود را در راه خدا و کمک به نیازمندان انفاق می‌کرد. ایشان در دوران رسالت پیامبر گرامی اسلام، بخش عمده‌ای از دارایی خود را برای حمایت از مسلمانان و پیشبرد اسلام هزینه کرد. این سخاوت و بخشندگی، نشان‌دهنده روحیه بلند و بزرگ‌منشی ایشان بود.
وفاداری و فداکاری
وفاداری حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به حضرت محمد (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و اسلام مثال‌زدنی است. ایشان در تمامی مراحل زندگی مشترک، حامی و همراه پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بود و در دوران سخت آغاز رسالت، که بسیاری از مردم مکه به ایشان پشت کرده بودند، حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) با عشق و فداکاری از پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) حمایت می‌کرد. این وفاداری تا پایان عمر ایشان ادامه داشت.
مدیریت و درایت بالا
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به دلیل مدیریت و درایت بالا، در امور تجاری و اجتماعی موفق بود. ایشان به تنهایی امور تجاری خود را مدیریت می‌کرد و به دلیل صداقت و کاردانی و پاکی در دوران جاهلیت به «طاهره» (پاکدامن) و «سیده قریش» (بانوی قریش) ملقب شد. این ویژگی‌ها باعث شد تا ایشان جایگاه ویژه‌ای در جامعه مکه داشته باشد.
صبوری و استقامت
در دوران محاصره اقتصادی و اجتماعی مسلمانان در شعب ابیطالب، حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) همراه همسرشان، پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و دیگر مسلمانان، سختی‌های بسیاری را تحمل کرد. ایشان با صبر و استقامت بی‌نظیر، در این دوران سخت، پشتیبان رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و اسلام بود و هرگز از ایمان خود دست برنداشت.
مهربانی و عطوفت
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به دلیل مهربانی و عطوفت بی‌حد، محبوبیت زیادی در میان خانواده و اطرافیان خود داشت. ایشان به عنوان همسری دلسوز و مادری مهربان، همواره محیطی آرام و پر از محبت برای خانواده خود فراهم می‌کرد.
تواضع و فروتنی
با وجود ثروت و جایگاه اجتماعی بالا، حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) هرگز غرور و تکبر نداشت. ایشان با تواضع و فروتنی، با مردم رفتار می‌کرد و همواره به نیازمندان کمک می‌رساند. این ویژگی بارز، ایشان را به الگویی کامل برای تجّار، ثروتمندان و مسلمانان تبدیل نمود.
نقش حضرت خدیجه (س) در تاریخ اسلام
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها)، به عنوان اولین همسر پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و اولین زنی که به اسلام گروید، نقش فوق‌العاده در تاریخ اسلام ایفا کرد. برخی از مهم‌ترین نقش‌های ایشان در تاریخ اسلام عبارتند از:
حمایت مالی از پیامبر خدا (ص) و اسلام
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) از ثروتمندترین زنان قریش بود و بخش عمده‌ای از دارایی خود را در راه اسلام و حمایت از پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) هزینه کرد. ایشان در دوران سخت آغاز رسالت، که مسلمانان تحت فشارهای اقتصادی و اجتماعی قرار داشتند، با ثروت خود به یاری رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و مسلمانان شتافت. این پشتوانه مالی، نقش مهمی در پیشبرد اسلام و تقویت جامعه نوپای مسلمانان داشت.
خدیجه کبری، در راه اهداف مقدس پیامبر گرامی آنچه را در توان داشت در طبق اخلاص نهاد و دارایی خویش را در اختیار پیامبر قرار داد و گفت: «آنچه دارم، در اختیار تو، تحت فرمان توست. هر گونه که خود خواستی، آن را در راه اعتلای کلمه حق و گسترش دین خداوند، هزینه نما».
رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نیز فرمود: «دین من بر پا و مقاوم نشد مگر به دو چیز: اموال خدیجه و شمشیر علیّ بن ابی طالب[17]». بدین معنا که اگر شمشیر امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در دفاع از اسلام نبود دشمن ریشه اسلام را کنده بود، همچنان که اگر مال خدیجه نبود فقر، مسلمین را از پا درآورده بود[18].
همچنین حضرت فرمود: «هیچ مالی به اندازهٔ اموال خدیجه به من منفعت نرسانده است[19]».
حمایت معنوی و عاطفی از پیامبر اکرم (ص)
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در دوران آغاز رسالت، با آزار و شکنجه قریش، تحریم و محاصره اقتصادی و مخالفت‌ها و آزارهای فراوانی از سوی مشرکان مکه مواجه شد. در این شرایط سخت، حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به عنوان همسری دلسوز و همراهی مهربان، پشتیبان عاطفی پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بود. ایشان همواره پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) را در راه دعوت خویش به اسلام تشویق می‌کرد و با عشق و حمایت خود، ایشان را تقویت می‌کرد.
خداوند متعال سختی‌ها و دشواری‌های مسئولیت رسالت را به برکت وجود حضرت خدیجه از پیامبرش کم می‌کرد. این بانو آرامش بخش همسرش بود. آن گاه که پیامبر به خانه برمی‌گشت، همسرش دردهای او را تسکین می‌داد و در او انگیزه و نشاط می‌دمید تا خستگی را از تن پیامبر بگیرد. رسول خدا نیز در کنار او آرامش می‌یافت و در کارهای مهم خود با خدیجه کبری مشورت می‌کرد.
اولین زن مسلمان
پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) پس از بازگشت از غار حراء آیین خود را با همسرش و حضرت علی (علیه‌السلام) که عضو خانه و پرورش یافته آن حضرت بود، در میان گذاشت و آن دو که صدق و پاکی و نشانه‌های نبوت نبی مکرم اسلام را بهتر از هر کسی دیگر می‌دانستند و می‌شناختند، ایشان را تصدیق کردند و حضرت خدیجه (علیهاالسلام) نخستین زنی بود که به پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بلافاصله ایمان آورد و اسلام را به عنوان دین خود پذیرفت.
این ایمان بهنگام و استوار بانو خدیجه، نشان دهنده قلب پاک و بصیر و درک بالای ایشان نسبت به رسالت مهم رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بود. علاوه بر آن ایشان مطیع اوامر پروردگار خود بود و فرامین الهی را با جان و دل می‌پذیرفت.
به فرموده حضرت علی (علیه‌السلام) خانواده پیامبر و همسرش و علی بن ابیطالب که با آنها زندگی می‌کرد، اولین خانواده‌ای بود که تمام اعضای آن به دین مبین اسلام ایمان آوردند.
حمایت از مسلمانان در شعب ابیطالب
در دوران سخت محاصره اقتصادی و اجتماعی مسلمانان در شعب ابیطالب، حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به همراه پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و دیگر یاران وفادار، با مشکلات فراوانی روبرو شدند. ایشان علاوه بر این که تمام اموال خود را در این راه هزینه کرد؛ با صبری ستودنی و استقامتی مثال‌زدنی، در این شرایط دشوار، پناهگاه و همراهی استوار برای پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بود و هرگز در ایمان خود تردید نکرد. این همراهی و پشتیبانی، تأثیر بسزایی در حفظ روحیه مسلمانان و تقویت بنیان‌های جامعه نوپای اسلامی داشت.
الگویی برای زنان مسلمان
حضرت خدیجه (علیهاالسلام) به دلیل ایمان راسخ، سخاوت، وفاداری نسبت به همسر و صبر بی‌نظیر، محبتی بی‌نظیر نسبت به همسر و فرزند، الگویی کامل برای زنان مسلمان است و به عنوان ام‌المومنین معرفی شد. ایشان نشان داد که یک زن می‌تواند در عین حفظ جایگاه خانوادگی و همسر بودن، نقش مهمی در پیشبرد جامعه و دین ایفا کند. زندگی ایشان سرشار از درس‌هایی در زمینه انتخاب جوانی باتقوا برای زندگی، صرف مال و ثروت در راه خدا، همراهی پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) برای رسیدن به هدف بزرگ رسالت و … است که می‌تواند برای زنان امروزی نیز الهام‌بخش و سرمشق باشد.
تقویت جایگاه پیامبر (ص) در جامعه
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به دلیل سرشناسی و جایگاه اجتماعی بالا، نقش مهمی در تقویت موقعیت پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در جامعه مکه داشت. ایشان با حمایت‌های خود، زمینه‌ساز گسترش اسلام و جذب افراد بیشتری به دین اسلام شد. این بانوی ارجمند، به حق، جایگاه ویژه‌ای در بین مسلمانان دارد و یاد ایشان به عنوان یار و یاور پیامبر اسلام همواره زنده خواهد ماند.
فضایل و مقام حضرت خدیجه (س) در اسلام
حضرت خدیجه (علیهاالسلام) به عنوان یکی از برجسته‌ترین زنان تاریخ اسلام، از فضایل اخلاقی و مقام والایی نزد خداوند، پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل بیت (علیهم‌السلام) برخوردار بود. در ادامه به مهم‌ترین فضایل و مقامات ایشان اشاره می‌شود:
حضرت خدیجه (س)، ام‌المؤمنین
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها)، به عنوان اولین همسر پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) با لقب «ام‌المؤمنین» به معنی مادر مؤمنان شناخته می‌شود. این بانوی گرانقدر، با داشتن ویژگی‌های منحصر به فرد اخلاقی و معنوی، در دوران زندگی خود بالاخص دوران سخت رسالت نبی مکرم اسلام، ملقب به این عنوان پرمعنا گردید. ایشان در شرایطی که بسیاری از مردم مکه به پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) پشت کرده بودند، همراهی وفادار و حامی بی‌بدیلی برای ایشان بود.
پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) همواره از ایشان به نیکی یاد می‌کرد و فرمود: «خدیجه بهترین زنان بهشت است». این سخن، نشان دهنده مقام والای ایشان در نزد خداوند و پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) است.
مقام حضرت خدیجه (س) نزد خداوند متعال
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) از جمله معدود افرادی بود که پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به طور خاص از مقام بلند ایشان نزد خداوند خبر داده‌اند. در روایات آمده است که جبرئیل بر پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نازل شد و گفت: «ای رسول خدا! این خدیجه است، هرگاه نزد تو آمد، بر او از سوی پروردگارش و از طرف من سلام برسان و او را به خانه‌ای از یک قطعه (زبرجد) در بهشت که در آن رنج و ناآرامی نیست، مژده بده[20]». این سلام ویژه، بیانگر جایگاه رفیع ایشان در نزد خداوند است.
خدیجه کبری مادر سرور زنان عالم
در فضیلت حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) همین بس که والدهٔ مکرّمه حضرت صدیقه طاهره (علیهاالسلام) است، و همه ذریه‌ی حضرت محمّد مصطفی (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به ایشان منتهی می‌شوند.[21]
خداوند بزرگ، در ازای صبر و شکیبایی خدیجه کبری در راه گسترش رسالتی بزرگ، گوهری گرانبها به او عنایت فرمود و او را به بارداری دختری مژده داد که خود و فرزندانش به جایگاهی برجسته دست می‌یافتند.
زمانی که این بانوی نمونه، از آزار و اذیت‌های مشرکان قریش اندوهناک بود، فاطمه از درون بطن مادر با او نجوا می‌کرد: «مادر نگران نباشد و نترس. خداوند حامی و پشتیبان پدرم خواهد بود[22]».
زمانی که هنگام ولادت فرزندش فرا رسید از زنان قریش و بنی هاشم یاری طلبید، اما آنها با بی مهری نسبت به او و اعتراض به این که چرا با محمدِ یتیمِ فقیر و تهیدستِ ابوطالب ازدواج کرده است و حاضر نشدند برای او کاری انجام دهند. اندوه به دل خدیجه نشست. در همین لحظه چهار زن بهشتی بر او وارد شدند و به او گفتند: «خدیجه! نترس ما فرستادگان پروردگارت به سوی تو هستیم». آنها خود را این گونه معرفی کردند: ساره همسر ابراهیم، آسیه فرزند مزاحم، مریم دختر عمران و کُلثم خواهر موسی بن عمران.
با یاری زنان بهشتی، زهرای اطهر چشم به جهان گشود و دنیا را به قدوم خود منور کرد. آنها فاطمه را با آب کوثر شستشو دادند و نوزاد را در پارچه‌ای سفید پیچیدند. فاطمه زهرا شهادتین را گفت و بر آنان سلام کرد و هر یک را نام برد و به آنها لبخند زد. سپس خدیجه با شادی و سرور زهرا را در آغوش گرفت و به او شیر داد [23].
حضرت خدیجه (س)، جدّه بهترین انسان‌ها
روزی رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در مسجد در حضور مردم در شأن حسن و حسین (علهیماالسلام) مطالبی فرمود، از جمله چنین گفت:«ای مردم! آیا شما را خبر ندهم به بهترین انسان‌ها از جهت جدّ و جدّه؟» حاضران عرض کردند: آری، خبر بده! فرمود: «آنها حسن و حسین هستند که جدّشان رسول خدا، محمد است و جدّه آنها خدیجه دختر خویلد است[24]».
مقام بانو خدیجه (س) از زبان پیامبر خدا (ص)
در روایات معصومین (علیهم‌السلام) آمده است که حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) از جمله زنان بهشتی است و جایگاه ویژه‌ای در بهشت دارد. پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) همواره یاد و خاطر ایشان را زنده نگه می‌داشت و می‌فرمود:
«بهترین زنان بهشت چهار نفرند: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم (همسر فرعون)، خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمد[25]».
«خدیجه بهترین زنان بهشت است[26]».
«چهار زنانند که سرور زنانند: مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم و خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمد است که فاطمه از حیث علم و دانایی برترین آنان است[27]».
«خدیجه دختر خویلد از سابقین در ایمان به خدا و به محمد (ص) است[28]».
محبت پیامبر (ص) به حضرت خدیجه (س)
این بانوی گرانقدر همسر آخرین فرستاده خدا، یاوری دلسوز و مهربان بود. ایشان در تمام ابعاد زندگی برای پیامبر همراهی منحصر به فرد بود. به طوری که خاتم الأنبیاء، محمد مصطفی (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به عایشه فرمود: «خداوند همسری بهتر از خدیجه نصیب من نکرده است، وقتی که همه کافر بودند او به من ایمان آورد، زمانی که دیگران تکذیبم می‌کردند، او تصدیق کرد، و وقتی که دیگران مرا محروم ساختند او دارایی خود را برای من خرج کرد و خداوند از او فرزندانی را برایم روزی کرد[29]».
این مهر و عاطفه و وفای پیامبر به خدیجه کبری حتی پس از رحلت ایشان نیز از دل پیامبر پاک نشد و هیچ یک از همسران آن بزرگوار نتوانستند در قلب رسول خدا جایگزین خدیجه شوند. به گونه‌ای که حضرت فرمود: «برترین زنان امتم خدیجه دختر خویلد است». هرگاه حضرت به یاد همسر مهربانش می‌افتد در فراق و دوری از او گریه می‌کرد.
گرامی داشتن دوستان خدیجه
پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) دوستان همسرش را به پاس قدردانی از وی، گرامی می‌داشت. از انس روایت شده است: هرگاه خدمت رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) هدیه‌ای می‌آوردند، می‌فرمود: «برای فلان بانو هدیه ببرید؛ زیرا او دوست خدیجه بود و به وی علاقه داشت[30]».
هرگاه رسول خدا گوسفندی ذبح می‌کرد، می‌فرمود: «از این گوشت سهمی برای دوستان خدیجه بفرستید».
جایگاه حضرت خدیجه (س) در آیات قرآن
در قرآن کریم آیاتی آمده که به نحوی به حضرت خدیجه (علیهاالسلام) ارتباط دارد. برای نمونه به چهار آیه از آنها اشاره می‌گردد:
۱. سوره طه، آیه 132.
«وَ أْمُرْ أَهْلَک بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیها»؛ و خانواده‌ات را به نماز فرمان بده و خود نیز بر آن شکیبایی ورز؛ …
سوره طه از سوره‌های قرآنی است که اوائل بعثت بر پیامبر نازل شد. از آنجایی که اعضای خانواده رسول اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در آن زمان خدیجه کبری، و علی بن ابی طالب نیز که تحت ولایت و سرپرستی رسول الله بودند، مشمول عنوان اهل می‌باشند. بر این اساس آیه خطاب به پیامبر و خانواده ایشان بوده است[31]».
۲. سوره ضحی، آیه ۸.
«وَ وَجَدَک عائِلًا فَأَغْنی»؛ و تو را تهیدست يافت و بى‌نياز كرد.
یکی از تفاسیری که برای آیۀ شریفه بیان شده این است که تو را با مال خدیجه (علیهاالسلام) بی‌نیاز نمود.
۳. سوره شعراء، آیه 214.
«وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَک الْأَقْرَبِین»؛ و خويشان نزديكت را هشدار ده.
اولین دعوت رسمی پیامبر به یکتاپرستی، از طریق اقوام و خویشان بود. نزدیکترین افراد به رسول گرامی بر حسب نسب، علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام) و بر حسب رابطه سببی خدیجه کبری (علیهاالسّلام) است و این دستور دعوت، در درجه اول درباره علی و خدیجه برای آنها شاهد فضیلتی است، همچنان که در مرتبه دیگر برای طبقات خویشان، دارای فضیلت است[32]».
۴. سوره فرقان، آیه 74.
«وَ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً»؛ و آنان هستند که گویند: پروردگارا، ما را زنان و فرزندانی مرحمت فرما که مایه چشم روشنی ما باشند، و ما را (سر خیل پاکان و) پیشوای اهل تقوا قرار ده.
مطابق با احادیثی که از پیامبر (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله) نقل شده، منظور از ازواجنا در آیۀ شریفه حضرت خدیجه (علیهاالسلام) است.
پیغمبر اکرم (صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله) فرمود: «از جبرئیل پرسیدم؛ مراد از أَزْواجِنا وَ ذُرِّیاتِنا کیست؟ گفت خدیجه و فاطمه؛ «و قُرَّةَ أَعْینٍ» حسن و حسین و منظور از «وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً» علی بن ابیطالب است[33]».
جایگاه حضرت خدیجه (س) در کلام اهل بیت (ع)
روزی پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به حضرت علی (علیه‌السلام ) فرمود: «تو همسری مانند فاطمه داری که من چنان همسری ندارم، تو مادر زنی مثل خدیجه داری که من چنین مادرزنی ندارم[34]».
امام حسین (علیه‌السلام) در روز عاشورا در ضمن خطبه ای که خود را به دشمن معرفی می‌کرد، فرمود: «شما را به خدا سوگند، آیا می دانید که جدّه من خدیجه، دختر خویلد است؟[35]» و نیز خطاب به دشمن فرمود: «آیا می‌دانید که من فرزند همسر پیامبر شما خدیجه هستم؟[36]»
امام سجاد (علیه‌السلام) در مجلس شاهانه یزید در دمشق در خطبه معروف خود، این چنین خود را معرفی می کند: «انا بن خدیجة الکبری؛ من پسر خدیجه بانوی بزرگ اسلام هستم[37]».
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) در کربلا در روز یازدهم محرم سال 61 هـ. ق هنگامی که کنار پیکرهای پاره پاره شهیدان آمد، و مطالبی جانسوز گفت، از جمله در آنجا پس از ذکر پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌واله) و حضرت علی (علیه‌السلام) از خدیجه یاد کرد و فرمود: «بابی خدیجة الکبری»؛ پدرم به فدای خدیجه بانوی بزرگ باد[38].
امتیازات حضرت خدیجه در میان زنان پیامبر
این بانوی بهشتی، در بین همسران نبی مکرم اسلام، صاحب امتیازاتی ویژه است که عبارتند از:
ا. ایشان تنها همسر دوشیزه و جوان رسول خداست. سایر زنان پیامبر قبل از ازدواج با ایشان ازدواج کرده و یا در سنین بالا همسر ایشان شدند.
۲. تنها همسر پیامبر است که از ابتدا به آیین یکتاپرستی بود، ایشان است و سایر همسران پیامبر دورانی را در شرک و کفر گذرانده بودند.
۳. شدت علاقه پیامبر به ایشان به حدی بود که تا سال‌ها بعد از وفات ایشان همواره یاد و حرمت وی را پاس داشته و گوشزد می‌کرد.
۴. تنها همسر پیامبر است که صاحب فرزند شد و سایر زنان پیامبر یا در سن فرزندآوری نبودند (ام‌سلمه ) یا عقیم و نازا بودند (عایشه).
۵. تنها همسر پیامبر است که در آیات قرآن همواره مورد مدح و تمجید بوده و هرگز هیچ آیه‌ای در مذمت وی نازل نشده است. نه آیات خانه نشینی، نه آیات نهی از فحشا نه آیه افک.
۶. تنها همسر پیامبر است که در قیامت همردیف پیامبر و معصومین (علیهم‌السلام) بر اعراف[39] و پل صراط، مجوز ورود به بهشت برین را می‌دهد.
سخن آخر
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) به عنوان یکی از نامدارترین زنان تاریخ اسلام، نقشی بی‌همتا در شکل‌گیری و پیشبرد دین اسلام ایفا کرد. ایشان به عنوان اولین زن مسلمان، حمایت‌های مالی و معنوی بی‌شائبه‌ای از پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و جامعه نوپای مسلمانان به عمل آورد. تقوا و ایمان راسخ، سخاوت، وفاداری و صبر ایشان در دوران سخت آغاز رسالت، الگویی کامل برای تمامی مسلمانان، به ویژه زنان است و درس‌های ارزشمندی برای آنها به جای گذاشت.
این بانوی عظیم الشأن، به دلیل ویژگی‌های اخلاقی و معنوی بی‌نظیر و مقام والایی که در نزد خداوند و پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) داشت، به عنوان ام‌المؤمنین و یکی از چهار زن برتر بهشت معرفی گردیده است.
یاد و خاطره خدیجه کبری همواره در قلب مسلمانان تا روز قیامت زنده خواهد ماند و نقش ایشان در شکل‌گیری، حفظ و پیشبرد اسلام، هرگز فراموش نخواهد شد.
[1] . سیره الأئمه الاثنی عشر، ج ۱، ص ۴۲.
[2] . السیره النبویه، ج ۱، ص ۱۳۴.
[3] . مناقب آل‌ابیطالب، ج ۱، ص۱۳۸.
[4] . همان، ص ۱۵۹.
[5] . همان، ص ۳۰.
[6] . عوالی اللئالی، ج۳، ص۲۹۹.
[7] . دلائل النبوه، ج ۲، ص ۷۱.
[8] . الصحیح من سیره النبی الاعظم، ج ۲، ص ۱۳۴-۱۲۱.
[9] . شجره طوبی، ج ۲، ص ۲۳۵ ـ ۲۳۴.
[10] . بحارالانوار مجلسی، ج۱۹، ص۲۰
[11] . درسنامه زندگانی و سیره حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، ص ۵۶.
[12] . بحارالانوار مجلسی، ج۱۶، ص۳
[13] . المجالس العاشوريّة آل درويش، ج۱، ص۴۷۹
[14] . امالی شیخ طوسی، ص۱۷۵.
[15] . السنن الکبری، ج ۶، ص۳۶۷.
[16] . رياحين الشريعه، ج 2، ص 209.
[17] . الأنوار الساطعه، ص ۱۶۴.
[18] . مجموعه آثار شهید مطهری، ج ۴، ص ۴۳۶.
[19] . امالی طوسی، ص ۴۶۸.
[20] . اسدالغابه، ج 5، ص 438.
[21] . فیض العلام، ص ۲۷.
[22] . مسند فاطمه، ص ۷۷.
[23] . امالی شیخ صدوق، ۴۷۵.
[24] . بحار، ج 43، ص 302.
[25] . همان، ج ۱۶، ص ۱۲.
[26] . همان، صفحه ۱۰.
[27] . تفسیر روح المعانی آلوسی، ج ۳، ص ۱۵۵.
[28] . المستدرک حاکم نیشابوری، ج ۳، ص ۲۰۳.
[29] . الأستیعاب، ج ۴، ص ۲۸۷.
[30] . سفینه البحار، ج ۲، ص ۵۷۰.
[31] . انوار درخشان، ج 10، ص 533.
[32] . انوار درخشان، ج 12، ص 92.
[33] . تفسیر جامع، ج 5، ص 55 .
[34] . بحارالأنوار، ج 40، ص 68.
[35] . همان، ج 44، ص 318.
[36] . همان، ج 45، ص 6.
[37] . همان، ج 44، ص 174.
[38] . همان، ج 45، ص 59
[39] . اعراف را «قسمت‌های بالایی حجابِ میان بهشت و دوزخ»، «مقام‌های روحانی خارج از بهشت و دوزخ» و «کوه‌ها و تپه‌های میان بهشت و جهنم» معرفی کرده‌اند. و اصحاب اعراف کسانی هستند که تا قیامت در این منطقه هستند.