آیا به واقعه غدیر در قرآن اشاره شده است؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
- 1 واقعه غدیر خم
- 2 آیا به واقعه غدیر در قرآن کریم اشاره شده است؟
- 3 آیه ولایت، اثبات غدیر در قرآن کریم
- 4 آیه اکمال دین، تأیید غدیر در قرآن
- 5 آیه ابلاغ، مکمل رسالت و تصریح غدیر در قرآن
- 6 اهمیت بیعت با حضرت علی (ع)، تجلی غدیر در قرآن
- 7 منشور غدیر در قرآن؛ ولایت علی (ع)، رمز پیروزی حزب الله
- 8 حقانیت غدیر در قرآن کریم
یکی از وقایع مهم تاریخ، واقعه غدیر است. حال این که آیا غدیر در قرآن بازتابی دارد؟ بررسی ارتباط آیات قرآن کریم با واقعه غدیر خم، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و مفسران بوده است. در این مقاله، به بررسی دیدگاه‌های مختلف در مورد ارتباط آیات قرآن با واقعه غدیر، به ویژه آیاتی از سوره مائده، سبأ و معارج در این خصوص خواهیم پرداخت و تلاش خواهیم کرد تا با استناد به تفاسیر معتبر، به درک بهتری از این موضوع دست یابیم.
واقعه غدیر خم
پیامبر خدا (صلّی‌الله‌عليه‌وآله) در روز هجدهم ذی‌الحجه سال دهم هجری قمری از سوی خداوند موظف شد تا رسالت خود را تکمیل نماید. در آن روز مهم، پيامبر خدا (صلّی‌الله‌عليه‌وآله) در ميان انبوه ياران، بر فراز منبرى از جهاز شتران قرار گرفت و خطبه‌اى طولانى خواند. ابتداى خطبه درباره توحيد، نبوّت و معاد بود كه تازگى نداشت. رسول خدا (صلّی‌الله‌عليه‌وآله) سخن تازه‌اى برای مردم داشت. حضرت ختمی مرتبت، از رحلت خود خبر داد و نظر مسلمانان را نسبت به خود جويا شد. همه نسبت به كرامت، عظمت، خدمت و رسالت او در حد اعلا اقرار كردند.
نبی مکرم، وقتى مطمئن شد كه صدايش به همه‌ى مردم، در چهار طرف مى‌رسد، پيام مهم خود را نسبت به آينده بيان كرد و فرمود: «مَن كنتُ مولاه فهذا فعلىّ مولاه»؛ هر كه من مولاى اويم، علىّ مولاى اوست و بدين وسيله جانشينى حضرت على (عليه‌السلام) را براى پس از خود به صراحت اعلام داشت.
نکته مهم در این اعلام عمومی این است که انتخاب رهبر اسلامى (امام معصوم) بايد از سوى خداوند باشد. «بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ». همچنین گاهى ابلاغ پيام الهى بايد در حضور مردم و در مراسم عمومى و با بيعت‌گرفتن صورت پذیرد و شاهدان عینی بر این امر الهی ناظر باشند.
آیا به واقعه غدیر در قرآن کریم اشاره شده است؟
در پاسخ به این سؤال، آنچه گفتنی است این که به واقعه غدیر در قرآن به صورت ضمنی و یا در قالب آیات مرتبط اشاره شده است. به ویژه، آیه 67 سوره مائده «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ» و آیه 3 سوره مائده «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» به عنوان آیاتی که مربوط به این واقعه و اهمیت آن هستند، شناخته می‌شوند و آیاتی دیگر که در ادامه به توضیح و تفسیر آیاتی که به غدیر در قرآن اشاره دارد؛ می‌پردازیم:
آیه ولایت، اثبات غدیر در قرآن کریم
از محوری‌ترین آیات قرآن کریم درباره ولایت و امامت اهل بیت (علیهم‌السلام) که مورد توجه مفسران قرار گرفته، آیه معروف به ولایت است که غدیر در قرآن کریم را به اثبات می‌رساند. این آیه به روشنی نشان می‌دهد که چگونه غدیر در قرآن مورد تأکید قرار گرفته است.
ابوذر كه خود شاهد ماجرا بوده است، در مسجد الحرام براى مردم داستان فوق را نقل مى‌كرد[1]. او چنين می‌گويد:
«روزی همراه با پيامبر اسلام (صلّی‌الله‌عليه‌وآله) در مسجد النبی نماز ظهر می‌خوانديم. پس از (نماز) نيازمندی تقاضای كمك كرد. كسی به او چيزی نداد. سائل دست خود را بلند كرد و گفت: «خدايا تو شاهد باش كه من در مسجد رسول تو درخواست كمك كردم و كسی چيزی به من نداد». در همين حال علی (عليه‌السّلام) كه در آن هنگام مشغول نماز بود با انگشت كوچك دست راست خود، به آن فقير اشاره كرد. او نزديك رفت و انگشتری را كه حضرت همواره در دست می‌كرد، از انگشت ايشان در آورد و رفت. اين صحنه در حضور و جلوی چشمان پيامبر (صلّی‌الله‌عليه‌وآله) انجام شد. پيامبر اكرم (صلّی‌الله‌عليه‌وآله) سر به آسمان بلند نمود و عرض كرد: «بارالها، موسی از تو درخواست كرد و گفت:
«رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي و َيَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي و َاجْعَل لِّي وَزِيرًا مِّنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي[2]»؛ پروردگارا سينه‌ام را گشاده گردان و كارم را برايم آسان ساز و گره از زبانم بگشای، تا سخن مرا بفهمند و برای من وزيری از خاندانم قرار ده. برادرم هارون را، پشت مرا به وسيلۀ او استواری بخش و او را شريك كارم گردان.
و تو در قرآن ناطقت پاسخش را چنين دادی: «سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَنَجْعَلُ لَكُمَا سُلْطَانًا فَلَا يَصِلُونَ إِلَيْكُمَا بِآيَاتِنَا أَنتُمَا وَمَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغَالِبُونَ»؛ به زودی بازويت را به وسيلۀ برادرت محكم (و نيرومند) خواهيم كرد و برای شما سلطه و برتری قرار می‌دهيم و به بركت آيات ما، بر شما دست نمی‌يابند. شما و پيروانتان پيروزيد.
پروردگارا، من محمد، پيامبر و برگزيده تو هستم، سينه‌ام را گشاده كن و كارم را برايم آسان و از اهل بيتم، علی را وزيرم قرار بده و به اين وسيله پشتم را محكم كن».
ابوذر در ادامه می‌گويد: هنوز سخن پيامبر (صلّی‌الله‌عليه‌وآله) تمام نشده بود كه جبرئيل از جانب خدا بر پيامبر نازل شد و عرضه داشت: «ای محمد! بخوان. فرمود: چه بخوانم؟ جبرئيل گفت: بخوان: «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ[3]»؛ سرپرست و دوست شما فقط خدا و رسول اوست و مؤمنانی [مانند علی بن ابیطالباند] که همواره نماز را برپا می‌دارند و در حالی که در رکوعند [به تهیدستان] زکات می‌دهند.
ماجراى فوق را ده نفر از اصحاب پيامبر اکرم (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) مانند: ابن عباس، عمّار ياسر، جابر بن عبداللّه، انس‌بن مالك، بلال و … نیز نقل كرده‌اند و شيعه و سنّى در اين شأن نزول، توافق دارند[4].
عمّار ياسر مى‌گويد: پس از انفاق انگشتر در نماز و نزول آيه بود كه رسول‌خدا (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) فرمود: «مَن كنتُ مولاه فعلىّ مولاه[5]»؛ هر که من مولای اویم، علی مولای اوست.
پيامبر اكرم (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) در غديرخم، براى بيان مقام حضرت على (عليه‌السلام) اين آيه را تلاوت فرمود[6]. و خود امیرالمومنین (عليه‌السلام) نيز براى حقّانيّت خويش، بارها اين آيه را مى‌خواند[7].
نکته قابل توجه این که، ولايت‌ها در طول يكديگرند، نه در عرض يكديگر. ولايت بر مسلمانان، ابتدا از آنِ خداوند است، سپس پيامبر، آنگاه امام. «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا …[8]»؛ سرپرست و دوست شما فقط خدا و رسول اوست مؤمنانی [مانند علی بن ابیطالباند] که همواره نماز را برپا می‌دارند و در حالی که در رکوعند [به تهیدستان] زکات می‌دهند. این آیه به خوبی ارتباط غدیر در قرآن را نشان می دهد.
آیه اکمال دین، تأیید غدیر در قرآن
در شأن نزول آیه ابلاغ گفته شده که این آیه در روز هجدهم ذی‌الحجه و در حجة الوداع نازل گردیده است. «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا[9]»؛ امروز [با نصبِ علی بن ابیطالب به ولایت، امامت، حکومت و فرمانروایی بر امت] دین‌تان را برای شما کامل، و نعمتم را بر شما تمام کردم، و اسلام را برایتان به عنوان دین پسندیدم.
طبق روايات شيعه و سنّى، اين قسمت از آيه: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ …»، پس از نصب علىّ بن ابىطالب (عليه‌السلام) به امامت در غديرخم نازل شده است. غير از احادیث و روایات زیادی که در این خصوص بیان شده است، بنابر تحليل عقلى این روز دارای چهار ويژگى مهم است:
1. روز يأس كافران؛
2. روز اكمال دين؛
3. روز اتمام نعمت الهى بر مردم؛
4. روزى كه اسلام به عنوان «دين» و يك مذهب كامل، مورد پسند خدا قرار گرفته است.
حال اگر وقايع روزهاى تاريخ اسلام را بررسى كنيم، هيچ روز مهمى مانند: بعثت، هجرت، فتح مكّه، پيروزى در جنگ‌ها و … با همه‌ى ارزش‌هايى كه داشته‌اند، شامل اين چهار صفت مهم مطرح شده در اين آيه نيستند؛ حتّى حجّةالوداع هم به اين اهميّت نيست؛ چون حج، جزئى از دين است، نه همهٔ دين.
امّا غدير خم روزى است كه خداوند فرمان نصب حضرت على (علیه‌السلام) را به جانشينى پيامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) صادر كرد، تنها آن روز است كه چهار عنوان ذكر شده در آيه «أَكْمَلْتُ، أَتْمَمْتُ، رَضِيتُ، يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا» با آن تطبیق دارد.
امّا يأس كفّار، به خاطر آن بود كه وقتى تهمت و جنگ و سوءقصد بر ضد پيامبر، نافرجام ماند، تنها اميد آنها مرگ پيامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بود. نصب علىّ بن ابىطالب (علیه‌السلام) به همه فهماند كه اگر آن حضرت پسرى مى‌داشت، بهتر از على نبود و با مرگ او دين او محو نمى‌شود؛ زيرا شخصى چون علىّ بن ابىطالب (عليه‌السلام) جانشين پيامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و رهبر امّت اسلام خواهد بود. اينجا بود كه همه‌ى كفّار مأيوس شدند.
امّا كمال دين، به خاطر آن است كه اگر مقرّرات و قوانين كامل وضع شود، ليكن براى امّت و جامعه، رهبرى معصوم و كامل تعيين نشود، مقرّرات ناقص مى‌ماند.
امّا اتمام نعمت، به خاطر آن است كه قرآن بزرگ‌ترين نعمت را نعمت رهبرى و هدايت معرّفى كرده است، اگر پيامبر اكرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) از دنيا برود و مردم را بى‌سرپرست بگذارد، كارى كرده كه يك چوپان نسبت به گله نمى‌كند. چگونه بدون تعيين رهبرى الهى نعمت تمام مى‌شود؟!
امّا رضايت خداوند، براى آن است كه هرگاه قانون كامل و مجرى عادل بهم گره بخورد، رضايت پروردگار حاصل مى‌شود.
اگر هر يك از این خصوصیات: اكمال دين، اتمام نعمت، رضايت حقّ و يأس كفّار به تنهايى در روزى اتفاق افتد، كافى است كه آن روز از «ايّام‌اللّه» باشد. تا چه رسد به روزى مثل غدير، كه همهٔ اين ويژگى‌ها را يك جا دارد. به همين دليل در روايات اهل‌بيت (عليهم‌السلام) عيد غدير از بزرگ‌ترين اعياد به شمار آمده است. این جایگاه رفیع، نشان از اهمیت غدیر در قرآن دارد.
قرآن كه كمالش در تلاوت همه آیات آن است و هر قدر هم خوانده شود، ثواب دارد. گاهى بعضى اجزا به گونه‌اى است كه اگر نباشد، يك مجموعه ناقص است، هر چند همه اجزاى ديگر هم باشد، مثل خلبان و راننده كه هواپيما و ماشين بدون آنها بى‌ثمر و بى‌فايده است.
رهبرى و ولايتِ حقّ هم چنين است، چون انسان را با خدا گره مى‌زند و بدون آن، آفريده‌ها و نعمت‌ها به نقمت تبديل مى‌شود و انسان را به خدا نمى‌رساند[10].
امام باقر (عليه‌السلام) فرمودند: «ولايت، آخرين فريضه الهى است، سپس آيه «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» را تلاوت فرمودند[11]». این روایت به خوبی جایگاه غدیر در قرآن را نشان می دهد.
آیه ابلاغ، مکمل رسالت و تصریح غدیر در قرآن
آیه ۶۷ سوره مائده به آیه تبلیغ و ابلاغ شهرت دارد. این آیه از آخرین آیاتی است که بر پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نازل شد و حضرت موظف گردید پیامی را به مردم ابلاغ کند و اگر در رساندن آن کوتاهی کند، رسالت پیامبریِ خود را به انجام نرسانده است. به اعتقاد شیعه، موضوع این آيه خلافت و وصایت امام علی (علیه‌السلام) است و رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) پس از نزول آیه، این امر الهی را به انجام رساند و رسالت خود را تکمیل کرد.
جبرئیل در نزدیکی برکه غدیر خم بر پیامبر نازل شد و دستور خداوند و وعده نگهبانی و حفاظت از گزند منافقان را برای رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به ارمغان آورد: «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ …[12]»؛ ای پیامبر! آنچه از سوی پروردگارت [درباره ولایت و رهبری علی بن أبی‌طالب امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)] بر تو نازل شده ابلاغ کن؛ و اگر انجام ندهی پیام خدا را نرسانده‌ای و خدا تو را از [آسیب و گزند] مردم نگه می‌دارد…
در شأن نزول این آیه آمده است که امامين باقر و صادق (عليهماالسلام) فرمودند: «خداوند به رسول خويش وحى فرستاد كه على بن ابیطالب(عليه‌السلام) را جانشين خود قرار دهد. پيامبر مى‌ترسيد كه اين موضوع بر بعضى از صحابه گران آيد، لذا خداوند براى جرأت دادن به پیامبر خود برای آشكار شدن اين امر و تهديد به اين كه اگر آن را انجام ندهد، تبليغ رسالت ننموده است، فرمان عملى ساختن جانشينى على (عليه‌السلام) را صادر فرمود[13]».
از آنجایی که رکن اصلی اسلام و تداوم رسالت پیامبر، امامت و حکومت است و انکار ولایت به نوعی کفر است، آیه ۶۷ سوره مائده بر پیامبر خدا، در روز هجدهم ذی‌الحجه در کنار برکه غدیر با استفاده از دو عنصر زمان و مکان نازل شد. در این مکان کاروان‌های زائران خانه خدا از جمله اهل یمن، عراق، شام، مدینه و حبشه از همدیگر جدا می‌شدند و بر پیامبر تکلیف شد تا رسالت خود را به پایان برساند و حجت را برای مردم تمام کند و ولی و سرپرست و امام بعد از خود را به مردم معرفی نماید. به دو دلیل اول این که پیغام خداوند به سراسر سرزمین‌های اسلامی برسد و حاضران به غایبان برسانند و دلیل دیگر این که پیامبر نقشه‌های دشمنان را در برنامه‌ریزی‌های بعد از مرگ خود نقش بر آب کند و در این امر ناکام بمانند. این تدبیر الهی، اهمیت غدیر در قرآن را دوچندان می‌کند.
اهمیت بیعت با حضرت علی (ع)، تجلی غدیر در قرآن
یکی از کسانی که گفته شده در عید ولایت در جمع مردم حضور داشته، ابلیس و یارانش بودند. از ابوسعید سمّان روایت است: «ابلیس در صورت پیرمردی خوش‌ظاهر نزد رسول خدا (آمد و گفت: ای محمّد!) چقدر اندک هستند کسانی که با تو بر سر آنچه درباره پسر عمویت علی (می‌گویی)، پیمان بستند» و خداوند منان [این آیه را] نازل کرد: «وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ المُؤْمِنِینَ[14]»؛ و همانا ابلیس، پندارش را [که گفته بود: نسل آدم را گمراه می‌کنم] درباره آنان محقق یافت که همه، جز گروهی از مؤمنان از او پیروی کردند[15].
آری کسانی که پای بیعت و پیمان با امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) ایستادند تعداد کمی بودند، اما در این آیه، آنها به عنوان «گروهی از مؤمنان» معرفی شده‌اند که از وسوسه‌های ابلیس در امان مانده و بر عهد خود با خدا و رسول و امامش استوار ماندند. این آیه نشان می‌دهد که واقعه غدیر و پذیرش ولایت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) معیاری برای تشخیص مؤمنان واقعی از پیروان شیطان است.
در واقع، غدیر در قرآن به صورت غیرمستقیم و از طریق آیاتی که به ولایت، امامت و لزوم پیروی از رهبران الهی اشاره دارند، مورد تأکید قرار گرفته است. بررسی غدیر در قرآن از این منظر بسیار حائز اهمیت است.
این آیات، همراه با روایات معتبر، اهمیت غدیر را به عنوان نقطه عطفی در تاریخ اسلام و ضامن تداوم راه حق و عدالت بیان می‌کند.
به همین دلیل است که ابلیس و یارانش از این واقعه خشمگین بوده و تمام تلاش خود را برای تضعیف آن به کار بسته‌اند؛ اما خداوند با نزول آیاتی مانند آیه ۲۰ سوره سبأ، مؤمنان را از نقشه‌های شوم آنان آگاه ساخته و به پایداری در مسیر ولایت دعوت می‌کند.
این آیه به ما یادآوری می‌کند که ایمان واقعی نیازمند مقاومت در برابر وسوسه‌های شیطانی و پیروی از رهبران الهی است که در غدیر خم به عنوان جانشینان پیامبر خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) معرفی شدند. این نکته‌ای کلیدی در فهم غدیر در قرآن است.
منشور غدیر در قرآن؛ ولایت علی (ع)، رمز پیروزی حزب الله
در آیه 56 سوره مائده آمده است: «وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ»؛ و کسانی که خدا و رسولش و مؤمنانی [چون علی بن ابیطالب] را به سرپرستی و دوستی بپذیرند [حزب خدایند،] و یقیناً حزب خدا [در هر زمان و همه جا] پیروزند.
در تفسیر شیعه، منظور از «الَّذِينَ آمَنُوا» در این آیه، حضرت علی (علیه‌السلام) و اهل بیت (علیهم‌السلام) هستند. به این ترتیب، آیه به ولایت و رهبری امام علی (علیه‌السلام) پس از پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) اشاره دارد. شیعیان معتقدند که این آیه یکی از دلایل بر حقانیت غدیر در قرآن و جانشینی امام علی (علیه‌السلام) است.
از مهم‌ترین پیام های آیه این است که حزب اللّه، تنها كسانى‌اند كه ولايت خدا، پيامبر و اهل‌بيت (عليهم‌السلام) را پذيرفته باشند. «وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ … فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ…»؛ کسانی که سرپرستی خدا و رسولش و مؤمنانی را بپذیرند و آنها حزب خدایند…
پیام دیگر این که غلبه‌ى نهايى از آن كسانى است كه ولايت خدا، پيامبر و اهل‌بيت (عليهم‌السلام) را بپذيرند. «وَ مَنْ يَتَوَلَ … هُمُ الْغالِبُونَ»؛ [16] کسانی که سرپرستی خدا و رسولش و مومنانی را بپذیرند … آنها پیروزند.
پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) در قسمتی از بخش هفتم خطبه غدیر، آیه ۶۲ سوره یونس را کنار قسمتی از آیه ۵۶ سوره مائده قرار داده و از امامان (علیهم‌السلام) به عنوان «اولیاء اللَّه» و «حزب اللَّه» یاد کردند که این نشان دهنده اهمیت غدیر در قرآن است.
«مَعاشِرَ النّاسِ، انَا صِراطُ اللَّه الْمُسْتَقيمُ الَّذى امَرَكُمْ بِاتِّباعِهِ، ثُمَّ عَلِىٌّ مِنْ بَعْدى، ثُمَّ وُلْدى مِنْ صُلْبِهِ…. اوُلئِكَ اَوْلِياءُ اللَّهِ الَّذينَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ، الا انَ حِزْبَ اللَّه هُمُ الْغالِبُونَ؛ اى مردم، من صراط مستقيم خدايم كه شما را به پيروى از آن امر نموده، و بعد از من على و سپس فرزندانم از صلب او… ايشان دوستان خدايند كه ترسى بر آنان نيست و محزون نمى‌شوند، بدانيد كه حزب خداوند غالب شوندگانند».
استفاده پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) از این آیات در خطبه آن روز، نشانی از تأیید بر غدیر در قرآن است و در آیات قرآن نیز به ولایت و امامت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به طور غیرمستقیم اشاره دارد. بنابر فرموده قرآن کسانی که ولایت را پذیرفته‌اند حزب الله و پیروزند.
حقانیت غدیر در قرآن کریم
آیات ۱ تا ۳ سوره معارج زمانی نازل شد که فردی ولایت امام علی (علیه‌السلام) را نپذیرفت و واقعه غدیر را زیر سوال برد. او برای اثبات این رویداد مهم از خداوند درخواست عذاب نمود و برای اثبات حقانیت غدیر در قرآن به هلاکت رسید. شأن نزول این آیات بدین قرار است:
پس از آنکه رسول مکرم اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) را در روز هجدهم ذی‌الحجه سال دهم هجرت در غدیر خم به امامت و حاکمیت بعد از خود منصوب نمود و درباره ایشان فرمود اى گروه مردم: «من کنت مولاه فهذا علىّ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»؛ هر کس که من مولای او هستم، علی مولای اوست؛ بار خدایا دوست بدار هر کس را که علی را دوست دارد، و دشمن بدار هر کس را که، دشمن اوست ».
این موضوع بین مردم منتشر گردید تا به گوش حارث بن نعمان الفهرى رسید. حارث به محض شنیدن این موضوع سوار ناقه خویش شد و نزد رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) آمد و گفت: اى بنده خدا! ما را به یکتائى پروردگار خودت دعوت کردى، پذیرفتیم. سپس به نبوت خود دعوت نمودى آن را نیز پذیرفتیم و بعد به ما گفتى نماز بخوانیم و روزه بگیریم آن را هم انجام دادیم و بعد به ما گفتى به حج بپردازیم. آن را نیز انجام دادیم، الآن به ما مى گوئى که علی بن ابىطالب را بر خود ولى قرار بدهیم. آیا این گفتار از جانب خودت است یا خداى تو؟ پیامبر فرمود: « قسم به خدایی که جز او معبودی نیست، مقام ولایت على از جانب پروردگار است». پیامبر این جواب را سه بار تکرار فرمود.
در اینجا حارث بن نعمان الفهرى خشمگین و غضبناک شد و گفت: خدایا اگر این گفتار محمد حقیقت است از آسمان بر سر ما سنگى بباران و عذاب خود را به ما برسان تا ذلتی برای اول ما باشد (تا نابود شويم و شاهد چنين روزى نباشيم[17]) و عبرتی برای آیندگان ما و اگر گفته محمد دروغ باشد، عذاب خود را بر او نازل گردان و بعد سوار ناقه خود شد و به راه افتاد سپس سنگى بر سر او فرو ریخت و در دم جان سپرد و آیات ابتدایی سوره معارج نازل گردید[18].
«سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ؛ لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ؛ مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ[19]»؛ درخواست کننده‌ای عذابی را که واقع شدنی است درخواست کرد، [عذابی که] ویژه کافران است، [و] آن را بازدارنده‌ای نیست. [این عذاب] از سوی خدای صاحب درجات است.
سخن آخر
در این پژوهش، با بررسی دقیق آیات نورانی قرآن کریم، به ویژه آیات 3، ۵۵، ۵۶ ،67 سوره مبارکه مائده و …، به این باور راسخ می‌رسیم که واقعه غدیر، نه تنها یک رویداد تاریخی، بلکه یک اصل اساسی در دین مبین اسلام است که ریشه در آیات الهی دارد. اگرچه ممکن است در ظاهر، نامی از غدیر در قرآن نیامده باشد، اما با تدبر در معانی عمیق این آیات و مراجعه به تفاسیر ارزشمند اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام)، به وضوح می‌توان ارتباط ناگسستنی بین این آیات و واقعه غدیر را مشاهده کرد. این ارتباط، کلید فهم غدیر در قرآن است.
به عنوان مثال، آیه شریفه 3 سوره مائده که در روز غدیر خم نازل شد، گواهی می‌دهد بر اکمال دین و اتمام نعمت الهی با نصب امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) به ولایت. این اکمال دین، بدون تعیین جانشین بر حق پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، امری ناتمام و ابتر بود. آیه 67 نیز، با لحنی قاطع و تهدیدآمیز، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را موظف به ابلاغ این پیام سرنوشت‌ساز می‌کند و ترس از عدم انجام آن را گوشزد می‌نماید. آیا این پیام، جز اعلام ولایت و جانشینی امام علی (علیه‌السلام) می‌توانست باشد؟ و در نهایت، آیه 55 سوره مائده، با معرفی ولیّ مومنان به عنوان کسی که در حال رکوع انفاق می‌کند، به روشنی بر شخصیت بی‌نظیر و والای امام علی (علیه‌السلام) اشاره دارد.
بنابراین، با اطمینان می‌توان گفت که واقعه غدیر، نه تنها در روایات و سنت پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله)، بلکه غدیر در قرآن کریم نیز ریشه دارد و انکار آن، به منزله انکار بخشی از حقیقت دین است. امید است با تمسک به قرآن و عترت، همواره در مسیر حق و حقیقت گام برداریم.
[3] . سوره مائده، آیه ۵۵.
[4] . الغدير، ج 2، ص 52.
[5] . تفسیر المیزان.
[6] . تفسیر صافی.
[7] . تفسیر المیزان.
[8] . تفسير نور(10جلدى)، ج2، ص 321.
[9]. سوره مائده، آیه ۳.
[10] . تفسیر نور، ج ۲، ص ۲۳۸-۲۳۶.
[11] . كافى، ج 1، ص 289.
[12] . سوره مائده، آیه ۶۷
[13] . تفسیر مجمع البیان.
[14] . سوره سبأ، آیه ۲۰.
[15] . إقبال الأعمال، ۴۵۸.
[16] . تفسیر نور.
[17] . تفسیر نور.
[18] . اقبال الأعمال، ص ۴۵۸.
[19] . سوره معارج، آیه ۳و۲و۱.