آثار خواندن دعای فرج که شاید تا امروز نمی‌دانستید!
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
دعای فرج، این ندای امید و انتظار، نه تنها زمزمه‌ای بر لبان منتظران، بلکه فریادی رسا برای تعجیل در ظهور منجی عالم بشریت، حضرت مهدی موعود (عج) است. در میان دریای بیکران ادعیه و مناجات، دعای فرج همچون نگینی درخشان، قلب‌های شیعیان را به نور امید روشن می‌سازد و جان‌های تشنه را با زلال انتظار سیراب می‌کند.
دعا، به عنوان والاترین جلوه ارتباط بنده با معبود، در دین مبین اسلام و به ویژه در مذهب تشیع، جایگاهی بس رفیع و ارزشمند دارد. دعا، نه تنها ابزاری برای طلب حاجات و رفع گرفتاری‌ها، بلکه فرصتی مغتنم برای پالایش روح، تزکیه نفس و تقرب به درگاه الهی است. در این میان، دعای فرج، با مضامین عمیق و معنوی خود، نقشی بی‌بدیل در تقویت ایمان، افزایش معرفت و ایجاد امید در دل‌های منتظران ایفا می‌کند.
این مقاله بر آن است تا با بررسی محتوا، سند، ثواب خواندن و اثرات شگرف دعای فرج، دریچه‌ای نو به سوی درک فضایل این دعای شریف بگشاید و گامی کوچک در راستای ترویج فرهنگ انتظار و آمادگی برای ظهور حضرت ولی عصر (عجل‌الله‌فرجه) بردارد.
بررسی محتوای دعای فرج
دعای فرج، یکی از مشهورترین و پرکاربردترین ادعیه برای تعجیل در فرج امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) است. این دعا، با لحنی حزین و مضامینی عمیق، بیانگر شدّت دلتنگی و اشتیاق منتظران برای ظهور حضرت مهدی (عجل‌الله‌فرجه) است. در ادامه به شرح و بررسی عبارات این دعای پرفضیلت می‌پردازیم:
. «إِلٰهِى عَظُمَ الْبَلاءُ، وَبَرِحَ الْخَفاءُ، وَانْكَشَفَ الْغِطاءُ»؛
خدایا گرفتاری بزرگ شد و پوشیده آشکار گشت و پرده کنار رفت.
این فراز، با بیان شدت گرفتاری‌ها و مشکلات، وضعیت اسفناک جامعه بشری در دوران غیبت را به تصویر می‌کشد.
عبارت «عَظُمَ الْبَلاءُ» نشان‌دهنده فراگیر شدن مصائب و گرفتاری‌هاست.
عبارت «وَبَرِحَ الْخَفاءُ» به معنای آشکار شدن امور پنهان و فتنه‌هاست.
عبارت «وَانْكَشَفَ الْغِطاءُ» به معنای برداشته شدن پرده‌ها و آشکار شدن حقایق است.
. «وَانْقَطَعَ الرَّجاءُ، وَضاقَتِ الْأَرْضُ، وَمُنِعَتِ السَّماءُ»؛
و امید بریده و زمین تنگ شده و از خیرات آسمان دریغ شده…
این فراز، بیانگر ناامیدی و یأس مردم از حل مشکلات و گرفتاری‌هاست.
عبارت «وَانْقَطَعَ الرَّجاءُ» نشان‌دهنده از بین رفتن امید به کمک و یاری دیگران است.
عبارت «وَضاقَتِ الْأَرْضُ» به معنای تنگ شدن عرصه زندگی و افزایش مشکلات اقتصادی و اجتماعی برای انسانهاست.
عبارت «وَمُنِعَتِ السَّماءُ» به معنای عدم نزول رحمت الهی و برکات آسمانی است.
. «وَأَنْتَ الْمُسْتَعانُ، وَ إِلَيْكَ الْمُشْتَكىٰ، وَعَلَيْكَ الْمُعَوَّلُ فِى الشِّدَّةِ وَالرَّخاءِ»؛
و پشتیبان تویی و شکایت تنها به سوی توست، در سختی و آسانی فقط بر تو اعتماد است.
این فراز، با بیان توحید و اعتماد به خداوند، نشان می‌دهد که تنها امید و پناهگاه ما در این دوران سخت، ذات اقدس الهی است.
عبارت «وَأَنْتَ الْمُسْتَعانُ» به معنای این است که تنها از خدا باید یاری خواست.
عبارت «إِلَيْكَ الْمُشْتَكىٰ» به معنای این است که تنها به خدا باید شکایت کرد.
عبارت «عَلَيْكَ الْمُعَوَّلُ» به معنای این است که تنها بر خدا باید اعتماد و توکل کرد.
. اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ أُولِى الْأَمْرِ الَّذِينَ فَرَضْتَ عَلَيْنا طاعَتَهُمْ، وَعَرَّفْتَنا بِذَلِكَ مَنْزِلَتَهُمْ؛
خدایا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، آن صاحبان فرمانی که اطاعتشان را بر ما واجب کردی و به این سبب مقامشان را به ما شناساندی،
این فراز، با فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (صلّی‌الله‌َعلیه‌وآله)، به جایگاه والای اهل بیت (علیهم‌السلام) و لزوم اطاعت از ایشان اشاره می‌کند.
عبارت «أُولِى الْأَمْرِ» به معنای صاحبان امر و رهبران الهی است. این فراز، تأکیدی است بر اینکه شناخت و اطاعت از اهل بیت (علیهم‌السلام)، از وظایف مهم شیعیان است.
. فَفَرِّجْ عَنّا بِحَقِّهِمْ فَرَجاً عاجِلاً قَرِيباً كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ .
پس به حق ایشان به ما گشایش ده، گشایشی زود و نزدیک همچون چشم بر هم نهادن یا زودتر،
این فراز، قلب دعاست و در آن، از خداوند می‌خواهیم که به حق اهل بیت (علیهم‌السلام)، در فرج امام زمان ( عجل‌الله‌فرجه) تعجیل کند.
عبارت «فَرَجاً عاجِلاً قَرِيباً» نشان‌دهنده اشتیاق فراوان برای ظهور هر چه زودتر حضرت حجت (علیه‌السلام) است.
عبارت «كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ» تأکیدی است بر اینکه ظهور امام زمان (عجل‌الله‌فرجه)، امری ممکن و نزدیک است.
. يَا مُحَمَّدُ يَا عَلِىُّ، يَا عَلِىُّ يَا مُحَمَّدُ اكْفِيانِى فَإِنَّكُما كافِيانِ، وَانْصُرانِى فَإِنَّكُما ناصِرانِ، يَا مَوْلانا يَا صاحِبَ الزَّمانِ؛
ای محمد ای علی، ای علی ای محمد، مرا کفایت کنید که تنها شما کفایت‌کنندگان من می‌باشید و یاری‌ام دهید که تنها شما یاری‌کنندگان من هستید، ای مولای ما ای صاحب الزمان
در این فراز، به پیامبر اکرم و امام علی (علیهماالسلام) متوسل می‌شویم و از ایشان می‌خواهیم که ما را در این دوران سخت یاری کنند.
عبارت «اكْفِيانِى فَإِنَّكُما كافِيانِ» به معنای این است که پیامبر و امام علی (علیهماالسلام)، قدرت و توانایی کافی برای حل مشکلات ما را دارند و می‌توانند واسطه فیض بندگان خدا باشند.
عبارت «وَانْصُرانِى فَإِنَّكُما ناصِرانِ» به معنای این است که پیامبر و امام علی (علیهماالسلام)، یاوران و مددکاران شیعیان و پیروان هستند.
عبارت «يَا مَوْلانا يَا صاحِبَ الزَّمانِ» نشان‌دهنده ارادت و محبت ما به امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) است و دست توسل به دامان ایشان می‌زنیم.
الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ، أَدْرِكْنِى أَدْرِكْنِى أَدْرِكْنِى، السَّاعَةَ السَّاعَةَ السّاعَةَ، الْعَجَلَ الْعَجَلَ الْعَجَلَ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّاهِرِينَ.
فریادرس، فریادرس، فریادرس، مرا دریاب، مرا دریاب، مرا دریاب، اکنون، اکنون، اکنون، با شتاب، با شتاب، با شتاب، ای مهربان‌ترین مهربانان به حق محمّد و خاندان پاک او.
این فراز، با تکرار عبارات «الْغَوْثَ»؛ (فریادرس)، أَدْرِكْنِى؛ (مرا دریاب) و «الْعَجَلَ» (باشتاب)، اوج استغاثه و تضرع به درگاه الهی را نشان می‌دهد.
در پایان دعا، با توسل به حق محمد و آل طاهرین (علیهم السلام)، از خداوند می‌خواهیم که به ما رحم کند و در فرج امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) تعجیل فرماید.
سند دعای فرج
دعای فرج، برای اولین بار در کتاب کُنوز النجاح شیخ طبرسی آمده است، البته فقط بخش آغازین آن یعنی تا «أَوْ هُوَ أَقْرَبُ». در کتاب‌های دیگری چون المزار الکبیر، اثر ابن مشهدی؛ جمال الاسبوع، اثر سید ابن طاووس؛ المزار، اثر شهید اول؛ مصباح، اثر کفعمی؛ وسائل الشیعة، اثر شیخ حر عاملی این دعا آورده شده است.
شأن صدور دعای فرج
دعای فرج دعایی است که امام مهدی (عجل‌الله‌فرجه) آن را به اباالحسن محمد بن احمد بن ابی لیث در شهر بغداد که از ترس کشته شدن به مقابر قریش (کاظمین) پناه برده بود، تعلیم داد و ابوالحسن به برکت این دعا از کشته‌شدن نجات پیدا کرد[1].
زمان خواندن دعای فرج
برای خواندن دعای فرج به زمان‌های خاصی اشاره شده است که عبارتند از:
۱. دعای فرج، جزو تعقیباتِ نماز امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) آورده شده است[2].
۲. دعای فرج، در آداب سرداب امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) آمده است که در آن دو رکعت نماز زیارت و بعد این دعا نقل شده است[3].
۳. در مفاتیح الجنان، دعای فرج در اعمال سرداب و نیز در باب ادعیه، با عنوان دعاهای کوتاه و نافع آمده است[4].
۴. از آیت الله محمدتقی بهجت (ره) نقل شده که بهترین کار برای این که در آخرالزمان به هلاکت نیفتیم، مداومت بر دعای فرج است، مخصوصا خواندن دعای «عظم البلاء»[5].
اثرات خواندن دعای فرج
دعای فرج، به عنوان یکی از مهم‌ترین و پرفیض‌ترین ادعیه برای تعجیل در فرج امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) است که آثار و برکات فراوانی در زندگی فردی و اجتماعی منتظران دارد. برخی از این آثار عبارتند از:
۱. افزایش معرفت و محبت به امام زمان (عجل‌الله‌فرجه)
خواندن این دعا با توجه به معانی آن، باعث می‌شود که شناخت ما نسبت به قطب عالم امکان، حضرت مهدی (علیه‌السلام) بیشتر شود و محبت و ارادت ما به ایشان افزایش یابد. وقتی با قلب و جان خود، مصائب و مشکلاتی که در این دعا به آنها اشاره شده را درک می‌کنیم، بیشتر به یاد امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) و غربت ایشان می‌افتیم و برای ظهورشان دعا می‌کنیم.
۲. تقویت روحیه انتظار در منتظران
این دعا، با وجود لحن سوزناک و بیان مشکلات، در نهایت به فرج و گشایش اشاره دارد و به ما یادآوری می‌کند که با وجود تمام سختی‌ها، نباید ناامید شویم و باید همواره منتظر ظهور امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) باشیم. خواندن و مداومت بر این دعا، باعث تقویت روحیه انتظار و امیدواری در دل‌های منتظران می‌شود.
۳. تطهیر قلب و تزکیه نفس
دعا، به طور کلی، باعث تطهیر قلب و تزکیه نفس می‌شود. خواندن دعای فرج نیز از این قاعده مستثنی نیست. این دعا، با بیان مصائب و مشکلات، ما را به یاد خدا می‌اندازد و باعث می‌شود که از گناهان خود توبه کنیم و به سوی خدا بازگردیم و بیش از پیش در جهت تزکیه نفس تلاش کنیم.
۴. رفع همّ و غم و گشایش در امور
امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) در جواب سؤال‌های اسحاق بن یعقوب می‌نویسد: «أکثروا الدعاء بتعجیل الفرج، فإنّ ذلک فرجکم[6]»؛ برای شتاب در گشایش حقیقی و کامل، بسیار دعاکنید؛ همانا فرج شما در آن است. همان طور که در روایت آمده است دعا برای فرج، باعث رفع هم و غم و گشایش در امور می‌شود. با خواندن دعای فرج که از ناحیه خود حضرت به شیعیان آموزش داده شده، در ایجاد آرامش و امیدواری در دل، به ما کمک می‌کند تا قوی‌تر با مسائل و سختی‌های زندگی مقابله کنیم و از خداوند استعانت و یاری بطلبیم.
۵. استجابت دعا و برآورده شدن حاجات
خواندن دعای فرج با خلوص نیت و توجه به معانی آن، موجب استجابت دعا و برآورده شدن حاجات است؛ چراکه در این دعا، ما به خداوند متوسل می‌شویم و از او می‌خواهیم که به حق اهل بیت (علیهم‌السلام)، در فرج امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) تعجیل کند و حاجات ما را برآورده سازد.
۶. تأثیر در تعجیل فرج
یکی از مهم‌ترین آثار خواندن دعای فرج، تأثیر آن در تعجیل فرج امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) است. هر چه بیشتر برای فرج دعا کنیم، ظهور ایشان نزدیک‌تر خواهد شد ان شاء الله. خواندن دعای فرج به صورت فردی و جمعی توسط مؤمنین، نقش مهمی در ظهور این اتفاق مهم دارد.
۷. ایجاد وحدت و همدلی بین منتظران
خواندن دعای فرج به صورت جمعی، باعث ایجاد وحدت و همدلی بین منتظران می‌شود. وقتی همه با هم یکدل و یکصدا برای فرج دعا می‌کنیم، یک هدف مشترک داریم و این باعث می‌شود که به هم نزدیک‌تر شویم و برای تحقق این هدف تلاش کنیم.
۸. دریافت شفاعت امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) در قیامت با دعای فرج
در روایات آمده است که کسانی که دعای فرج امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) را می‌خوانند و برای فرج حضرت دعا می‌کنند، در قیامت مورد شفاعت ایشان قرار می‌گیرند؛ چراکه دعا کردن برای امر مهمی چون فرج حضرت ولی‌عصر ارواحنا فداء، نشان از ارادت و علاقه منتظران به ایشان است.
۹. جلب توجه و دعای حضرت مهدی (علیه‌السلام)
اگر کسی برای فرج امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) دعا کند و بر دعای فرج اهتمام ورزد، خود نیز مشمول دعای آن حضرت قرار خواهد گرفت. در واقع، دعا کردن برای فرج حضرت بقیة الله الأعظم (عجل‌الله‌فرجه) از جمله اعمالی است که موجب جلب توجه و دعای آن حضرت به سوی فرد دعا کننده می‌شود. این امر به این دلیل است که امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) بیش از هر کس دیگری به فکر شیعیان و منتظران خود هستند و برای آنها دعا می‌کنند.
۱۰. نجات از فتنه‌های آخرالزمانی
یکی از آثار بسیار مهم دعای فرج، نجات از فتنه‌های آخرالزمانی است. در دورانی که فتنه‌ها و آشوب‌ها فراگیر می‌شوند، پناه بردن به این دعا و توسل به امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) می‌تواند نوری در تاریکی باشد و انسان را از گمراهی و انحراف حفظ کند. خواندن دعای فرج نه تنها باعث افزایش ایمان و تقوا می‌شود، بلکه ارتباط قلبی با امام عصر (عجل‌الله‌فرجه) را تقویت کرده و فرد را در مسیر صحیح هدایت می‌کند. این دعا، همچون سپری محکم، انسان را در برابر فتنه‌ها و وسوسه‌های شیطانی محافظت می‌کند و امید به ظهور و فرج را در دل‌ها زنده نگه می‌دارد.
۱۱. تقویت ایمان و بصیرت با دعای فرج
یکی دیگر از برکات و آثار ارزشمند دعای فرج، تقویت ایمان و بصیرت در مومنین است. هنگامی که انسان با قلبی آگاه و نیتی خالص به خواندن دعای فرج می‌پردازد، در واقع درخواستی عمیق از خداوند برای تعجیل در ظهور حضرت صاحب الأمر (عجل‌الله‌فرجه) دارد. این عمل، خود به خود باعث افزایش ایمان و یقین در قلب مومن می‌شود؛ زیرا او با تمام وجود به وعده‌های الهی و تحقق فرج باور پیدا می‌کند.
علاوه بر این، دعای فرج موجب افزایش بصیرت نیز می‌گردد. مومنی که به طور مداوم این دعا را می‌خواند، با توجه به معانی و مفاهیم آن، درک عمیق‌تری از شرایط زمانه، فتنه‌ها و مصائب پیش رو از غیبت امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) پیدا می‌کند. این بصیرت به او کمک می‌کند تا در مواجهه با مسائل مختلف، با چشمی باز تصمیمات درست‌تری بگیرد و از گمراهی و انحراف دوری کند.
به این ترتیب، دعای فرج نه تنها ایمانی راسخ به مومن می‌بخشد، بلکه او را با بصیرتی نافذ برای تشخیص حق از باطل مجهز می‌سازد.
۱۲. اهتمام بر دعای فرج، نشانه انتظار عاشقان واقعی
دعای فرج یکی از علائم انتظار ظهور امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) و آمادگی برای پذیرش عدالت جهانی است. داشتن دغدغه نسبت به فرج حضرت موجب زنده نگه داشتن امر و یاد اهل بیت (علیهم‌السلام) در بین جامعه، خانواده، فرزندان و دوستداران آل الله است. دعای فرج به تقویت این باور کمک شایانی خواهد کرد.
۱۳. دعای فرج، رنجش و وحشت شیطان
دعای فرج، نه تنها نوری برای دل‌های مومنین است، بلکه کابوسی برای شیطان و لشکریانش محسوب می‌شود. وقتی این دعا با حضور قلب و ایمان و برای فرج حجت خدا در روی زمین خوانده می‌شود، امواجی از نور و معنویت ساطع می‌کند که عرش الهی را به اهتزاز درآورده و در دل شیطان و پیروانش رعب و وحشت می‌افکند.
شیطان که دشمن قسم‌خورده انسان است، همواره در تلاش است تا با وسوسه‌های خود، انسان‌ها را از مسیر حق دور کند. اما دعای فرج، سلاحی قدرتمند در برابر این وسوسه‌هاست. این دعا با ایجاد ارتباط مستقیم با امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) و یادآوری ظهور قریب‌الوقوع ایشان، امید را در دل‌ها زنده می‌کند و انسان را در برابر فریب‌های شیطان مقاوم می‌سازد.
ثواب و برکات خواندن دعای فرج
دعای فرج، ثواب و برکات زیادی برای دعا کننده دارد. در جلد اول کتاب مکیال المکارم نود فضیلت، ثواب و برکت برای دعای فرج آورده است که به برخی موارد آن اشاره می‌گردد:
۱. ثواب کمک به مظلوم؛
۲. ثواب احترام به بزرگتر و تواضع نسبت به او؛
۳. ثواب شهید با پیغمبر؛
۴. ثواب شهید زیر پرچم حضرت قائم (عجل‌الله‌فرجه)؛
۵. ثواب احسان به مولا حضرت صاحب الزمان (عجل‌الله‌فرجه)؛
۶. ثواب گرامی داشتن شخص عالِم؛
۷. ثواب زنده نگه داشتن امر اهل بیت (علیهم‌السلام)؛
۸. ثواب فرمانبری از امر الهی و طلب فضل و عنایت او؛
۹. ثواب پیروی از پیغمبر و امامان؛
۱۰. حاصل شدن ثواب رعایت و ادای امانت برای دعا کننده؛
۱۱. ثواب نصرت و یاری خداوند و امام زمان (عجل‌الله‌فرجه)؛
۱۲. همراه شدن با امیرالمومنین (علیه‌السلام)در درجه آن حضرت؛
۱۳. محبوب‌ترین شدن نزد خداوند؛
۱۴. اهل بهشت شدن و جاودانه ماندن در فردوس برین؛
۱۵. عزیزترین و گرامی‌ترین شدن نزد پیغمبر؛
۱۶. تبدیل شدن کردارهای بد به کردارهای نیک؛
۱۷. گرفتن تأیید خداوند متعال در عبادات؛
۱۸. بالا رفتن درجات خواننده دعای فرج؛
۲۰. داشتن پاداش خونخواهی مولای مظلوم حضرت اباعبدالله الحسین (علیه‌السلام)؛
۲۱. درخشان شدن نور او برای دیگران در روز قیامت؛
۲۲. نائل شدن به بالاترین درجات شهدا در روز قیامت و …
سخن آخر
در نهایت می‌توان گفت، در فرهنگ غنی شیعه، دعای فرج نه تنها یک دعا، بلکه منشور امید و انتظار است. این دعا، به عنوان یکی از بهترین و پرفضیلت‌ترین ادعیه، جایگاهی ویژه در قلب هر شیعه دارد و به عنوان بهترین عمل در زمان غیبت شناخته می‌شود.
این دعا از سه بخش تشکیل شده است. در بخش اول به آزمایش بزرگی که مردم در زمان غیبت به آن مبتلا گشته‌اند، اشاره شده است. در بخش دوم بعد از درود بر پیامبر و اهل بیت (علیهم‌السلام)، به لزوم فرمان‌برداری مؤمنان از ایشان به سبب جایگاه والایی که دارند پرداخته شده است و در بخش سوم دعا از خداوند خواسته شده به سبب حقوق و منزلتی که معصومان (علیهم‌السلام) بر ما دارند، امور ما را کفایت و ما را یاری کنند.
برای بهره‌مندی کامل از آثار و برکات بی‌شمار دعای فرج، که به برخی از آنها اشاره شد، شایسته است که این دعا را با تأمل در معانی عمیق آن قرائت کرد؛ چراکه این دعا، سرشار از برکات و آثار عظیمی است که انسان را به سوی کمالات معنوی و دنیوی رهنمون می‌سازد. با تکرار این نیایش خالصانه و توجه قلبی به مضامین آن، می‌توان در مسیر تعجیل فرج مولانا، حضرت مهدی (عجل‌الله‌فرجه)، گام‌های استوار برداشت و شرایطی نیکوتر برای خود و جامعه فراهم آورد.
این دعا، سپری است در برابر فتنه‌ها و آشوب‌های آخرالزمان و مرهمی است بر دل‌های بی‌قرار منتظران که با تدبر در معانی ژرف آن، می‌شود به درکی عمیق‌تر از وظایف خود در قبال امام عصر (عجل‌الله‌فرجه) دست یافت و با عزمی راسخ، برای تعجیل در فرج ایشان و تحقق آرمان‌های والای مهدوی، تلاش نمود. باشد که با اهتمام به این دعا، شایسته یاری قائم آل محمد گردیم.
دعای فرج با نوای علی فانی
[1] . طبرسی نوری، النجم الثاقب، ج۲، ص۱۳۵.
[2] . وسائل الشیعه، ج ۸، ص۱۸۵.
[3] . ابن مشهدی، المزار الکبیر، ص۵۹۰.
[4] . مفاتیح الجنان، باب اول (ادعیه)، باب زیارات، زیارت صاحب الامر.
[5] . دعای فرج، دوای همه دردها، گفتارهایی از آیت‌الله العظمی بهجت، مجله موعود.
[6] . کمال الدین، ج ۲، ص ۴۸۵.