اقسام وحی در قرآن کریم

وحی در لغت به معنای انتقال یک مطلب به دیگران به صورت پنهان و رمزی است. در قرآن کریم وحی در موارد متعددی به کار رفته است. در این مقاله ابتدا معنای وحی را بیان کرده سپس به بررسی اقسام وحی در قرآن کریم می‌پردازیم. عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• معنای وحی
• کاربردهای وحی در قرآن کریم
  • وحی تشریعی
  • الهام
  • وحی خداوند به ملائکه
  • الهام به حیوانات
  • هدایت تکوینی
  • وحی ملائکه به انسان
  • وحی انسان به انسان
  • وحی شیاطین به انسان
  • وحی شیطان به شیطان

وحی در قرآن

بر اساس آیات نورانی قرآن و بر اساس باور ما مسلمانان قرآن کریم محصول وحی الهی است و از این طریق پیامبر گرامی اسلام (ص) قرآن را دریافت کرده‌اند. خدای متعال در سوره مبارکه شوری، آیه 13 می‌فرماید: «شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ» خدای متعال برای شما دینی را تشریع کرد که آمیخته‌ای است از آنچه که به نوح پیامبر وصیّت کرد و آنچه که به سوی تو ای پیامبر! وحی کردیم. در همین زمینه می‌خواهیم به تعریف واژه وحی و بیان توضیح بیشتری در این باره بپردازیم و نکاتی راجع به اقسام وحی بیان کنیم.

معنای وحی

درباره معنای وحی باید به این نکته اشاره کنیم که در لغت وحی به معنای تفهیم رمزی و پنهان است. هر گاه کسی مطلبی را به صورت پنهانی به دیگری تفهیم کند و بفهماند، در زبان عربی می‌گویند «أوحی إلیه»، به صورت پنهانی بدون اینکه دیگران متوجّه شوند مطلبی را به شخص دیگری منتقل کرد.

کاربردهای وحی در قرآن کریم

در قرآن کریم کلمه وحی در مصادیق متعدّدی به کار رفته است:

1- وحی تشریعی

یکی از مصادیق وحی در قرآن کریم وحی خداوند متعال به انسان در رابطه با دین و شریعت است. همین معنایی که تلقّی ما و باور ما درباره وحی قرآن بر قلب مطهّر پیامبر گرامی اسلام (ص) است.

2- الهام

تعبیر وحی در قرآن کریم به معانی دیگری هم به کار رفته است، از جمله آن‌ها به معنای الهام است که خدای متعال گاهی به انسان‌ها الهام می‌کند و از این الهام تعبیر به وحی کرده است. به عنوان مثال به مادر موسی وحی کرده است که در سوره قصص، آیه 7 می‌خوانیم «وَ أَوْحَيْنا إِلى‏ أُمِّ مُوسى‏ أَنْ أَرْضِعيهِ» به مادر موسی وحی کردیم که موسی را شیر بده. «فَإِذا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقيهِ فِي الْيَمِّ» و هر گاه نگران او شدی، او را به درون رود نیل بینداز. کلمه وحی در این‌جا به کار رفته است که به معنی الهام است.

یا در سوره مائده، آیه 111 می‌خوانیم: «وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بي‏ وَ بِرَسُولي» و هنگامی که من به حواریّین وحی کردم که به من و به پیامبرم ایمان بیاورید؛ کلمه وحی در این‌جا هم باز به معنی الهام است. خدای متعال با حواریّین از طریق الهام سخن گفته است که باز این هم یک نوع تفهیم رمزی و پنهانی است. آن معنایی که عرض کردیم در تمام این مصادیق وجود دارد.

3- وحی خداوند به ملائکه در قرآن

از نمونه‌های دیگر استعمال واژه وحی در غیر از وحی در ارتباط با شرایع و ادیان، وحی خدای متعال به ملائکه است. در سوره انفال، آیه 12 می‌خوانیم «إِذْ يُوحي‏ رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذينَ آمَنُوا» در جریان جنگ بدر خدای متعال به ملائکه وحی کرد که من یار و یاور شما هستم و شما هم به مؤمنان استقامت و ایستادگی بدهید.

در این‌جا تعبیر وحی خدا به ملائکه به کار رفته است که باز به معنای وحی در ارتباط با شریعت و دین نیست؛ وحی در این‌جا هم به معنای الهام و تفهیم پنهانی مطلبی است.

4- الهام به حیوانات

در قرآن کریم حتّی وحی درباره حیوانات هم به کار رفته است. در سوره مبارکه نحل، آیه 68 می‌خوانیم «وَ أَوْحى‏ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ‏» پروردگارت به زنبور عسل وحی کرد که از کوه‌ها خانه‌هایی برای خودت برگزین و همچنین از درختان و از داربست‌هایی که انسان‌ها ایجاد می‌کنند.

در این‌جا کلمه وحی به معنای الهام است آن هم از نوع الهام غریزی که خدای متعال در غریزه حیوان نوع ساختن کندو را قرار داده است. این توانایی زنبور عسل برای ساختن کندو در قرآن کریم در قالب وحی بیان شده است. گویا خدای متعال به صورت پنهانی با زنبور سخن می‌گوید و به او تفهیم می‌کند که چگونه برای خود خانه بسازد.

5- هدایت تکوینی

در یک معنای گسترده‌تری وحی نسبت به همه اشیاء عالم به کار رفته است. در قرآن کریم، در سوره مبارکه فصلت، آیه 12 می‌خوانیم. خدای متعال می‌فرماید: «فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ في‏ يَوْمَيْنِ وَ أَوْحى‏ في‏ كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها» خدا آسمان‌ها و زمین را در هفت طبقه بنا کرد و ساخت و در هر آسمانی امرش را –یعنی امر آن آسمان را- به او وحی کرد. یعنی نظام عالم را که خدا آفرید، در درون نظام عالم به صورت پنهانی نحوه جریان امور را تفهیم و تبیین کرد. در واقع این تعبیر در آیه شریفه 12 سوره فصلت کلمه وحی به کار رفته است، بدین معنا است که خدای متعال همه نظام عالم را تکویناً به آن سمتی که باید حرکت کند، به حرکت درآورده است.

در واقع عالم را به گونه‌ای آفریده است که هر جزئی از عالم آن کاری را که باید انجام بدهد به خوبی انجام می‌دهد. حرکت عالم در مسیری که خدای متعال برای مخلوقات در نظر گرفته است، با کلمه وحی از آن یاد شده است.

و همچنین در سوره مبارکه زلزال، آیه 4 و 5 که می‌خوانیم «يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها * بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى‏ لَها» وقتی قیامت به وقوع می‌پیوندد و زمین ناگفته‌های خود را بازگو می‌کند «وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها» انسان می‌گوید زمین را چه شده است؟ خدا می‌فرماید: «يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها» در این روز است که زمین سخن‌ها و خبرهای خود را بازگو می‌کند «بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى‏ لَها» چرا؟ چون پروردگار تو به زمین وحی کرده است.

وحی در این‌جا باز به معنای همان تفهیم پنهانی و نامرئی پروردگار است. خدای متعال بدون این‌که دیگران ببینند و متوجّه شوند به زمین می‌فهماند که باید سخن بگوید و زمین لب به سخن می‌گشاید و ناگفته‌ها را بازگو می‌کند که بر اساس روایات ما زمین شهادت می‌دهد به اعمالی که مردم بر روی آن انجام داده‌اند.

6- وحی ملائکه به انسان

از دیگر موارد وحی در قرآن وحی ملائکه به انسان است. ملائکه الهی به انسان وحی می‌کنند که در سوره مبارکه شوری، آیه 51 می‌خوانیم. وقتی اقسام وحی را خدای متعال بیان می‌کند، می‌فرماید: «أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ‏» یکی از شیوه‌های وحی این است که خدای متعال فرستاده‌ای را می‌فرستد و او به اذن خدای متعال آنچه را که بخواهد وحی می‌کند.

در واقع در این‌جا فاعل وحی فرستاده خدا است یعنی آن فرشته و آن ملک؛ و مخاطب وحی انسان است. پس ممکن است یک فرشته تفهیم پنهانی را نسبت به انسانی داشته باشد. این‌جا وحی توسّط فرشته نسبت به انسان انجام می‌پذیرد.

7- وحی انسان به انسان (اشاره)

مورد هفتم از مواردی که باز کلمه وحی در قرآن کریم به کار رفته است، وحی انسان به انسان است. همان‌طور که عرض کردیم کلمه وحی به معنای تفهیم پنهانی است و لذا اگر انسانی به صورت پنهانی و با اشاره مطلبی را به دیگران تفهیم کند تعبیر وحی در مورد او به کار می‌رود که در سوره مریم، آیه 11 می‌خوانیم. درباره حضرت زکریا است که «فَخَرَجَ عَلى‏ قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحى‏ إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا» خدای متعال به حضرت زکریا در سنین کهولت وعده فرزنددار شدن را داده است.

حضرت زکریا از محراب عبادت بیرون آمد و یکی از نشانه‌های این‌که وعده الهی در حق او در حال به وقوع پیوستن است، این بود که او سه شبانه‌روز از سخن گفتن عاجز شد؛ نمی‌توانست با کسی حرف بزند امّا با اشاره به مردم فهماند که باید سه روز مردم عبادت کنند و تسبیح خدا را به جا بیاورند.

لذا قرآن می‌فرماید: «فَأَوْحى‏ إِلَيْهِمْ» به قوم خودش و به مردمی که پیرامون او جمع شده بودند وحی کرد «أَنْ سَبِّحُوا» که تسبیح بکنید صبح و شام خدا را. این‌جا در تفاسیر نوشتند با اشاره مطالبی را به مردم فهمانید که خدای متعال برای بیان این نکته از واژه وحی استفاده کرده است.

8- وحی شیاطین به انسان

مورد هشتم از مواردی که باز وحی در قرآن به کار رفته است و از مصادیق دیگر معنای وحی است وحی شیاطین به انسان‌ها است. گاهی شیاطین هم به انسان‌ها وحی می‌کنند. در سوره مبارکه انعام، آیه 121 می‌خوانیم: «وَ إِنَّ الشَّياطينَ لَيُوحُونَ إِلى‏ أَوْلِيائِهِمْ لِيُجادِلُوكُمْ» خدای متعال می‌فرماید: بعضی از این کفاری که می‌آیند با شما بر سر احکام شرعی مجادله می‌کنند، این‌ها اولیای شیاطین هستند، دوستان شیاطین هستند. می‌آمدند می‌گفتند این چه دستوری است که باید حیوان را هنگام سر بریدن نام خدا را بر او ببریم و اگر نام خدا نبریم شما می‌گویید این حیوان میته می‌شود؟

این حرف‌ها و این دستورات دینی را مورد تمسخر قرار می‌دادند. خدا می‌فرماید: این شیاطین هستند که به دوستان خودشان وحی می‌کنند که آن‌ها بیایند و با شما مجادله کنند و بگو، مگو داشته باشند. در واقع در این‌جا فاعل تعبیر «لَيُوحُونَ» شیاطین است. شیاطین به سوی دوستان خودشان وحی می‌کنند، مطالبی را به صورت پنهانی تفهیم می‌کنند و به آن‌ها منتقل می‌کنند و آن‌ها در مقابل مؤمنین موضع‌گیری می‌کنند.

9- وحی شیطان به شیطان

گاهی وحی از طریق شیاطین خطاب به شیاطین است. باز در قرآن می‌خوانیم «وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ يُوحي‏ بَعْضُهُمْ إِلى‏ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً» آیه 112 سوره انعام است و این‌چنین برای هر پیامبری دشمنانی قرار دادیم که این دشمنان شیاطینی هستند از جنس انسان‌ها و از جنس جنیان که برخی از آن‌ها به برخی دیگر سخنان فریبنده‌ای را وحی می‌کند و با این سخنان آن‌ها را می‌فریبد.

این‌که بعضی از آن‌ها به بعض دیگر وحی می‌کند، یکی از احتمالات این است که یعنی بعضی از شیاطن به برخی دیگر از شیاطین وحی می‌کنند، مطالبی را به صورت پنهانی به آن‌ها بازگو می‌کنند و آن‌ها هم در مقابل مؤمنین موضع‌گیری می‌کنند. این موارد مختلف استعمال واژه وحی در قرآن کریم بود.

محتوای وحی در قرآن

امّا همان‌طور که عرض کردیم بیشترین استعمال واژه وحی در حدود 60 مورد درباره وحی نسبت به شرایع دینی و ادیان آسمانی در قرآن کریم به کار رفته است. اما این که محتوای وحی چیست باید مستقلا به آن بپردازیم. برای مطالعه بیشتر در این زمینه می‌توانید به مقاله «محتوای وحی» مراجعه نمایید.

حجه‌الاسلام والمسلمین حاج ابوالقاسم