نیاز به ورزش مستمر و اهمیت آن

یکی از عوامل مؤثر بر سلامتی و تربیت ورزش مستمر و صحیح است. در این مقاله دربارۀ نیاز به ورزش و فواید آن صحبت می‌کنیم و این‌که حرکت و سکون چه تأثیری بر عوامل تربیتی و قدرت پذیرش ذهن یا سلامتی و قدرت پرورش جسم دارد. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• نیاز به ورزش مستمر
  • ورزش، گرم کننده‌ای منحصر به فرد برای بدن
• اهمیت ورزش
• فواید ورزش کردن
  • افزایش ظرفیت تنفسی و دفع سموم
  • افزایش گردش خون
  • ایجاد نشاط و سرزندگی
  • افزایش یادگیری و خلاقیت
• مولفه‌های تعیین کنندۀ ورزش مناسب هر فرد
• نیاز به ورزش متناسب با طبع هر فرد
  • شنا، ورزشی متناسب با مزاج گرم
  • ابتدای صبح یا شب، زمان متناسب با مزاج گرم
  • تنظیم ساعت ورزش با توجه به فصل

نیاز به ورزش مستمر

یک اصل خیلی مهم در طب ایرانی و همچنین توصیه‌های سلامتی بخش اسلام وجود دارد و آن این است که ورزش باید به صورت ثابت و برنامه‌ریزی شده در زندگی فرد وجود داشته باشد. اگر کسی کم تحرکی داشته باشد، عادت به ورزش نداشته باشد، هم بدن تنبل و زمین‌گیر می‌شود و هم ذهن کند می‌شود. بنابراین ما هم برای مسائلی که با قلب و مغز کار دارد و هم برای مسائلی که با جسم و عضله کار دارد، نیاز به ورزش ثابت روزانه داریم.

در احادیث طبی هم توصیه‌های فراوانی به تحرک و عدم سکون شده است.

ورزش، گرم کننده‌ای منحصر به فرد برای بدن

به یاد داشته باشیم وقتی در مورد ورزش صحبت می‌کنیم، دربارۀ حرکت صحبت می‌کنیم و جنس حرکت گرم است. یعنی همۀ حرکت‌ها چه حرکتی که مربوط به جسم باشد، یعنی شما این حرکات را با عضلات انجام بدهید و چه ورزش‌هایی که مربوط به ذهن باشد، مربوط به قوای عصبی باشد همۀ این‌ها گرم کننده هستند و بدن شما را از حالت رخوت، سستی و سردی خارج می‌کند.

آن‌قدر برای ما این اصل و پایه در طب سنتی برای حفظ تندرستی مهم است که هیچ چیز جایگزین آن نیست. یعنی در طب سنتی می‌گویند: اگر هر چیزی را بشود با چیز دیگری برای به دست آوردن سلامتی جایگزین کرد، یک چیز را نمی‌شود جایگزین کرد و آن هم این است که بخواهیم حرکت را از بدن بگیریم.

اهمیت ورزش

 این امر این‌قدر در طب ایرانی مهم است که ابو علی سینا وقتی می‌خواهد شش عامل سلامتی بخش را (ستۀ ضروریه) توضیح بدهد، به جای این‌که از هوا شروع بکند و توضیح بدهد، به جای این‌که از خورد و خوراک شروع بکند، اولین اصل، اولین سبب از ستۀ ضروریه را ورزش عنوان می‌کند و می‌گوید: آن‌قدر برای من وجود، دوام و استمرار ورزش مهم است که آن را اولین سبب از اسباب سلامتی بخش می‌دانم.

این توضیح را دادم برای این‌که شما بدانید برای پروراندن یک بدن یا پرورندان یک ذهن، یک روح لاجرم نیاز به ورزش و فعالیت روزانه هست. در کنار مسائلی که برای یک دورۀ تربیتی برنامه‌ریزی می‌کنید یا برای فرزندان خود که می‌خواهند درس خود را بخوانند و مدارجی را طی بکنند -در هر مقطعی که هستند- یک برنامۀ ثابت و منظمی برای حرکت روزانه داشته باشید، برای ورزش روزانه داشته باشید.

نیاز به ورزش به عنوان یک ضرورت

 در یک کلام می‌گوییم: اگر شما بتوانید خواب و خوراک و آرامش و همۀ مسائل ستۀ ضروریه را کامل و درست در اوج صحت، بی‌عیب و نقص انجام بدهید، امّا نتوانید ورزش را در جای خود بگذارید، به طور کامل انجام بدهید، برنامه ریزی بکنید، برنامۀ روزانه داشته باشید، به هیچ وجه به آن درجات کامل از سلامتی و توانایی و توانمندی نخواهید رسید. این بسیار امر مهمی است این‌که ورزش با بدن شما چه کار می‌کند، نکتۀ مهمی است که إن‌شاءالله در ادامه در مورد آن توضیح می‌دهیم.

آن‌قدر ورزش از دیدگاه طب ایرانی مهم است که شما بدون ورزش نمی‌توانید به پایه‌هایی از سلامتی دسترسی پیدا بکنید و اگر در حال سلامت و تندرستی هستید، بدون ورزش به راحتی و به آسانی آن را از دست خواهید داد.

فواید ورزش کردن

ورزش چند کار مهم در بدن شما انجام می‌دهد:

۱. افزایش ظرفیت تنفسی و دفع سموم

 یکی از کارهای مهم این است که ورزش ظرفیت تنفسی را بالا می‌برد. وقتی شما بهتر تنفس می‌کنید یا ظرفیت تنفس شما بالا می‌رود چه اتفاقی می‌افتد؟ دریافت اکسیژن شما بالا می‌رود که ما از دیدگاه طب ایرانی به آن هوای بارد، ترویح کردن می‌گوییم. یعنی روح بخشیدن.

 اصلاً در دیدگاه طب ایرانی هوا، غذای روح است. یعنی اگر هوای خوب نرسد، روح نمی‌تواند آن‌چنان که باید پرورانده بشود، رشد بکند، سلامت پیدا بکند و کارهای عمومی خود را انجام بدهد.

بنابراین این بحث ترویح یا روح‌‌رسانی یا رساندن نسیم بارد به روح و بدن که توسط تنفس خوب انجام می‌گیرد، یکی از عواملی است که باعث می‌شود ظرفیت‌های روحی شما، قلب شما، مغز شما -یعنی هم روح حیوانی، هم روح نفسانی و هم روح طبیعی که عواملی هستند که باعث می‌شوند شما بهتر پرورش پیدا بکنید- ظرفیت همگی آن‌ها بالا برود و بهتر بتوانند کار خود را انجام بدهند.

شما وقتی ورزش می‌کنید، یعنی تنفس شما بهتر و عمیق‌تر می‌شود، ظرفیت تنفس شما بالا می‌رود، شما دارید قوای تربیتی و آموزشی خود را بالا می‌برید.

دفع سموم

از آن طرف همان‌طور که می‌دانید وقتی افزایش ظرفیت تنفسی پیدا بشود، دفع سموم هم بهتر می‌شود. در دیدگاه طب ایرانی به آن دفع بخارات و دخان می‌گویند. مثلا اسم آن را دی اکسید کربنی بگذارید که امروزه در مورد آن صحبت می‌کنید. سموم از دیدگاه طب ایرانی خیلی وسیع‌تر است. غیر از این یک سمی که می‌شناسیم، خیلی از این‌ها باید از بدن خارج بشوند.

اگر بمانند، یعنی اگر شما تنفس خوب و کافی نداشته باشید و از تمام ظرفیت تنفسی خود استفاده نکنید، بدن شما آرام آرام از درون مسموم می‌شود. یعنی قوای روح، قوای مغز برای کارهای یادگیری، آموزش، به ذهن‌سپاری و غیره کند می‌شود و آرام آرام ناتوان می‌شود. یعنی یک تنفّس خوب با ظرفیت کامل تنفسی برای شما افزایش قوای ذهنی، قوای قلبی و قوای جسمی را می‌آورد.

۲. افزایش گردش خون

دومین کاری که ورزش برای شما انجام می‌دهد، افزایش گردش خون است. یعنی در کنار این‌که با ورزش تعداد تنفس و ظرفیت تنفسی شما بالا می‌رود، گردش خون شما هم بالا می‌رود. به همین خاطر است که وقتی ورزش می‌کنید، پوست شما سرخ می‌شود، احساس می‌کنید خون زیر پوست جریان پیدا کرده است، داغ می‌شوید. این نشانۀ جریان خون بهتر است.

وقتی که خون‌رسانی در اندام‌ها بالا می‌رود، لاجرم غذارسانی هم بهتر می‌شود. چون غذای اندام‌ها با خون به آن‌ها می‌رسد. بنابراین شما می‌توانید از یک ظرفیت غذارسانی بهتر بهره ببرید. یعنی سلول‌های آماده‌تر برای کارها و افعالی که دارند به کار گرفته می‌شود. سلول‌های مغزی باشد در قسمتی یادگیری است، در قسمتی تفکر است، در قسمتی حافظه است، همۀ کارهایی که شما در امور تربیتی با آن کار دارید.

اگر قلب باشد تمام مسائلی که شما در قوای توانایی‌های قلبی و روحی با آن کار دارید و جسم و عضله هم که جای خود را دارد. اگر خون خوب و کافی به آن نرسد، مسلماً مسائلی که مربوط به تربیت جسمانی و امور ورزشی و غیره می‌شود هم تحت تأثیر قرار می‌گیرد. بنابراین یک گردش خون عالی که با ورزش به دست می‌آید، می‌تواند با خون‌رسانی اندام‌ها، قوای شما را بالا ببرد و توانایی اندام‌های شما را هم برای افعال و کارهایی که دارند، بالا ببرد.

۳. ایجاد نشاط و سرزندگی

به یاد داشته باشید دو تا کار مهم را گفتیم. یکی این‌که ورزش تنفس را زیاد می‌کند و ظرفیت آن را بالا می‌برد. یکی این‌که گردش خون را بهتر می‌کند، بنابراین غذارسانی به سلول‌ها و اندام‌ها را بالا می‌برد و آن‌ها را تازه‌تر و آماده‌تر می‌کند و یکی دیگر این است که ورزش اگر با خصوصیات مناسب آن انجام بشود، همیشه یک خصلتی به نام نشاط را با خود دارد.

باید وقتی ورزش انجام می‌شود، اگر کافی، مناسب فرد، مناسب مزاج و شرایط فردی باشد در فرد ایجاد نشاط و سرزندگی بکند. باید در فرد رفع کسالت و خمودگی بکند. هر دوی این عوامل -یعنی رفع کسالت و ایجاد نشاط- از ملزومات شما برای امر تربیت و پرورش هستند و امکان ندارد شما بتوانید به یک موفّقیّت تربیتی، آموزشی بدون نشاط در دانش آموزان یا دانشجویان، بدون این‌که آن‌ها از این حالت خمودگی و کسالت خارج شده باشند، برسید. پس می‌توانید از یک عامل مثل ورزش استفاده بکنید.

برای آن برنامه ریزی بکنید. یا این برنامه‌ریزی را در میان درس‌ها یا در میان کارهای برنامه‌ریزی شدۀ خود قرار بدهید یا این‌که ساعات مشخصی از ورزش را در ابتدا یا انتهای ساعات کار تربیتی خود انجام بدهید.

۴. افزایش یادگیری و خلاقیت

فردی که می‌خواهد درس بخواند، یک دانش آموز یا دانشجو در محل خانه است می‌خواهد الآن درس خود را بخواند، می‌خواهد الآن آمادگی ذهنی خود را کامل بکند، همیشه گوشۀ ذهن شما باشد که تداوم و یک جا نشستن می‌تواند تمام قوای فکری و ذهنی را کاهش بدهد. بنابراین یک برنامه ریزی ورزش برای خود داشته باشید تا بتوانید آن توانایی‌ها را بالا ببرید و بهتر از قوای خود استفاده بکنید.

 تفاوت بین دانش آموزی که فقط یک جا نشسسته است و درس می‌خواند و کسی که یک برنامه‌ریزی منظم برای مطالعه، استراحت، ورزش، تفریح دارد، به صورت کاملاً منظم و برنامه‌ریزی شده از نظر قوای یادگیری، خلاقیت‌ها و توانایی‌های آموختن بسیار چشمگیر است. یعنی این مطلب این‌قدر واضح است که نیازی به توضیح بیشتر نیست. شما با یک نگاه کلی متوجه می‌شوید که اگر قرار است فردی در تربیت موفق باشد، بدون شک نیاز دارد که به ورزش یک اهمّیّت ویژه بدهد و نیاز به ورزش را درک کند.

مولفه‌های تعیین کنندۀ ورزش مناسب هر فرد

 امّا این‌که نوع و میزان ورزش که برای هر کسی مناسب است، چقدر است، چگونه است، حتماً باید این را از دیدگاه طب ایرانی با طبیعت فرد، با عادات فرد و با قدرت فرد و برخی مسائل دیگر تطبیق بدهیم که باید در مورد آن تحقیق بکنید. مثلاً هر فردی با هر مزاجی یا هر فردی با هر سنّی یا در هر فصلی یا هر شرایط جغرافیایی و اقلیمی یا هر عادات قبلی نسبت به فعالیت و سکون خود یا هر شغلی نمی‌تواند خود را با یک فرد دیگر مقایسه بکند و ببیند که همان میزان ورزش بکند یا از آن فرد تقلید بکند، اصلاً این‌طور درست نمی‌شود و بدن هم به سلامتی نمی‌رسد.

یک بار دیگر تأکید می‌کنم شما باید مزاج خود را، سن خود را، فصلی که در آن به سر می‌برید، اقلیم و جغرافیای خود را، عادات فردی خود را نسبت به فعالیت و سکون و شغل و مشغلۀ خود را برنامه‌ریزی بکنید، در نظر بگیرید و بعد تازه ببینید با این شرایطی که دارید، چه نوع و چه میزان از ورزش برای شما مناسب است و این‌که برنامۀ اختصاصی خود شما چیست را برنامه ریزی بکنید و براساس آن ورزش هم به اندازه کافی و مؤثر برای خود برنامه‌ریزی ورزشی داشته باشید و هم از آسیب دیدن و آزار دیدن بدن جلوگیری بکنید. یعنی آن اندازه‌ای که نه بیش از حد شما را آزار بدهد و نه ناکافی باشد و به حد ورزشی نرسد.

نیاز به ورزش متناسب با طبع هر فرد

برای روشن شدن موضوع با مثال توضیح می‌دهیم:

۱. شنا، ورزشی متناسب با مزاج گرم

مثلاً فرض کنید مزاج بدن شما گرم است یا مزاج بدن کودک شما گرم است. مسلماً این بدن باید از ورزش‌هایی استفاده بکند که مزاج خنک‌تر دارند. هر چند کلّ ورزش‌ها حرارت را افزایش می‌دهند امّا بعضی ورزش‌ها خنک‌تر از بعضی از ورزش‌های دیگر هستند. مثلاً فرض کنید شنا. شنا یک ورزشی است که برای گرم مزاج‌ها خیلی مناسب‌تر است.

۲. ابتدای صبح یا شب، زمان متناسب با مزاج گرم

مثلاً ساعت ورزش فردی که مزاج او گرم است، باید در اول صبح یا حدود شب یا اواخر عصر باشد که هوا خنک است. یعنی نباید در شدت گرمی هوا ورزش بکند. امّا مزاجی که سرد است، برعکس باید ورزشی را انتخاب بکند که بدن او را بیشتر گرم بکند و این گرمابخشی به اصلاح مزاج او هم کمک بکند. مقدار فعالیت در حرکت ورزشی او باید بیشتر باشد و همچنین باید مدت زمان بیشتری را هم به ورزش خود اختصاص بدهد. ساعات نبستاً گرم‌تری را هم برای ورزش انتخاب بکند.

هر چند که کلاً نباید در شدت تابش آفتاب، در گرمای زیاد ورزش کرد. برای هر طبع و مزاجی مؤثر نیست و آن کمی گرم‌تر و کمی خنک‌تر مدنظر ما است.

۳. تنظیم ساعت ورزش با توجه به فصل

فرض کنید شما باید مزاج ساعات روز را به خوبی بدانید که در فصول مختلف بدانید ساعت ورزشی خود را در کدامیک از این ساعات قرار بدهید. مثلاً فرض کنید اگر فصل سرما است، زمستان است شما می‌خواهید ورزش بکنید، باید آن ساعت ورزشی خود را نزدیک به ظهر قرار بدهید امّا اگر فصل تابستان است و هوا گرم است و زود آفتاب بالا می‌آید و تیز و سوزان می‌شود، باید ساعت ورزشی خود را نزدیک به خنکی صبح یا خنکی شب قرار بدهید.

جمع بندی اهمیت و نیاز به ورزش

 با در نظر گرفتن نیاز به ورزش در زندگی باید نوع و میزان ورزش را با این برنامه‌ریزی‌ها به نحوی تنظیم بکنید که نه به مزاج شما آسیب وارد بشود و نه این‌که ورزش و فعالیت شما ناکافی و غیر کارآمد باشد.

 در هر شرایطی به یاد داشته باشید ورزش به شما فایده می‌رساند. علی الخصوص افرادی با مزاج سرد و تر بیشترین بهره را از ورزش می‌برند. یعنی اگر کودکی دارید، جوانی دارید که می‌خواهد مطالعه بکند، کارهای تربیتی و آ موزشی برای او دارید و این تر مزاج است -خصوصاً سرد و تر- همیشه ما می‌گوییم ورزش اکسیر سلامتی برای این تیپ مزاج است. یعنی ورزش کردن باعث می‌شود، گرمی پایۀ ورزش، رطوبت زاید آن‌ها را از بین ببرد و همچنین سردی مزاج آن‌ها را هم کم کم به حد اعتدال برساند تا بتواند از قوای خود بیشترین بهره را ببرند و استفاده بکنند.

 در مجموع کنار این‌ها عادات را بگذارید، کنار این‌ها قدرت بدنی را بگذارید، تنظیم بکنید ببینید هر فردی چقدر و چه میزانی و چه نوعی از ورزش را نیاز دارد تا از آن بهرۀ کافی برای افزایش قوا و افعال ذهن خود، قلب خود، مغز و دماغ و عضلات خود ببرد.

دکتر مژده پورحسینی