قیامت و دامنه حوادث آن

یکی از موضوعاتی که در بحث معاد و اتفاقات قیامت مطرح می‌شود این است که دامنۀ حوادث قیامت چقدر است؟ برخی از سوالاتی که در این رابطه مطرح می‌شود عبارتند از:

• دامنۀ حوادث قیامت کل کائنات است یا در حدود زمین و منظومۀ شمسی؟
• وضعیت خورشید در آن زمان چگونه است؟ آیا با نظریات علمی جدید تطبیق دارد؟
• آیا با نفخ صور همه موجودات عالم می‌میرند؟
• شواهد قرآنی بر این که فقط محدوده زمین تغییر می‌کند چیست؟

در این مقاله گستره حوادث قیامت را بررسی کرده و به سوالات بالا پاسخ می‌دهیم. ابتدا چکیده مطالب را مشاهده فرمایید:

قیامت و شروع آخرت

چهارمین دورۀ وجودی انسان، دوران آخرت است که با واقعۀ قیامت آغاز می‌شود؛ حادثه‌ای که هیچ دروغ و خلافی در آن نیست و پایان دوران دنیا با آغاز آن هم‌زمان است.

۱ـ قیامت در قرآن

قرآن کریم دوران قیامت را شامل دو مرحله می‌داند:

مرحلۀ نخست پایان دوران زندگی دنیا است؛ در این مرحله، حیات از کرۀ زمین برچیده می‌شود و با شروع این حادثه، مدرسه و کلاس درس کنونی به پایان می‌رسد، شیپور خواب را می‌نوازند و همگان مدهوش می‌شوند. انسانهای نسل آخر همه به خواب مرگ فرو می‌‌روند و همه چیز تعطیل می‌شود.

مرحله دوم حیات دوبارهٔ همگانی و برپا شدن صحنهٔ حسابرسی و دادگاه عدل الهی است؛ در این مرحله همگان از خواب مرگ برمی‌خیزند و صحنهٔ رستاخیز را می‌‌نگرند. پروندۀ اعمال افراد به آن‌ها ارائه می‌شود و خداوند در میان بندگان داوری می‌کند و سرانجام سرنوشت همیشگی انسانها رقم می‌خورد.

قرآن کریم، این دو مرحله را در کنار یکدیگر و به گونه‌ای آمیخته بیان می‌کند؛ به این ترتیب که نخست مرحلۀ اول را بیان می‌کند و سپس به سراغ مرحلۀ دوم می‌رود؛ برای مثال در سورۀ قارعه می‌فرماید:

﴿ الْقَارِعَةُ ٭ مَا الْقَارِعَةُ ٭ وَمَا أَدْراكَ مَا الْقَارِعَةُ ٭ يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ ٭ وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ﴾ ^[1]

کوبنده، چیست؟ آن کوبنده؟ چه دانی که کوبنده چیست؟ آن روز که مردم مانند پروانه‌های سرگردان و پراکنده باشند و کوه‌ها همچون پشم زده‌شده درآیند.

این آیات دربارۀ مرحلۀ اول است. در ادامۀ این آیات بلافاصله به نکاتی از مرحلۀ دوم اشاره شده است:

﴿ فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ ٭ فَهُوَ فِی عِيشَةٍ رَّاضِيَةٍ﴾ ^[2]

کسانی که پروندۀ اعمالشان پربار و سنگین باشد، آنان در زندگی خشنودی به سر خواهند برد … .

این‌ تحولات را در موارد گوناگون دیگر نیز می‌توان یافت؛ برای نمونه در سوره‌های نبأ (20 ـ 18)، واقعه (11 ـ 1)، تکویر (14 ـ 1)، یس ﴿ 54 ـ 49) و زمر (75 ـ 67) نیز به اتفاقات قیامت اشاره شده است.

البته برای تحقیق در مورد کیفیت وقوع قیامت می‌توانید به مقاله «نام های قیامت» مراجعه نمایید.

برای آشنایی و ورود به شرح حوادث قیامت کبری طرح یک سؤال و ارائه پاسخ آن لازم است و آن اینکه مسأله قیامت به کدام بخش از عالم مربوط است؛ به بیان دیگر حوزۀ مسائل مربوط به قیامت چیست و دامنۀ این حادثه تا کجا است؟

۲ـ دامنۀ حوادث قیامت

آنچه از قرآن کریم و روایات اسلامی در این زمینه برمی‌آید، این است که این حادثه به زمین و اطراف آن ـ در حدود منظومۀ شمسی ـ مربوط می‌شود، نه کل کائنات. البته بنا به تصور گذشتگان، که بر مبنای هیئت بطلمیوس، زمین را مرکز عالم می‌دانستند، چون مرکز عالم دستخوش دگرگونیهای بزرگ می‌شود، بنابراین، همهٔ عالم نیز باید دگرگون شود. ولی در حال حاضر، که می‌‌‌دانیم مسأله مرکزیت زمین درست نیست، بلکه زمین در برابر کائنات چون دانۀ کنجدی بر روی اقیانوس است، دلیلی ندارد که تصور کنیم که خدای رحمان، به خاطر قیامتِ زمینیان، میلیاردها منظومه را در هم بریزد.

با این همه اگر قرآن کریم به این مسأله اشاره می‌کرد، ما می‌پذیرفتیم که در حادثۀ قیامت کل کائنات دگرگون می‌‌گردند، اما هرگز چنین چیزی در قرآن نیامده، بلکه قرآن به عکس این مسأله اشاره کرده است. قرائن بسیاری در قرآن کریم وجود دارد که از بقای زمین در قیامت حکایت می‌کند که از جملۀ آنها به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

الف ـ خروج انسانها از زمین

قرآن کریم، در سورۀ مبارک اعراف، پس از بیان داستان حضرت آدم (ع) و فرمان ربوبی به او و ذریّه‌اش مبنی بر هبوط به زمین، می‌فرماید:

﴿ قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾ ^[3]

پروردگار بزرگ به آنان فرمود: «به سوی زمین فرو شوید، با دشمنی که نسبت به یکدیگر خواهید داشت؛ برای شما در عرصۀ زمین قرارگاهی است به همراه اندک کامیابی و توشه‌ای ناچیز تا هنگامی چند».

آنگاه خطاب خداوند را بیان می‌کند که می‌فرماید:

﴿ قَالَ فِيها تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْها تُخْرَجُونَ﴾ ^[4]

شما در همان زمین پا به عرصۀ حیات می‌گذارید و در همان زمین می‌میرید و از دل همان زمین، برای محشر، برون می‌‌شوید.

قرآن کریم همین مسأله را در جایی دیگر نیز تکرار می‌فرماید:

﴿ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَسَلَكَ لَكُمْ فِيهَا سُبُلاً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِّن نَّبَاتٍ شَتَّى ٭ كُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَكُمْ إِنَّ فِی ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّأُوْلِی النُّهَى﴾ ^[5]

همان خدایی که پهنۀ زمین را برای شما چون بستری گسترد و برای شما در زمین گذرگاه‌ها و جاده‌ها را سازمان داد و از آسمان بارانی نازل کرد و ما با آن باران جفتهای گوناگونی از گیاهان را حیات بخشیدیم و از دل خاک برآوردیم. ای مردم، از محصولات زمین، بخورید و دامهایتان را بچرانید. به یقین در پرورش این نعمتها برای صاحبان خرد نشانه‌هایی از ربوبیت آشکار است.

سپس می‌فرماید:

﴿ مِنْهَا خَلَقْنَاكُمْ وَفِيهَا نُعِيدُكُمْ وَمِنْهَا نُخْرِجُكُمْ تَارَةً أُخْرَى﴾ ^[6]

ما شما را از همین خاک زمین آفریدیم و در دل آن شما را بازمی‌گردانیم و برای مرحلۀ بعد، باری دیگر شما را از همان بیرون می‌آوریم.

و باز در جایی دیگر می‌فرماید:

﴿ إِنَّا نَحْنُ نُحْيِی وَنُمِيتُ وَإِلَيْنَا الْمَصِيرُ ٭* يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنا يَسِيرٌ﴾ ^[7]

به یقین ما هستیم که جان می‌بخشیم و جان می‌گیریم و بازگشت همگان به سوی ما است. آن روز که زمین به سرعت از فراز آنان شکافته شود ـ و آنها از زمین بیرون افتند. این رستاخیزی است که بر ما آسان است.

و نیز می‌فرماید:

﴿ … ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ * ٭ وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها …﴾ ^[8]

پس در صور دمیده می‌شود. پس ناگهان یک‌سره از جا برمی‌خیزند و صحرای قیامت را به چشم می‌نگرند. و زمین با پرتو پروردگارش روشن و تابان می‌گردد … .

مکان برپایی قیامت

اینها و آیاتی دیگر، به روشنی از خروج انسانها از دل زمین سخن می‌گویند و نشانۀ بقای زمین برای برپایی مرحلۀ دوم قیامت هستند، به گونه‌ای که در قیامت، دادگاه عدل الهی بر روی زمین برپا خواهد شد. البته بهشت و جهنم مکانی خارج از زمین است و بهشتیان و جهنمیان، پس از حسابرسی اعمال و تعیین وضعیت، به جایگاه همیشگی خود برده می‌شوند.

چند سوال

دربارهٔ مطالب بالا سوألاتی مطرح می‌شود که به آنها می‌پردازیم:

سوأل اول: در روایات آمده که در نفخ صور اول تمام جانداران و حتی ملائکه می‌میرند حال آیا ملائکه همه بر روی زمین هستند؟ ملائکه حامل عرش الهی چطور؟ به عبارت دیگر مردن همه موجودات عالم را چگونه توجیه می‌کنید در حالی که قیامت و مرگ را محدود به اهل زمین می‌دانید؟

پاسخ: باید مباحث قرآنی محور قرار گیرد و سپس روایات بر اساس آن معنا شود. آن‌چنان‌که خود ائمۀ هدی(ع) به ما دستور داده‌اند.

در آیات مذکور آمده است:

﴿ وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَمَن فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاءَ اللَّهُ﴾

و (برای بار اول) در صور دمیده می‌شود، پس همهٔ آن‌ها که در آسمان‌ها هستند و همهٔ آن‌ها که در زمین‌اند مدهوش می‌شوند و (می‌میرند) مگر آن کسانی را که خدا بخواهد.

به دو نکته‌ی‌زیر توجه کنید:

الف ـ تنها اهل زمین نیستند که می‌میرند بلکه کسانی هم که در آسمان‌ها هستند (ظاهراً همان هفت آسمان) صاعقه زده می‌شوند.

بنابراین روایات را باید ناظر به فرشتگان زمین و آسمان‌های مربوط به زمین دانست^[9].

ب ـ گویا استثنایی از این امر وجود دارد ﴿ إِلَّا مَن شَاءَ اللَّهُ﴾ ، پس باز هم باید روایات را طبق آیات قرآن معنا کرد.

سوأل دوم: اگر با پیشرفت علم، انسان‌هایی از زمین خارج شوند در قیامت چه خواهند شد درحالی که قیامت روی زمین است؟

پاسخ: انسان به هر کجا که رود فرشتۀ مرگ که مأمور الهی است همراه اوست و پس از قبض روح، طینت (و روح) او را دریافت می‌کند و در قیامت با قرار دادن طینت در دل خاک زمین، خداوند بدن او را دوباره می‌سازد و از زمین خارج می‌گردد، نه تنها بدن انسان‌ها بلکه اعمال آن‌ها هم اگر در آسمان‌ها باشد به زمین آورده می‌شود. در سوره لقمان آمده است که لقمان حکیم به فرزندش می‌فرماید:

﴿ يَا بُنَىَّ إِنَّها إِن تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَكُن فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّمَاوَاتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ يَأْتِ بِها اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ﴾ ^[10]

ای فرزندم اگر به اندازهٔ سنگینی دانۀ خردلی (کار نیک یا بد) باشد، در دل سنگی باشد یا در آسمانها یا در زمین، خداوند آن را در قیامت خواهد آورد؛ خداوند لطیف است و باریک بین و باخبر و آگاه.

این اشکال‌هایی که به نظر برخی می‌رسد، نمی‌تواند دلالت آیات قرآن را خدشه‌دار کند که می‌فرماید: شما در زمین زندگی می‌کنید، در زمین می‌میرید و از زمین خارج می‌گردید».^[11]

ب ـ وضعیت خورشید

با توجه به بحثی که پیش از این مطرح شد، طبیعی است که بقای خورشید برای بقای زمین لازم است. از این رو خورشید در حادثۀ قیامت نابود نمی‌شود. با این همه دگرگونی بزرگی در آن رخ می‌دهد. البته عمر خورشید روزی به پایان خواهد رسید، ولی دانشمندان، آن روز را میلیاردها سال بعد دانسته‌اند که با قیامت ارتباطی ندارد. قیامت زمین با معیارهای محدودتری متصور است و ممکن است چند هزار سال بعد باشد، همان‌گونه که بر اساس پاره‌ا‌ی از روایات، آخرالزمان و زمان ظهور امام عصر (عج) به هم نزدیک است.^[12]

در قرآن کریم، در میان آیات مربوط به قیامت، تنها دو آیه دربارۀ خورشید وجود دارد که عبارت‌اند از:

1ـ ﴿ وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ﴾ ^[13]

و خورشید و ماه با هم گرد آیند.

بر اساس آیات سورۀ قیامت، این امر به مرحلۀ نخست قیامت مربوط است که ماه از مدار زمین خارج می‌شود و مستقلّاً با خورشید خواهد بود.^[14]

2ـ ﴿ إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ * ٭ وَ  إِذَا النُّجُومُ انكَدَرَتْ *٭ وَ  إِذَا الْجِبَالُ سُيِّرَتْ﴾؛^[15]

آن روز که خورشید به هم درپیچد و آن‌گاه که ستارگان تیره شوند و آن‌گاه که کوه‌ها به راه افتند.

«تکویر» به معنای پیچیدن است؛ چنان‌که دربارۀ پیچیدن عمامه گفته می‌شود: «کَوَّرتُ العِمامَةَ».^[16]

همچنان‌که قرآن کریم دربارۀ شب و روز می‌فرماید:

﴿ … يُكَوِّرُ الَّيْلَ عَلَى النَّهارِ وَيُكَوِّرُ النَّهارَ عَلَى الَّيْلِ …﴾ ^[17]

شب را بر روی روز می‌‌پيچاند و روز را بر روی شب.

خورشید کرۀ عظیمی از گاز شعله‌ور است. ذرات گاز در آن چنان متراکم است که بر روی هم از آب هم سنگین‌‌ترند. گاز‌های خورشید هرگز آرام ندارند و مانند چشمه‌های آب گرم می‌غلتند، شعله می‌‌کشند و فوران می‌کنند.

امروزه به یاری تلسکوپ‌های کسوف‌ساز، در هر زمان می‌توان پیرایه‌های خورشید را دید. گاه می‌توان چشمه‌های گاز سوزان و پرتاب شدن آنها را تا صدها هزار کیلومتر نظاره کرد. غلتیدن و پرتاب شدن و بازپس‌ریختن گازهای خروشانی که خورشید را ساخته‌اند، با گردش مداوم آنها همراه است؛ زیرا خورشید هم، مثل زمین، اما آهسته‌تر، به دور خود می‌چرخد.

حال سؤال این است که این چرخیدن را چگونه می‌توان دریافت؟ پاسخ این است که از مشاهدۀ کَلَفها یا لکه‌های سطح خورشید می‌توان به این چرخش پی برد. این کلفها بسیار بزرگ‌اند و طول آنها باید از هزار کیلومتر هم بیشتر باشد. در سال 1947 میلادی در سطح خورشید کَلَفی به وسعت هشت هزار میلیون کیلومتر مربع بود که می‌توانست بیش از هزار کره مانند زمین را در خود جای دهد.^[18]

نظریۀ رایج دربارۀ اصل کلفها مبنی بر این واقعیت است که چون سطوح خورشید جسمی جامد نیست، در ضمن دورانها در قسمتهای مختلف آن سرعتهای متفاوتی ایجاد می‌شود و همین اختلاف سرعت است که سبب پیدایش حفره‌های گرداب مانند در سطح خورشید می‌شود؛ همان‌گونه که اختلاف سرعت جریانهای آب بر سطح رودخانه‌ها و جریانهای دریایی سریع، سبب تولید گردابها می‌شود.^[19]

با این وصف می‌توان گفت که منظور از تکویر خورشید در حادثۀ قیامت پیچشی عظیم در این کره است که بر اثر آن گازهای فراوانی متصاعد می‌شود و با جذب شدن آن گازها در کرات منظومه، از جمله زمین، ستارگان نیز تیره به چشم می‌آیند كه در آيۀ بعد به آن اشاره شده است. به هر حال قرآن کریم هرگز از نابودی خورشید در حادثۀ قیامت سخن نگفته است.

ج ـ تبدّل در زمین

حادثه‌ای که در زمین رخ می‌دهد، موجب ایجاد تبدّلی در زمین می‌شود و وضعیت آن دگرگون می‌گردد. سطح زمین از وضع کنونی تغییر می‌کند و حالتی نو به خود می‌گیرد؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:

﴿ يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَالسَّماوَاتُ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ﴾ ^[20]

روزی که زمین (و بستر خاک) به غیر از این زمین تبدیل شود. آسمانها نیز تبدیل شوند و ــ همگان ــ در پیشگاه خدای یکتای قهار ظاهر گردند.

در این حادثه سطح ظاهری زمین و پوستۀ آن دگرگون می‌شود و سطح خاک زمین برای بازسازی بدن انسانها و تغذیۀ آنها تنظیم می‌شود، چنان‌که در حدیث آمده است: «أَيْ تُبَدَّلُ خُبْزاً»؛^[21] سطح زمین به نان تبدیل می‌گردد. مسألهٔ تبدیل زمین به غیر از وضع موجود در مقاله «هفت آسمان» به تفصیل بیان می‌شود.

اما اینکه چه حادثه‌ای برای زمین رخ می‌دهد، سؤالی است که پاسخ آن از لابه‌لای تعابیر قرآن روشن می‌شود. این حادثه در مرحله اوّل با برچیده شدن حیات آغاز می‌گردد. برای تحقیق در مورد کیفیت وقوع قیامت می‌توانید به مقاله «نام های قیامت» مراجعه نمایید.

---

[1]. سورهٔ قارعه/ 5 ـ 1.

[2]. سورهٔ قارعه/ 7 ـ 6.

[3]. سورهٔ اعراف/ 24.

[4]. سورهٔ اعراف/ 25.

[5]. سورهٔ طه/ 54 ـ 53.

[6]. سورهٔ طه/ 55.

[7]. سورهٔ ق/ 43 و 44.

[8]. سورهٔ زمر/ 68 و 69.

[9]. توضیحاتی دربارهٔ هفت آسمان در مقاله «هفت آسمان» آمده است که هفت آسمانی که در قرآن مطرح است مربوط به کل کائنات نیست و محدود به همین منظومه شمسی است.

[10]. لقمان/ 16

[11]. اعراف/ 25.

[12]. اصبغ بن نباته می‌گوید که از حضرت اميرالمؤمنين (ع) شنیدم که فرمود: «يظهر في آخر الزمان واقتراب الساعة ـ وهو شر الأزمنة ـ نسوة …»؛ ر.ک: شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، تصحيح و تعليق على‌اكبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسين حوزۀ علميه، چاپ دوّم، ج 3، ص 390.

[13]. سورهٔ قیامه/ 9.

[14]. دو حالت متصوّر است یکی اینکه ماه و خورشید به هم آمیخته ‌شوند و دیگری آنکه ماه به گرد خورشید در حرکت باشد.

[15]. سورهٔ تکویر/ 1 تا 3.

[16]. عبداللّه بن عمر،بیضاوی؛تفسیر بیضاوی، ج 5، ص 456.

[17]. سورهٔ زمر/ 5.

[18]. آن تری وایت، حیات ستارگان، ص 23 ـ 21.

[19]. ژرژ گاموف، پیدایش و مرگ خورشید، ص 10.

[20]. سورهٔ ابراهیم/ 48.

[21]. علی بن إبراهیم، القمي؛ تفسیر القمي‌‌‌‌، قم، مؤسسۀ دار الکتاب، 1404 هـ، ج 1، ص 233.