جامع نگری در تربیت فرزند

یکی از اصول مهم تربیتی اصل جامع نگری است. همانطور که دین اسلام یک دین جامع است و به تمام ابعاد وجودی انسان توجه دارد ما والدین نیز در تربیت فرزند خود باید جامع نگر باشیم. در این مقاله ابتدا اهمیت و لزوم جامع نگری در تربیت فرزند را بررسی کرده سپس راهکارهایی را برای جامع نگری در تربیت بیان می‌کنیم. عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• اصل جامع نگری
• جامع نگری دین و تبعیت تربیت از آن
• لزوم جامع نگری از ابتدای کودکی
• رعایت توازن در عین جامعیت
  • جامع نگری و توازن در سیره اهل‌بیت (ع)
• چگونگی توجه به جامع نگری در تربیت
  • شناخت ابعاد مختلف تربیتی
  • آشنایی با راه‌های دست‌یابی به ابعاد تربیتی
  • توجه به عدم انحصار تربیت در والدین
  • رصد کردن و تحلیل فرزندان
• لزوم هم‌گرایی افراد در اجرای برنامه جامع‌‌
• لزوم ارتقای سطح دانش و مهارت والدین

اصل جامع نگری

یکی از اصول تربیت، بحث جامع نگری است که ما باید این را بدانیم و در نظام تربیتی خود هم به خوبی بتوانیم این را برای فرزندان خود پیاده‌سازی بکنیم.

جامع نگری دین و تبعیت تربیت از آن

اسلام یک دین تک‌بُعدی نیست، تربیت هم تک‌بُعدی نیست. ما باید در تربیت همه جوانب تربیتی را در فرزندان خود لحاظ بکنیم، همه جهت‌ها را رشد بدهیم. برای شما برخی از این حیطه‌های تربیتی که منجر به یک جامع نگری در تربیت می‌شود را نام ببرم.

نسبت به ابعاد وجودی انسان

مثلاً ما باید فرزندان خود را از لحاظ عقلی و ذهنی رشد بدهیم، از لحاظ عاطفی رشد بدهیم، از لحاظ اجتماعی رشد بدهیم، از لحاظ معنوی و مسائل عبادی رشد بدهیم. باید آن‌ها را در فعّالیّت‌ها و مشاغلی که بتواند کسب و روزی حلال به دنبال داشته باشد، رشد بدهیم. در مواجهه با مشکلات، مصائب، سختی‌ها باید آن‌ها را رشد بدهیم و از این قبیل موارد.

نسبت به تمام مراحل زندگی

یعنی دین اسلام یک دینی نیست که فقط شب‌های یکشنبه یا روزهای یکشنبه، یک ساعتی آدم داخل یک کلیسایی برود، فقط بخواهد یک عبادتی را آن‌جا به صورت موقتی انجام بدهد، بعد هم از آن بیرون می‌آید و کار خود را بکند. نه، به این شکل نیست. ما معتقد هستیم اسلام از قبل از تولد تا پس از مرگ برای انسان برنامه دارد. یعنی به طول حیات و زندگی انسان، برای انسان برنامه دارد.

لذا اگر ما بخواهیم فرزند خود را در این مدل قرار بدهیم، حتماً باید به این، به عنوان یک قانون پایبند باشیم که باید به تمام ابعاد فرزند خود توجّه بکنیم. یعنی اگر من می‌خواهم فرزند خوبی را تربیت بکنم، حتّی باید توجّه داشته باشم که برای فکر او، برای اندیشه او چه خوراکی را فراهم می‌کنم.

لزوم جامع نگری از ابتدای کودکی

 اگر می‌خواهم او را وارد شغل‌ها و مشاغلی در آینده بکنم، از الآن یعنی از همان ابتدای کودکی باید همان زیرساخت‌ها را در او فراهم بکنم که خدایی ناکرده به مشاغل یا شغل‌هایی رو نیاورد که بالاخره حلال و حرامی، مشکلاتی، نارضایتی‌هایی از سوی انسان‌ها در آن رخ بدهد یا وبالی برای آخرت او باشد. باید از همین الآن زیر ساخت‌های آن فراهم بشود.

گاهی اوقات ما می‌خواهیم خریدی انجام بدهیم، من به فرزند خود بگویم: می‌رویم از مغازه آقای فلانی خرید می‌کنیم، چون این شخص در کسب و کار آدم درستکاری است. یعنی به همین موضوع اشاره بکنم. یعنی بداند باید در کسب و کار هم درستکاری و درست‌کرداری وجود داشته باشد.

 این‌ها باید از دوران کودکی در فرزندان ما شکل بگیرد. نباید خدایی ناکرده نسبت به آن‌ها غفلتی داشته باشیم یا رها بکنیم بگوییم در آینده هر چه پیش آید، خوش آید. اصلاً این رهاسازی در تربیت معنا ندارد. یعنی ما باید این ابعاد مختلف وجود فرزند را در نظر بگیریم از لحاظ عاطفی یعنی حتّی باید به فرزندان خود یاد بدهیم که چگونه دوست بدارند، چه کسانی را دوست بدارند. برحذر باشند که اصلاً نباید یک عدّه‌ای را دوست داشته باشند. در آن روایت داریم می‌فرمایند: « مَنْ‏ أَحَبَ‏ قَوْماً حُشِرَ مَعَهُم‏ » [1] انسان هر گروهی را دوست داشته باشد، روز قیامت با او محشور می‌شود.

این‌ها جامع نگری آموزه‌های دینی و اسلامی است و لذا تربیت هم همین است. ما وقتی می‌گوییم: تربیت دینی، دقیقاً می‌خواهیم به همین اشاره بکنیم که ما حتماً باید جامعیّت در تربیت را در نظر بگیریم امّا در همین زمینه من چند نکته‌ای دارم که خدمت شما تقدیم خواهم کرد.

رعایت توازن در عین جامعیت

همان‌طور که بیان شد ما باید در تربیت همه جوانب را لحاظ بکنیم. نباید یک بعد را ببینیم و بقیه ابعاد را رها بکنیم، مثلاً اگر ما آمدیم در تربیت فقط روی یک موضوع کار کردیم، عین آن انسان ناقصی می‌شود که مثلاً شما تصوّر بکنید ما با یک فردی مواجه هستیم که همه بدن او متوازن است، دست او خیلی بزرگ است، این نامتوازن می‌شود. توازن یعنی ما بتوانیم همه این اعضا و جوارح را متناسب و با یک تناسب خاصّی رشد بدهیم که توازن به هم نخورد. در تربیت هم همین است. یعنی پدر و مادر موفق، مربّی موفق، آن کسی است که بتواند برای همه ابعاد توازن را در همه ابعاد ایجاد بکند.

مثلاً یک موقع ممکن است من فرزند خود را در خانه نگه می‌دارم، فقط مباحث عبادی را به او یاد می‌دهم. بعد می‌بینید در مواجهه با آدم‌ها بلد نیست چطور با دیگران ارتباط برقرار بکند. یعنی یک ضعف تربیتی دارد.

جامع نگری و توازن در سیره اهل‌بیت (ع)

 ما در سیره اهل بیت (ع)، خصوصاً سیره تربیتی حضرت زهرا (س)، می‌بینیم حضرت فرزندان خود – حسنین (ع) و زینبین (س) – را به نحوی تربیت کردند که همه جوانب تربیت در آن دیده می‌شد. یعنی ارتباط با گروه هم‌سالان، بحث‌های عبادی، بازی کردن، ارتباط عاطفی، قدرت کلامی، شما می‌بینید تمام این ریزموضوعات در مدل تربیتی حضرت زهرا (س) رعایت می‌شده است، دقّت می‌شده است.

مثلاً برخی پدر و مادرها روی کلام فرزند خود خیلی خوب کار می‌کنند ولی ممکن است روی بُعد عاطفی او آن مقدار کار نکنند، بعد می‌بینیم ممکن است این فرزند خیلی آدم خوش سر و زبانی باشد ولی زمخت است، چون نمی‌تواند آن ارتباط عاطفی را با دیگران برقرار بکند.

چگونگی توجه به جامع نگری در تربیت

اگر ما بخواهیم به این جامع نگری در تربیت توجّه بکنیم، باید چه بکنیم؟ وعده دادیم چند نکته را عرض بکنیم:

۱. شناخت ابعاد مختلف تربیتی

اوّلین نکته این است که ابعاد مختلف تربیتی را به خوبی بشناسیم.

۲. آشنایی با راه‌های دست‌یابی به ابعاد تربیتی

نکته دوم این است که با راه‌های دست‌یابی به ابعاد مختلف تربیتی آشنا باشیم که یکی از اهدافی که ما در مباحث تربیتی دنبال می‌کنیم، همین است. یعنی ما باید همه ابعاد تربیتی فرزندان را ببینیم و نکات و روش‌های مناسبی را در این زمینه فرابگیریم تا بدانیم چطور باید برای دست‌یابی به آن بخش‌ها و زوایای تربیتی عمل بکنیم. در این زمینه نیز باید جامع نگری داشته باشیم.

۳. توجه به عدم انحصار تربیت در والدین

نکته سومی که ما باید به آن توجّه داشته باشیم، این است که نباید تربیت را هم منحصراً در خود و فرزند خود ببینیم. یعنی فکر بکنیم که من مادر مربّی شدم، فرزند من هم متربّی شد، همه چیز تمام است. یک دیواری بکشیم، یک قلعه‌ای دور خود قرار بدهیم و ارتباط را کامل با دنیای بیرونی قطع بکنیم. نه، این‌طور نیست.

 اتّفاقاً یکی از نکاتی که ما در تربیت جامع‌نگر به آن توجّه داریم، این است که در عین حالی که تربیت باید متولّی داشته باشد و متولّی آن پدر و مادر هستند ولی فرزندان ما باید محیط‌های بیرون خانه را هم تجربه کنند. افرادی غیر از پدر و مادر را تجربه بکنند ولی این‌ها هم باید تحت مدیریّت ما والدین باشد.

 چطور گاهی اوقات ما برای این‌که یک خوراکی را از بیرون تهیه بکنیم، منزل بیاوریم، می‌رویم از یک فروشگاه یا رستوران خاصّی تهیه می‌کنیم، می‌گوییم: جنس این‌جا خوب است، این‌جا پخت خوبی دارد. یعنی دقّت می‌کنیم.

در مورد تربیت فرزندان هم برای فرزندان ما هم همین است. وقتی ما می‌خواهیم دایره ارتباط و تربیت را از محیط خانه وسیع‌تر بکنیم، باید ما پدر و مادر آن بیرون را مدیریّت بکنیم. مثلاً با چه کسی نشست و برخاست می‌کند. خانه چه کسی می‌رود. مدرسه‌ای که انتخاب می‌کند، معلّمی که بالای سر او است، مسجدی که او می‌رود. یعنی همه این‌ها باید تحت مدیریّت ما والدین باشد.

۴. رصد کردن و تحلیل فرزندان

 امّا نکته دیگری که ما باید در این تربیت همه جانبه‌نگر به آن توجّه بکنیم، این است که باید رصد هم بکنیم. من این را به عنوان مثال بیان می‌کنم، نمی‌خواهم بگویم عیناً همین کار را بکنید. یک موقعی باید یک ورق و کاغذ برداریم و با این ورق و کاغذ و قلمی هم که در دست خود گرفتیم، شروع بکنیم نقاط قوت فرزند خود را بنویسیم، نقاط ضعف او را هم بنویسیم. نقاط قوّت را تقویت بکنیم، در رفع نقاط ضعف فرزند خود تلاش بکنیم، کمبودهای او را هم بنویسیم. یعنی یک جاهایی ممکن است به ظاهر ضعفی وجود ندارد ولی کمبودی در تربیت حس می‌شود.

ما الآن می‌بینیم بچّه در خانه خیلی بچّه خوبی است، قبراق است با خانواده خیلی خوب است و دارد ارتباط مناسبی را برقرار می‌کند ولی همین که وارد مهمانی می‌شویم می‌بینیم این نمی‌تواند با دیگران خوب ارتباط برقرار بکند. با همان پدر و مادر هم که خوب ارتباط برقرار می‌کرد، در مهمانی همان ارتباط را هم نمی‌تواند برقرار بکند. یک خلأی این‌جا وجود دارد، باید این خلأ دیده بشود، برای آن برنامه‌ریزی بشود.

لزوم هم‌گرایی افراد در اجرای برنامه جامع‌‌

بحث جامع نگری در تربیت را عرض می‌کردیم. من این‌جا می‌خواهم یک کانالی از این جامع نگری به بحث هم‌گرایی و اتحاد خانواده در تربیت بزنم. علاوه بر این‌که ما باید جهت‌های مختلف در تربیت را ببینیم و لحاظ بکنیم و برای آن برنامه داشته باشیم، افرادی هم که قرار است این جامعیت را محقّق بکنند، باید هم‌سو و هم هدف باشند. یعنی ما باید به این دقّت بکنیم.

یک مرتبه فرزند ما با افرادی مواجه نشود که یکی از چپ می‌رود، یکی از راست می‌رود. یکی خوب را خوب می‌داند. یکی خوب را بد می‌داند. یکی بد را خوب می‌داند. یکی بد را بد می‌داند. نباید این اتّفاق بیفتد. یعنی حتماً باید در تربیت کسانی که به عنوان متولّی تربیت هستند و بازوان تربیتی هم هستند، یک هم‌سویی و هم جهتی در تربیت را هم داشته باشند، در این صورت تربیت بهتر محقّق می‌شود. إن‌شاءالله جامعیّت آن بهتر به نتیجه و ثمر می‌رسد.

امّا این‌جا باید متولّی نقش خود را خوب ایفا بکند. گاهی اوقات من به عنوان پدر و مادر متولّی تربیت فرزند خود هستم. من باید بدانم این را دست چه کسی می‌سپارم. معلّم او، مربّی او را باید بشناسم یا چه دوستانی را برای او انتخاب می‌کنم، من باید این را به خوبی بشناسم، به خوبی مدیریّت بکنم. این در دست من است.

 ما در سیره اهل بیت هم دقیقاً هم همین را می‌دیدیم که مثلاً وجود مبارک حضرت زهرا (س) دوستانی را برای فرزندان خود انتخاب می‌کردند. بعد ما می‌بینیم وجود مبارک نبیّ مکرّم اسلام (ص) به دوستان نوه‌های خود هم توجّه و تفقّد دارند. یعنی این‌که حتّی دقّت می‌کردند چه کسانی با فرزندان آن‌ها هم‌نشینی دارند، دوستی دارند و خود این هم‌سویی و هم جهتی می‌توانست کمک بکند که جامعیّت در تربیت آسان‌تر وسهل‌تر محقّق بشود.

لزوم ارتقای سطح دانش و مهارت والدین

نکته آخر این است که در بحث جامعیّت در تربیت سطح دانش و مهارت خود ما والدین هم باید تقویت بشود. گاهی اوقات ممکن است ما پدران و مادران نسبت به برخی از نکات تربیتی غفلت بورزیم، نه این‌که تعمدّی هم در آن وجود داشته باشد، چون سطح مهارت و دانش ما در حدّی نیست که بتوانیم همه جوانب تربیتی را بسنجیم و لذا این‌جا نیاز به این دارد که حتماً از یک فرد خبره‌ای مشورت بگیریم. حتماً از کتاب‌های مناسب استفاده بکنیم، حتماً بنشینیم یک واکاویی از رفتارهای تربیتی فرزند خود و مواجهه خود با آن تربیت فرزند را داشته باشیم. یعنی این‌ها حتماً نیاز به این دارد که ما با یک دقّت نظری به آن بپردازیم.

 اگر این کار را نکنیم، قطعاً تربیت فرزند ما لطمه می‌خورد. چون شاید پدر و مادر دلسوزترین افراد به تربیت هستند و من درباره مادران این جمله را بگویم و خواهم هم گفت و مکرّر هم می‌گویم که مادر مهم‌ترین عنصر انسانی در تربیت است. مادر باید سطح توانمندی‌های خود را در تربیت تقویت بکند. یعنی مادر نباید خود را در همان حدّی که مثلاً توسّط والدین خود تربیت شده است ببیند.

 امروز بالاخره خیلی تغییر در محیط‌های اجتماعی، محیط‌های فرهنگی و امکانات رخ داده است. لذا ما باید خود را به روز رسانی بکنیم و حتّی من این را به جدّ بگویم حتّی باید از به روزرسانی هم چند گام جلوتر برویم. یعنی جلوتر از امروز را هم فکر بکنیم. لذا ما یک بحثی را درباره تربیت تحت عنوان تربیت نسلی برای آینده داریم که در این بحث، ما به همین موضوع می‌پردازیم که می‌گوییم: اگر ما بخواهیم جامعیّت در تربیت داشته باشیم، حتّی امروز را نباید ببینیم، باید آینده را ببینیم.

یعنی ما باید نگاه بکنیم فرزندی که امروز داریم تربیت می‌کنیم، بیست سال بعد می‌خواهد وارد عرصه‌های اجتماعی و زندگی حقیقی خود بشود. باید او را برای آن زمان تربیت بکنیم و خیلی مراقب باشیم که تربیت‌های ما تربیت‌های ناکارآمدی نباشد. گاهی اوقات پدر و مادر وقت زیادی می‌گذارند ولی عملاً تربیت آن‌ها به کار نمی‌آید چون نتوانستند جامعیّت در تربیت را محقّق بکنند و لذا حتماً اصل جامعیّت را مدّنظر داشته باشیم و پیاده بکنیم و این اصل جامعیّت نیاز به افزایش سطح مطالعاتی، مهارتی و یادگیری خود ما خانواده‌ها هم دارد.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون

---

[1] ـ بحارالانوار، ج 65، ص131.