تأثیر تغذیه مناسب بر تربیت

تغذیه مناسب تأثیر فراوانی بر سلامت جسم و روح دارد. در این مقاله می‌خواهیم در رابطه با تأثیر غذا بر عوامل تربیتی و سلامت جسم و روح انسان صحبت کنیم. همچنین در مورد تغذیه و تأثیر آن بر تربیت مطالبی را بیان می‌کنیم و جایگاه تغذیه را بررسی می‌کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• تأثیر غذا بر تربیت
• غذا چیست؟
• نقش طب در جنبه‌های کمی و کیفی تغذیه
• مراحل ورود تا جذب غذا
• روح طبی
• خصوصیات غذا و تناسب آن با تربیت
• لزوم در نظر داشتن همۀ عوامل شش‌گانه سلامتی‌بخش
• نوع و روش غذا خوردن
• تداخلات غذایی
• کمیت و کیفیت غذا
• رعایت آداب غذا خوردن
• اهمیت لذیذ بودن غذا

مقدمه

در این مقاله قرار است در رابطه با تأثیر غذا بر عوامل تربیتی و سلامت جسم و روح فرد یا کودک شما با هم صحبت بکنیم. می‌خواهیم در مورد تغذیه و تأثیر آن بر تربیت به صورت کلّی و عام صحبت بکنیم و جایگاه آن را مشخّص بکنیم.

به یاد داشته باشیم ما قصد داریم یک بحث کاربردی و دقیق را برای شما که قابل استفاده در زندگی شما باشد، در این مباحث مطرح بکنیم. پشتوانۀ هر کاربردی باید یک بحث عقلی و منطقی باشد. شما ابتدا باید جایگاه این مبحث را به صورت کاملاً عقلی و منطقی بپذیرید و بعد تک به تک به تدابیر ریز آن دقّت بکنید.

تأثیر تغذیه بر تربیت

و امّا تأثیر غذا بر مسائل تربیتی. چه می‌شود که غذا روی رشد، پرورش و تربیت فرزند شما تأثیر می‌گذارد و یک عامل کاملاً جسمی به مسائل پرورشی، ارتقای سطح زندگی، نزدیک شدن به حیات طیبّه، آن چیزهایی که هدف تربیت است منجر می‌شود؟ به خاطر این اوّل باید تعریف غذا را در طبّ ایرانی بدانیم.

غذا چیست؟

آن چیزی که ما می‌خوریم، سفره‌ای که می‌‌چینیم، مواد غذایی که آماده می‌کنیم، این‌ها اصطلاحاً غذا نامیده می‌شود. در طبّ ایرانی غذا آن چیزی است که هم‌خوانی، هم‌گونی با سلول‌ها و اجزای بدن شما دارد و می‌تواند، قابلیّت دارد، تناسب دارد که متّصل به جسم شما بشود و ابعاد بدن و روح شما را بسازد.

نقش طب در جنبه‌های کمی و کیفی تغذیه

منظور از این مطلب یعنی چه؟ یعنی شما یک سفره‌ای می‌چینید، یک مادۀ غذایی تهیه می‌کنید که البته باید بحث کنیم چگونه این را تهیه بکنید با چه خصوصیاتی این را پخت بکنید، آماده بکنید، سرو بکنید، مصرف بکنید تا آن مرحله که به بدن شما برسد.

مراحل ورود تا جذب غذا

مادۀ غذایی را میل می‌کنید. از ابتدایی که وارد دهان شما می‌شود -یعنی از مرحلۀ جویدن و آمیخته شدن با بزاق- طبّ ایرانی روی آن تدبیر و بحث دارد تا مرحله‌ای که جذب سلول‌های شما می‌شود. خوب این هم به کنار.

حالا این را خوردید، وارد معدۀ شما شد، از معدۀ شما به کبد شما وارد شد و یک موادی از آن ساخته شد که قرار است برود در بدن شما بگردد و به تک تک سلول‌های شما متناسب با نوع و جنس و ترکیب این سلول، مادۀ غذایی برساند که همۀ آن‌ها با هم متفاوت است. یعنی آن غذایی که بدن شما به استخوان می‌رساند، با آن چیزی که به قلب می‌رساند متفاوت است که این به تدابیر عمیق خود طبّ ایرانی برمی‌گردد که وارد این موضوع نمی‌شویم.

کیفیتی که این تغذیه شما دارد، روی کیفیتی که سلول‌های بدن شما پیدا می‌کنند، تأثیر مستقیم می‌گذارد. در واقع باید گفت: غذا آن چیزی است که در آن مرحلۀ آخر وارد سلول‌های شما می‌شود و جزء بدن شما می‌شود. آن غذا خیلی برای ما مهم است. چرا؟ چون این غذا است که قسمت سنگین آن -به قول طبّ ایرانی قسمت غلیظ آن- به اعضاء و اجزای سلول‌های بدن شما تبدیل می‌شود و قسمت لطیف آن به قسمتی به نام بخارِ اخلاط که در طبّ ایرانی به آن روح طبّی گفته می‌شود تبدیل می‌شود.

روح طبی

روح طبّی چیست؟ این نکته خیلی مهم است. روح طبّی با روح شرعی متفاوت است. امّا نقطۀ اتّصال انسان -جسم انسان، انسان به معنای مادۀ انسان- با روح شرعی، روح عرفی، روح عرفانی همین روح طبّی است. یعنی همین کیفیتی که این بخارِ اخلاط یا لطیف‌ترین قسمت مواد در بدن انسان پیدا می‌کند.

یعنی بدون شک حالات جسمی و حالات روحی شما با تغذیه، نوع غذایی که می‌خورید و کمّ و کیف آن ارتباط دارد، حتماً ارتباط دارد، روی آن بی‌تأثیر نیست و حالا با مدیریّت این غذا و خصوصیّات مربوط به آن و تدابیر مربوط به آن می‌توانید این کیفیت روحی را تغییر بدهید. یعنی کودکی که مثلاً دارد در مقابل یکی از مسائل تربیتی مقاومت می‌کند یا به یکی از مسائل تربیتی تمایل نشان می‌دهد، با تغییر و تدبیر غذای او روی این حالت او تأثیر بگذارید بدون این‌که مستقیماً و با فشار وارد شده باشید و این یک سری از ریزه‌کاری‌های مسئلۀ تربیت را نشان می‌دهد.

در بحث پرورش جسم و جان، یعنی بحث تربیت، مسئلۀ بسیار مهمّی وجود دارد که یک هدف متعالی در مقابل آن قرار گرفته است. یعنی اگر ما مادۀ اوّلیۀ مناسبی نداشته باشیم که همین غذایی است که داریم می‌خوریم، آن هدف متعالی که برای تربیت هم در نظر گرفتیم، تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. یک معادلۀ دو دو تا، چهار تای بسیار ساده است.

خصوصیات غذا و تناسب آن با تربیت

اگر شما روی این غذایی که می‌خورید که اوّلاً و ابتدائاً خود این غذا و خصوصیّات و کیفیت آن با مادۀ ورودی شما تعیین می‌شود تأثیر مستقیمی می‌گذارد روی تمام مراحلی که شما می‌خواهید کار بکنید تا یک مسئلۀ تربیتی را حالا چه تربیت جسمی باشد؛ یعنی می‌خواهید مثلاً فرزند شما ورزشکار بشود. می‌خواهید روی این تربیت جسمی و اندامی داشته باشید، این تغذیه تأثیر دارد یا می‌خواهید فرزند شما یک دانشمند بشود، یک فقیه بشود، یک فردی باشد که از لحاظ مسائل عرفانی بیشتر تعمّق داشته باشد، به مسائل فکری یا روحی روانی او تماماً تحت تأثیر آن مادۀ اوّلیه‌ای که دارد می‌خورد است.

ناآشنا نیستید می‌دانید تمام حکما، تمام عرفا و تمام افرادی که به تربیت جسم و جان خود ارزش قائل بودند، اهمّیّت می‌دادند، حتماً روی غذای خود یک پافشاری خیلی شدیدی داشتند که نوع آن، کیفیت آن، حلال و حرام آن و خصوصیّات آن همگی رعایت بشود؛ چرا که می‌دانستند چه ارتباط مستقیمی بین این غذا و آن حالات نهایی وجود دارد.

لزوم در نظر داشتن همۀ عوامل شش‌گانه سلامتی‌بخش

این‌که گفتم: اوّلاً و ابتدائاً تغذیه، این نکته خیلی مهم است، به این دقّت بکنید. درست است که مادۀ اوّلیۀ غذا از آن چیزی است که شما می‌خورید و تمام تدابیری که همراه آن رعایت می‌شود که در مورد آن یک اشاره‌ای خواهیم کرد. امّا باید این را در نظر داشته باشید که بعد از این‌که این غذا وارد بدن شد، تمام عوامل سلامتی‌بخش دیگر -غیر از غذا که با هم شش مورد می‌شوند- ثانیاً و بالعرض روی این تأثیر می‌گذارد.

عوامل شش‌گانۀ سلامتی‌بخش که می‌گوییم چیست؟ شش عامل اصلی سلامتی عبارتند از:

1ـ خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها (مأکول و مشروب)
 2ـ حرکت و سکون (ورزش و فعالیت‌های بدنی)
 3ـ آب و هوا (الاهویه)
 4ـ خواب و بیداری (نوم و یقظه)
 5ـ رخدادهای روحی و روانی (اعراض نفسانی)
 6ـ پاکسازی‌ها (احتباس و استفراغ)

برای مطالعه بیشتر در اینباره می‌توانید به مقاله «آشنایی با عوامل سلامتی بخش در طب ایرانی» مراجعه نمایید.

یعنی فرض کنید شما این غذا را خوب خوردید، غذای خوب هم خوردید، تمام تدابیر را هم در مورد آن رعایت کردید، امّا با خشم خوردید، (در این صورت) کیفیت غذا تغییر می‌کند. امّا بدن شما از سموم پاکسازی نشده بود، احتباس و استفراغ رعایت نشده بود، کیفیت این غذا تغییر می‌کند، خواب و بیداری شما درست نبود، ورزش شما درست نبود و تمام شش‌گانۀ دیگری که در مورد آن صحبت کردیم، رعایت نشده بود، این کیفیت تغذیه که کاملاً خوب و سالم هم آن را انتخاب کردید، بر آن تأثیر می‌گذارد و نهایتاً غذای خوبی به سلول‌های بدن شما نمی‌رسد و روح خوبی از این غذا ساخته نمی‌شود.

پس می‌خواهم دقّت بکنید. صرفاً فقط دقّت کردن در مسائل مربوط به غذا هم، شما را به هدف نخواهد رساند. حتماً باید کلّ شش‌گانۀ سلامتی‌بخش را، همگی را با همدیگر در نظر بگیرید تا بتوانید از غذایی هم که می‌خورید در مسائل تربیتی برای خود یا برای فرزندان خود بهرۀ کافی ببرید.

نوع و روش تغذیه

بگذارید اشاره بکنیم به این‌که نباید تصور کرد که فقط مادۀ غذایی که دارید استفاده می‌کنید مهم است، این‌که چه چیزی را می‌خواهید بخورید، بلکه مسائل پیرامون آن هم، تدابیری که همراه این مادۀ غذایی وجود دارد، یعنی تدابیر تغذیه -نه فقط مادۀ غذایی- یعنی نوع و روش تغذیه هم تأثیر خیلی دقیقی روی مسائل تربیتی شما و فرزندان شما می‌گذارد.

تداخلات غذایی

باید یاد بگیریم که چه چیز را با چه چیزی بخوریم و چه چیزی را با چه چیزی نخوریم… مبحث تداخلات غذایی، تأثیر بسیار مستقیمی روی مسائل روحی، جسمی، روانی فرد دارد. تک تک آداب سفره، چه توصیه‌هایی که در کتب طبّی اصیل ما، سنّتی ما آمده است و چه توصیه‌های سلامتی‌بخشی که در روایات اسلامی در مورد آداب سفره آمده است، تک تک آن بر حال و روحیات افرادی که بر سر آن سفره حاضر هستند، تأثیر می‌گذارد.

کمیت و کیفیت در تغذیه

کمّ و کیف غذا که جای گفتن ندارد، تعداد وعده‌های غذایی بسته به این‌که فرد در چه مقطع سنّی است، چه میزان فعّالیّت جسمی، روحی دارد، چه هدفی برای کارکردهای روزانۀ خود ترسیم کرده است، باید تنظیم بشود. درهم خوری، آشفته خوری، تندخوری.

رعایت آداب غذا خوردن

همین مبحث تندخوری که گفتم یا فرد عادت کرده باشد که غذا را نجویده بخورد، تند تند بخورد، وسط تغذیه صحبت بکند و غیره، روی کیفیت غذایی که می‌خورد تأثیر به سزایی می‌گذارد و همان‌طور که گفتیم همین غذا است که باید برود جسم فرد و ابعاد روحی اوّلیۀ فرد را بسازد تا این فرد بتواند مثلاً وارد مباحث حالا چه تربیت جسمی و چه تربیت روحی خود بشود.

اهمیت لذیذ بودن غذا

یک مبحث خیلی مهم هم که در این حاشیه حتماً باید به آن دقّت بکنید، مبحث لذیذ بودن غذا است. غالباً افراد وقتی وارد مباحث طبّ سنّتی می‌شوند از این مطلب غافل می‌شوند؛ این است که بچّه‌ها و بزرگترها فرقی ندارد باید بنا به قوانین طبّ ایرانی، غذایی را که می‌خورد برای او لذیذ باشد، یعنی آن را دوست داشته باشد، باید لذّت ببرد.

این‌که ما بگوییم: من این قوانین را رعایت کردیم، این یک غذای خوب سنّتی شد ولی بچّه آن را می‌بیند رنگ آن را می‌بیند، بوی آن را می‌بیند و هر چیزی از آن که دارد حس می‌کند، از آن منزجر می‌شود، آن را دوست ندارد، حال او بد می‌شود بدانید او از این غذا بهرۀ کافی نخواهد برد.  مشکلی که غالب خانواده‌ها با هم روبرو هستند و می‌گویند: من همه چیز را رعایت می‌کنم امّا بچّۀ من رغبت نمی‌کند به این غذا لب بزند یا وقتی می‌خورد حال خوبی بعد از خوردن آن ندارد. این هم یک نکات و ریزه‌کاری‌هایی دارد.

نسبت دیگر عوامل شش‌گانه با تغذیه

گاهی حتی مباحث مرتبط بین چند شاخه از این شش‌گانۀ سلامتی‌بخش در مبحث غذا و تدابیر می‌آید. مثلاً این‌که فعّالیّت را، حرکت و سکون را با غذا چقدر فاصله بدهیم؟ چه نوع از حرکت و سکون، چه فاصله‌ای از غذا باید داشته باشد؟ همۀ این‌ها جزء تدابیر تغذیه است یا این‌که چه میزان از خواب یا چه نوع استراحت با چه فاصله‌ای از غذا باید باشد و چقدر مناسب است و چه طبعی و چه ساعتی و با چه شرایطی ما اجازه داریم که استراحت و خواب را بعد از غذا داشته باشیم؟

اشاره‌هایی به این موضوع کردم که بدانید، مبحث غذا با مسائل پرورش روح و جسم در طبّ ایرانی بسیار مرتبط است و برای وارد شدن به مباحث تغذیه نیاز است که هم نوع غذا، هم کمّ و کیف غذا و هم تدابیر تغذیه را به خوبی آشنا بشویم.

جمع‌بندی

نتیجۀ کلّی این است که شما برای ساخت یک روح خوب که تبعیّت و تمایل نسبت به مسائل تربیتی داشته باشد و بخواهید پایه‌گذاری بکنید یک روح طبّی خوب لازم دارید که همان قسمت لطیف متصاعد شده از اخلاط ساخته شده از غذا هستند. پس بدون شک ارتباط نزدیک با نوع غذا و تدابیر تغذیۀ شما دارد تا حالتی در جسم و محدودۀ طبّی فرد ایجاد بشود که آن روح عرفانی یا روح شرعی یا روح عِلوی که با مسائل اخلاقی تربیتی ارتباط پیدا می‌کند و اهداف متعالی را پوشش می‌دهد، بتواند زمینۀ مناسبی برای انجام کارکردهای خود داشته باشد و شما نهایتاً در مسائل تربیتی موفّق‌تر باشید.

دکتر مژده پورحسینی