بررسی مفهوم امامت

مسأله امامت یکی از اصول اعتقادی شیعه است. برای ورود به مباحث امامت لازم است معنای لغوی امامت را بدانیم و با اصطلاح قرآنی آن آشنا شویم. این مقاله مفهوم امامت را از دیدگاه قرآن کریم بررسی می‌کند و به این سوال‌ها پاسخ می‌دهد:
• آیا قرآن امامت را در معنای خاصی به کار می‌برد و با معنای لغوی و اصطلاح علما تفاوت دارد؟
• آیا قرآن امامت را تنها برای مؤمنین مطرح می‌کند یا برای کفار نیز بیان می‌شود؟
• چه تفاوت‌هایی بین مفهوم امامت، ولایت و خلافت وجود دارد؟
در این مقاله ابتدا معنای لغوی امامت بیان می‌شود سپس دیدگاه قرآن در معنای امامت بررسی شده و نظر متکلمین را در مفهوم امامت خواهیم دید. ابتدا چکیده مطالب را مشاهده می‌فرمایید:

مفهوم امامت: فیلم

در ویدئوی زیر با مفهوم امامت از زبان دکتر میرباقری بیشتر آشنا می‌شوید:

مفهوم امامت چیست

برای بررسی مفهوم امامت ابتدا باید به لغت مراجعه کرد. بعد از مشخص شدن معنای لغوی امامت به بیان مفهوم اصطلاحی آن می‌پردازیم.
مفهوم امامت را به‌طور خلاصه در نمودار زیر مشاهده می‌‌فرمایید:

اما توضیح مطلب:

مفهوم امامت در لغت

مفهوم امامت در لغت و اصطلاح به معنای پیشوایی است. در مجمع البحرین امامت اینگونه تعریف شده است: «امام یعنی پیشوا و کسی که از او پیروی می‌شود»1 و خلیل بن احمد فراهیدی در کتاب العین، امامت و امام را اینگونه تعریف می‌کند: «هر کس که مورد اقتدا قرار بگیرد و در کارها از او پیروی شود را امام می‌گویند»2 .

مفهوم امامت در شیعه

یکی از اصول اعتقادی شیعه مسأله امامت می‌باشد. امامت در فرهنگ شیعه به معنای سرپرستی و پیشوایی جامعه به سوی فلاح و رستگاری است. برای آشنایی بیشتر با مفهوم امامت در فرهنگ شیعه به قرآن کریم مراجعه می کنیم:

مفهوم امامت در قرآن

امامت در اصطلاح قرآن نیز به همین معنا آمده است. در قرآن کریم مفهوم امامت به معنای مطلق آن استفاده شده است. یعنی به طور کلی دو امام بیان شده است، امامانی که پیشوایی مردم به سوی فلاح و رستگاری را به عهده دارند و امامانی که پیروان خود را به سوی آتش می‌برند. در سورهٔ انبیاء که سخن از ابراهیم خلیل، حضرت لوط، اسحاق و یعقوب (ع) است می‌فرماید:

دربارهٔ ابراهیم خلیل (ع) می‌فرماید:

دربارهٔ فرعون و جنودش می‌فرماید:

پس در قرآن امامت هم شامل امامت مثبت و هم امامت منفی می‌شود و به عنوان دو جریان مطرح شده است. امامتی را که خداوند برای پیشوایی مردم و هدایت مردم جعل کند امامت مثبت است که مردم را به نور می‌برند، و پیشوایان و سردمداران ظلم و جهالت هم امامان منفی هستند که مردم را به سوی آتش فرا می‌خوانند، همانند سران استکبار در گذشته و حال که در دنیا خودنمایی می‌کنند و در راه باطل و آتش و کفر برای مردم برنامه‌ریزی می‌کنند.

اصطلاح متکلمین

مفهوم امامت در اصطلاح متکلمین نیز به همین معنا آمده است. مرحوم خواجه نصیر طوسی در تعریف امامت می‌ فرماید: «امامت ریاست و سرپرستی دینی بر همگان است که مشتمل بر ترغیب همهٔ مردم در حفظ مصالح دینی و دنیایی آنها است و همینطور بازداشتن آنها از هر چه به ضرر دین و دنیای آنها تمام می‌شود.»6
و مرحوم علامهٔ حلی می‌فرماید: «امامت ریاست و سرپرستی در امور دین و دنیای مردم است. سرپرستیِ فراگیر، برای فردی از افراد محقق می‌شود که به نیابت از پیامبر اکرم (ص) این امور را برای مردم به انجام برساند.» در تعاریفی که از اهل سنت هم مطرح شده است، نظیر همین تعاریف را برای امامت می‌بینیم.

ولایت و خلافت در کنار مفهوم امامت

در کنار مفهوم امامت دو مفهوم دیگر هم در این زمینه مطرح می‌شود. مفهوم خلافت و مفهوم ولایت.

اما توضیح مطلب:
خلافت به معنای جانشینی است و منظور از خلافت در این بحث جانشینی پیامبراکرم (ص) است. همانطور که امام می‌تواند امام حق و یا امام باطل باشد، خلیفه هم می‌تواند خلیفهٔ حق و یا خلیفهٔ باطل باشد. قرآن دربارهٔ خلفای بعضی از انبیاء می‌فرماید:

خلیفهٔ حق کسی است که به حق بر جای پیامبراکرم (ص) تکیه می‌زند و خداوند او را به این مقام منصوب می‌کند. خلیفهٔ باطل کسی است که جای پیامبراکرم (ص) می‌نشیند در حالی که خداوند چنین منصبی را برای او تفویض نکرده است. تمام خلفای بنی‌عباس، خلفای بنی‌امیه که خود را خلیفهٔ رسول الله (ص) می‌دانستند، خلیفهٔ ظالم و بر باطل بودند.

مفهوم دیگر، مفهوم ولایت است. ولایت از «ولی، یلی» می‌آید به معنای در کنار چیزی قرار گرفتن. نزدیک چیزی قرار گرفتن به گونه‌ای که چیزی بین آنها فاصله نباشد. اینکه گاهی «ولی» به معنای دوست می‌باشد از این جهت است که دوست، در کنار و همراه انسان می‌باشد، اما در حوزهٔ زعامت و راهبری ولی به معنای سرپرست و ولایت به معنای سرپرستی است.
ولایتی را که قرآن کریم برای خداوند بیان می‌کند در همین حوزه است. با این نگاه مفهوم امامت خود به خود دو مفهوم دیگر را در بر دارد. امامت هم شامل خلافت رسول الله وهم شامل ولایت الهی می‌شود، امامی را که خدا تعیین کند مثل علی بن ابیطالب (ع) خود به خود خلیفهٔ رسول الله (ص) و ولیّ مردم و سرپرست مردم است. این سه مفهوم یعنی مفهوم امامت و خلافت و ولایت در حوزهٔ بحث امامت زیاد تکرار می‌شوند و به تناسب همیشه مطرح خواهند شد.

برای مطالعه بیشتر در موضوع امامت مقالات زیر پیشنهاد می‌شود:

• امامت و ولایت الله
• تفسیر آیه الکرسی و مسأله امامت