تمهیدات فصل تابستان

فصول یکی از مباحث مهم در طب سنتی است. بدون بررسی فصل‌ها نمی‌توانیم تدابیر صحیحی برای سلامتی و بیماری در آب و هواهای مختلف برای خود برنامه ریزی کنیم. در این مقاله به بیان خصوصیات فصل تابستان می‌پردازیم و تمهیدات لازم برای این فصل را بررسی می‌کنیم. فصل تابستان فصلی است که مزاجی گرم و خشک دارد؛ بنابراین لازم است تدابیری سرد و تر برای آن در نظر گرفته شود و از غلبۀ گرمی و خشکی بر بدن جلوگیری شود تا سلامت بدن تأمین شود و قوای اصلی اندام‌های رئیسه و اندام‌های حیاتی مثل قلب و مغز بهتر تأمین شود. برخی عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• محدوده فصل تابستان
• مزاج فصل تابستان
• تمهیدات فصل تابستان
  • پرهیز از گرمی‌جات
  • ملاحظۀ سیستم گوارش
  • پرهیز از غذای خیلی سرد
  • پرهیز از پرخوری و غذاهای غلیظ
  • نوشیدن مایعات
  • مصرف مایعات و میوه برای میان وعده
  • دوری از آفتاب مستقیم
    • آثار تابش مستقیم آفتاب بر بدن
    • آلرژی تابستانه و درمان آن
  • خنک نکردن بیش از حد محیط

محدودۀ فصل تابستان

برای فصول باید تعریف طبی را ملاک بدانیم. یعنی ما با تقویم در مسئلۀ طب کاری نداریم. یک تعریف خاص است. تابستان فصلی است که نیاز به ترویح یا باد زدن خود دارید. یعنی نیاز است که خود را باد بزنید. از آن زمان می‌گویند تابستان شروع شد تا زمانی که نیاز به ترویح نباشد و نیاز باشد که برای گرم کردن بدن گاهی کوششی اضافه بشود. در طب به این فاصله تابستان می‌گویند. حالا ممکن است در یک اقلیم دو ماه باشد، در یک اقلیم پنج ماه باشد. یعنی وسط اردیبهشت تابستان شروع بشود تا نیمه‌های مهر ماه هم مثلاً ادامه داشته باشد.

 وقتی داریم مباحث و تدابیر فصول را می‌گوییم، حتماً به تعریف طبی آن‌ها دقت بکنید. یعنی ممکن است از لحاظ تقویمی شما در بهار باشید امّا لازم باشد تدابیر فصل تابستان را رعایت بکنید.

مزاج فصل تابستان

 همان‌طور که می‌دانید مزاج تابستان گرم و خشک است. وقتی مزاج یک چیزی گرم و خشک است، تدابیر آن را بر مبنای سردی و تری می‌چینند. یعنی مقابله می‌کنند با مزاجی که قصد دارد یک مزاج اضافه‌ای بر بدن شما بار بکند و نباید بگذاریم این اضافه بار سوء مزاج ایجاد بکند. بنابراین با تدابیری مقابل آن می‌رویم، یعنی در تابستان با تدابیر سرد و تر به مقابلۀ با این عوامل می‌رویم.

افرادی که مزاجی گرم و خشک دارند، حتماً در تابستان نیاز به مراقبت بیشتری دارند. کلاً یک قانون در طبّ سنّتی داریم و آن هم این است که وقتی مزاج‌ها با هم همسان می‌شوند، مشکلات تشدید می‌شود. مثلاً مزاج اقلیم با مزاج فرد یکسان می‌شود، مشکل این فرد در این اقلیم زیاد می‌شود. وقتی مزاج فصل با مزاج یک فردی همسان می‌شود، مشکل آن فرد در آن فصل بیشتر می‌شود.

بنابراین کسی که گرم و خشک است، در فصل گرم و خشک بد حال‌تر می‌شود، نیاز به مراقبت بیشتر دارد و همچنین باید مقطع سنّی را هم در نظر بگیرید. مزاج سن، یعنی فردی که در مقطع گرم و خشک سنّ خود به سر می‌برند، در فصل تابستان بیشتر نیاز به مراقبت دارد و بدحال‌تر خواهد بود.

 مقطع گرم و خشک سن، مقطع جوانی است. جوانان در فصل تابستان باید بیشتر مراقب خود باشند که همین موضوع، موضوع بحث تربیتی هم هست. جوان‌های ما در فصل تابستان با یک مزاج پایه هر چه که باشد در مقطع جوانی خود که قرار می‌گیرند، گرمی و خشکی در وجود آن‌ها غلبه می‌کند. بنابراین همراه شدن آن‌ها با گرمی و خشکی تابستان می‌تواند ایجاد مشکل بکند، پس نیاز به مراقبت بیشتر دارند.

تمهیدات فصل تابستان

همانطور که بیان شد مزاج تابستان گرم و خشک است. برای تعدیل این مزاج باید تمهیداتی را اندیشید:

۱. پرهیز از گرمی‌جات

یکی از کارهای خیلی خوب این است که زیاده از حد در فصل تابستان گرمی‌جات مصرف نکنید. خیلی طبیعی است وقتی یک فصلی گرم است، شما نباید گرمی‌جات مصرف بکنید. نه این‌که کاملاً قطع بکنید، بلکه گرمی‌ها باید در روالی عادی، معتدل و میانه باشند. یعنی گرمی خوردن افراطی بد است. همچنان که سردی خوردن افراطی هم بد است. یعنی نباید وقتی یک فصلی گرم و خشک است، شما بیش از حد بدن را به سردی‌جات ببندید؛ چرا که در این صورت شما قوای بدن را سرکوب می‌کنید و قدرت مقابله با شرایط محیطی را از او می‌گیرید.

۲. ملاحظۀ سیستم گوارش

ما یک خصلتی در فصل تابستان داریم، آن هم این است که تمام حرارت و قوای بدن می‌آید به ظاهر. برای این‌که آن حرارت زاید را از بدن خارج بکند به خاطر این‌که فصل گرمی است و درون بدن را خنک بکند که آسیب حرارتی نبیند، بنابراین توان و حرارت اندام‌هایی که در عمق هستند، در باطن بدن شما هستند، مثل معده، مثل دستگاه گوارش، کاهش پیدا می‌کند.

در چنین شرایطی یک کار بسیار مهم دیگری برای شما تعریف می‌شود و آن هم ملاحظۀ سیستم گوارش است. یعنی نباید زیاده از حد روی این سیستم گوارش در فصل تابستان کار سوار بکنید، نباید زیاده از حد از آن کار بکشید. هضم زیاد، غذای زیاد، غذای سنگین، همۀ این‌ها برای آن ایجاد مشکل می‌کند.

پس دو نکته که خیلی گذرا در این قسمت گفتیم یکی این است که وقتی در فصل تابستان و گرما هستید، زیاده از حد گرمی نخورید؛ چرا که گرمی فصل را بالا می‌برید بنابراین آسیب گرم را، آسیب حرارتی را به بدن خود بیشتر می‌کنید و دوم این است که زیاده از حد از دستگاه گوارش خود کار نکشید چرا که در فصل تابستان سیستم گوارش یک مقدار ضعیف‌تر و سردتر از ایام دیگر سال است.

حضرت امام رضا (ع) می‌فرمایند: در تابستان غذای خنک تناول بکن و در زمستان غذای گرم و در دو فصل دیگر غذاها را معتدل و به اندازۀ توان و اشتها مصرف بکن.[1] هر دو نکته‌ای را که در این مبحث قبلی در مورد آن صحبت کردیم، در این روایت اشاره شده است. همان‌طور که می‌بینید هم باید مزاج غذا را با مزاج فصل تنظیم کرد و هم باید توان دستگاه گوارش را در هر فصلی در نظر گرفت و به همان میزان غذا مصرف کرد.

در فصل تابستان حرارت لازم برای هضم غذا در اطراف معده وجود ندارد؛ چون بدن سعی کرده است حرارت‌های زیادی را در هر گوشه‌ای در درون بدن پیدا کرده است، به خارج بفرستد که اضافه بار حرارتی بدن را کم بکند تا بهتر بتواند گرمای تابستان را تحمل بکند و آسیب حرارتی به اندام‌های مهم درونی نرسد. به همین دلیل باید با خوردن غذاهای کمتر و کم حجم‌تر و غذاهای لطیف‌تر به سیستم گوارش کمک کرد تا زیاده از حد کار نکند و آن توان اندک خود را برای هضم همین غذا بتواند به کار بگیرد.

همچنین اگر غذا خیلی گرم باشد، در نظر بگیرید که این گرمایی که من می‌گویم هم بالقوه و هم بالفعل است. یعنی شما نباید در تابستان غذای گرم از لحاظ مزاجی -یعنی بالقوه- زیاد مصرف بکنید و همچنین غذای گرم بالفعل -یعنی غذاهای خیلی داغ، که حرارت آنها بالفعل بالا است- هم نباید زیاد در تابستان مصرف بکنید.

۳. پرهیز از غذای خیلی سرد در فصل تابستان

 از آن طرف غذاهای بسیار سرد بالفعل خصوصاً یعنی غذایی که خیلی ظاهر آن سرد است مثلاً بعضی‌ها عادت دارند آب و دوغ و خیار و خوراکی‌های سرد را با هم مخلوط می‌کنند، بعد در آن تکه‌هایی از یخ هم می‌اندازند و از آن به صورت یک غذای تابستانه استفاده می‌کنند، این بسیار برای سیستم گوارش مضر است. اگر همین غذا مثلاً دوغ باشد، خیار باشد ولی کشمش، کمی گردو، سبزیجات گرم به آن اضافه بشود و ابداً از سرمای ظاهری چیزی مثل یخ یا در یخچال گذاشتن که در حد یخ سرد باشد با این روش استفاده نشده باشد، می‌تواند مفید باشد. یک غذای خنک در واقع تعدیل کنندۀ حرارت درونی است.

 امّا اگر بالفعل آن را خیلی سرد کردید، سیستم گوارش از کارکرد طبیعی خود در این سیستم سرکوب می‌شود و نمی‌تواند عملیات هضم را به درستی انجام بدهد. بنابراین شما به دستگاه هاضمۀ خود آسیب وارد کردید، فشار وارد کردید.

 وقتی می‌گوییم خیلی غذای گرم نخورید، نه گرمی بخورید و نه خیلی حرارت غذای شما در تابستان بالا باشد، به معنای این است که می‌خواهیم انرژی حیاتی بدن را نگه بداریم، مراقبت بکنیم، بیش از حد به گوارش خود فشار وارد نکنیم. از آن طرف هم اگر می‌گوییم غذاهای بیش از حد سرد استفاده نکنید، یعنی این‌که دمای ظاهری آن‌ها خیلی سرد نباشد و همچنین مزاج خنک معتدل خوب است امّا مزاج سرد بیش از حد، باز هم می‌تواند به خاطر سرکوب کردن انرژی حیاتی به شما آسیب وارد بکند. این دو مطلب را گوشۀ ذهن خود داشته باشید.

۴. پرهیز از پرخوری و غذاهای غلیظ

 از طرف دیگر این بحث غذای کم مقدار و غذای لطیف را هم در ذهن خود داشته باشید. قبلاً در بحث‌های خوراکی‌ها با هم بحث کردیم که پرخوری همیشه زیان‌بار است، همیشه مخرب مسیر قوای اصلی بدن است که قلب و مغز است و این قلب و مغز بستر اصلی آموزش و تربیت و پرورش و غیره است.

در تابستان پرخوری و غلیظ و سنگین خوری بیش از هر فصل دیگری به قوای اصلی شما آسیب وارد می‌کند. غذاهای غلیظ و سنگین و بد هضم کلاً برای کسانی که فعالیت جسمی زیادی دارند، خیلی کار عضلانی انجام می‌دهند، معده‌های قوی و سالمی دارند، می‌تواند آسیبی وارد نکند و حتی خوب باشد. امّا در افرادی که کم تحرک هستند، در حال نشستن مشغول مطالعه هستند، بیشتر کار آن‌ها کار فکری است. حالا چیزی که مورد بحث است آموزش و پرورش، تربیت و غیره است و جوانان و کودکانی که بیشتر می‌خواهند بنشینند و درس‌های خود را بخوانند، این خصوصاً در تابستان گرفتاری درست می‌کند. یعنی انرژی و نیروی حیاتی را برای آموزش پایین می‌آورد، سرکوب می‌کند.

نمونه‌هایی از غذای غلیظ

چند نمونه از غذاهای غلیظ را برای شما مثال می‌زنم که کمتر در تابستان باید مصرف بکنید. مثلاً گوشت قرمز کمتر باید مصرف بشود. برنجی که کته است، یعنی غلیظ درست شده است، کمتر باید مصرف بشود. نان‌های سفید و نان‌های خمیر، هر دوی آن‌ها جزء غذاهای غلیظ محسوب می‌شوند. نان گندم برشته، غذای خوب است. نان خمیر، نان سفید، نان‌های خوبی نیستند. کیک، کلوچه، رشته، ماکارونی، سیب زمینی‌های پخته، چیزهایی به این صورت که هضم سنگینی دارند، همه جزء غذاهای غلیظ محسوب می‌شوند.

دقت بکنید که از این میزان از خوراکی‌ها در فصل تابستان کم بکنید و بیشتر از غذاهای لطیف، سبزی‌جات، میوه‌جات، خوراک‌های ساده، سوپ‌های سبزی‌جات و بورانی‌ها و غیره استفاده بکنید که بدن خود را سبک نگه بدارید و بهرۀ قوای اصلی خود را بالا ببرید.

۵. نوشیدن مایعات در فصل تابستان

در فصل تابستان همچنین باید میزان نوشیدن آب بالا برود. یعنی به هیچ وجه در فصل تابستان بدن را کم آب نکنید. گاهی وقت‌ها آب نوشیدن فراموش می‌شود و این یک نکته‌ای است که در این مبحث باید به آن اشاره بکنیم که چه کار بکنیم که در این مواقع بدن ما دچار کم آبی نشود.

مزاج آب سرد و تر است و مزاج تابستان گرم و خشک است، بنابراین یک تعدیل کنندۀ عالی مزاج تابستان، آب است. آب ساده، آب تمیز، آب خالص و گوارا از بهترین نوشیدنی‌ها است. به قول روایت، آب سید الاشربه است.

امّا همۀ شربت‌هایی که مزاج سرد و تر دارند هم می‌توانند به کمک شما بیایند. مثل شربت آب لیمو، شربت آلبالو، آب هندوانه، شربت سکنجبین. هر کدام از این‌ها مزاج سرد و تر دارند، می‌توانند شما را کمک بکنند. وقتی که تعریق پیدا کردید، یعنی گرمای تابستان باعث شد که بدن شما به صورت محسوس یا نامحسوس آب از دست بدهد، تعریق پیدا کردید، این تعریق باعث می‌شود بدن شما از درون نیاز به آب بیشتر پیدا بکند.

یعنی سلول‌ها برای انجام کارهای اصلی خود نیاز به آب پیدا بکنند. سلول‌های مغزی، سلول‌های عضلانی، سلول‌های قلبی برای انجام افعال طبیعی خود نیاز به آب پیدا بکنند. و اگر آب به آن‌ها نرسد، افعال آن‌ها ناقص بشود، تمرکز پایین بیاید، یادگیری پایین بیاید، قوای عضلانی برای کسانی که کارهای تربیتی عضلانی ورزشی و غیره دارند، پایین بیاید.

 چطور جلوی این را بگیریم؟ باید آب را به آن برسانیم؟ باید آب از دست رفتۀ بدن جبران بشود. همان‌طور که گفتم همیشه انتخاب اول آب پاکیزه، خالص و گوارا و در فصل تابستان کمی خنک است.

روش صحیح خنک کردن آب

 به یاد داشته باشیم همان‌طور که قبلاً در مباحث تغذیه گفتیم یخ به هیچ وجه در طب ایرانی و در توصیه‌های سلامتی بخش اسلام خوراکی نیست. یخ به هیچ وجه مستقیماً یا به صورت آب شده نباید خورده بشود، بسیار بیماری‌زا است.

 بنابراین وقتی می‌گوییم: آب خنک. یعنی آبی که در جوار یک جای خنک، مثل یخچال یا در جوار یخ، سردی گرفته است. در جوار است نه این‌که داخل آن باشد و کمی خنک‌تر شده است، به نحوی که حالت گوارا برای بدن پیدا بکند، حالت خوشایند برای بدن پیدا بکند. از این آب بنوشید.

میزان آب مورد نیاز با توجه به مزاج

اگر در حال سلامت هستید میزان نیاز را خود میزان عطش به شما اعلام می‌کند. یعنی هر فردی، هر مقداری عطش دارد باید آب بخورد. ما به هیچ وجه در طب ایرانی برای کسی اندازه تعیین نمی‌کنیم و هر کسی به میزان عطش خود نگاه می‌کند و بسته به این‌که چه مزاجی دارد، به چه مقدار آب نیاز دارد.

امّا اگر کسی حس عطش صادق خود را از دست داده است یا در احساس عطش ناتوان شده است. متأسفانه گاهی وقت‌ها به خاطر هیجانات، بیماری‌ها و غیره قسمت عطش در مغز کار خود را درست انجام نمی‌دهد. یکی دیگر هم سالمندی است. سالمندی هم باعث می‌شود که به خوبی عطش خود را نشان ندهد.

در این افراد توصیه می‌کنیم در ساعت‌های مشخص برنامه ریزی بکنند و میزانی که مناسب مزاج آن‌ها است، یعنی در این صورت باید هر فردی مراجعه بکند، به او گفته بشود که مثلاً شما با این مزاج و این خصوصیاتی که دارید، چند لیوان آب در طول روز نیاز دارید و آن فرد با برنامه‌ریزی در طول فصل تابستان آب را به بدن خود برساند و نگذارد که کم آبی در درون، بدن و قوای اعضای اصلی را تخریب بکند یا کاهش بدهد.

۶. مصرف مایعات و میوه برای میان وعده

به یاد داشته باشید در این فصل برای میان وعده‌ها و تغذیۀ افرادی که در حال یادگیری و آموزش هم هستند، بهتر است از شربت‌ها استفاده بکنید، از میوه‌های پر آب استفاده بکنید، از آب میوه‌ها استفاده بکنید. نه این‌که میان وعدۀ بچه‌ها را، تغذیۀ بچه‌ها را جوان‌ها را در دانشگاه، در ساعت استراحت آن‌ها بیایند از شیرینی‌جات، شوری‌جات، چیزهایی که بدتر آب بدن را می‌گیرد و کم می‌کند یا حرارت درون بدن را بالا می‌برد استفاده بکنند، این کاملاً اشتباه است.

علائم کم آبی بدن

 و به یاد داشته باشید اگر می‌خواهید ببینید بدن شما کم آب شده است یا نه، به سیستم ادراری نگاه بکنید. اگر دفع کافی ادرار دارید، اگر رنگ ادرار مناسب است -یک رنگ زرد ملایم است، به آن زرد کاهی می‌گویند- و بدون سوزش و بدون غلظت خارج می‌شود، یعنی آب بدن شما در این روز تأمین بوده است و الّا دقت داشته باشید در روز بعد میزان کافی آب را به بدن خود برسانید.

۷. دوری از آفتاب مستقیم

تابستان فصل تابش مستقیم آفتاب است. آفتاب در تابستان در اوج فعالیت و نمایش خود است. در طب ایرانی و همچنین در روایات اسلامی، تابش مستقیم آفتاب بسیار برای بدن مضر است. یعنی باید بدن را از تابش مستقیم آفتاب، خصوصاً در فصلی که آفتاب مستقیم می‌تابد -یعنی فصل تابستان- خیلی مراقبت کرد و خیلی احتیاط‌ها لازم دارد.

آثار تابش مستقیم آفتاب بر بدن

 اگر در فصل تابستان آفتاب مستقیم بر بدن بتابد و بدن را تحت تأثیر قرار بدهد، یک سری از عوامل بیماری‌زا در درون بدن شروع به غلیان می‌کنند و باعث می‌شود یک سری بیماری‌های نهفته پیدا بشود. الآن جای صحبت در مورد این بیماری‌ها نیست، فقط به یاد داشته باشید که در فصل تابستان شدیداً از قرار گرفتن در معرض آفتاب به صورت مستقیم پرهیز بکنید. یعنی اگر قرار است کاری انجام بدهید، به جای خاصی بروید، در مکان خاصّی برای آموزش کارهای تربیتی، ورزش و غیره که بیشتر در فصل تابستان مدنظر است، اقدام بکنید به هیچ وجه در فضای بازی که مستقیماً آفتاب می‌تابد این کار را انجام ندهید.

ممکن است بچه‌ها خیلی زود متوجه این غلیانات و تغییرات داخلی و اخلاطی نشوند ولی بعد از چند ساعت یا بعد از چند روز علائم بیمارگونه‌ای در آن‌ها پیدا بشود، علاوه بر این‌که کیفیت کار شما هم تحت تأثیر قرار می‌گیرد. یعنی کیفیت‌ فعالیت بدنی، حتی فعالیت‌های غیر بدنی، یعنی فعالیت فکری، فعالیت‌های ذهنی و غیره هم در حالت تابش مستقیم آفتاب کاهش پیدا می‌کند؛ حتی اگر شما سایر تدابیر را برای آن در نظر گرفته باشید.

ضرر رساندن ورزش در آفتاب

 موضوع این بحث خصوصاً در ورزشکاران، در کسانی که تربیت جسمانی یا آموزش‌های بدنی دارند می‌کنند، کسانی که آموزش‌های حرفه‌ای فیزیکی دارند انجام می‌دهند، این‌ها خیلی دیگر موضوع خاص می‌شود، حتماً در فصل تابستان محیط را محیطی در سایه قرار بدهید و از گرمای شدید هم پرهیز بکنید.

ما ورزش را عامل حفظ صحّت می‌دانیم، حتماً هم واجب است که انجام بشود امّا اگر ملاحظۀ وقت، فصل و شدت آن را متناسب با موقعیت موجود نکنید، ضرر آن بیش از منفعت آن می‌شود. پس خنک‌ترین ساعات روز را برای ورزش در تابستان در نظر بگیرید، خنک‌ترین ساعات روز را برای قرار گرفتن در هوای آزاد برای سایر کارها و امورات تربیتی آموزشی پرورشی خود در نظر بگیرید و به نحوی باشد که یک تعریق ملایم برای بدن ایجاد بشود و اگر این تعریق هم ایجاد شد، شرایط جبران آب و مایعات را هم در نظر گرفته باشید که إن‌شاءالله آسیبی به بدن شما و افراد تحت تربیت شما وارد نشود.

استراحت در ساعت اوج گرما

مکان آموزشی در فصل تابستان، در فضای باز و تابش مستقیم آفتاب نباید باشد. به هیچ وجه نباید در اوج ساعات گرم روز باشد، این را حتماً در نظر بگیرید که در فصل تابستان کودکان، جوانان که در معرض گرمای بیشتری هستند، در مقطع گرم سن خود به سر می‌برند باید در حال استراحت باشند.

این یک نکته است. تمام افرادی که در مقطع گرم سن خود به سر می‌برند -کودکی، جوانی- باید در اوج گرمای تابستانه مثلاً سر ظهر تابستان، یک ساعتی مانده به نماز ظهر و چند ساعتی بعد از آن حتماً صرفاً باید ساعت استراحت باشد و به هیچ وجه هیچ فعالیتی، کاری و اقدامی که باید حرارت درون بدن را بالا ببرد یا فرد را در معرض تابش آفتاب یا گرمای فضای بیرونی قرار بدهد نباید انجام بشود. این یک نکتۀ تربیتی است.

آلرژی تابستانه و درمان آن

الف. پرهیز از آفتاب مستقیم و خوردن خنکی

 حضرت امام رضا (ع) می‌فرمایند: اگر در تابستان زکام شیوع پیدا کرد و گرفتار زکام شدید، هر روز یک خیار بخور و از نشستن مستقیم در آفتاب پرهیز بکن.[2] این یکی از اصول طب ایرانی است که در کلام معصوم (ع) هم آمده است. آفتاب محرک نزله‌های گرم است. جدیداً به آن آلرژی‌های تابستانه می‌گویند. این همان نزله‌های گرمی است که ما از قدیم الایام در طب ایرانی روی آن مطلب داشتیم، صحبت داشتیم و از بهترین نکات همین دو نکته‌ای است که در روایت هم به آن اشاره شده است.

یکی این‌که افراد مستقیماً در آفتاب قرار نگیرند و دوم این است که خنکی‌هایی را که رفع نزله می‌کنند که یکی از نمونه‌های آن مغز خیار درشت است را مصرف بکنند یعنی شما مغز خیار سالادی را در نظر بگیرید، آن قسمتی که تخم خیار قرار می‌گیرد و دانه‌های درشت تخم خیار قرار می‌گیرد، آن قسمت درمان این زکام تابستانه است. باز هم بنا، به مزاج بنا به قدرت معده در هضم غذاها و تحمل غذاها و شرایط موجود فصلی و اقلیمی برای درمان تصمیماتی گرفته می‌شود امّا این مورد یک نمونه از درمان‌ها است.

ب. چرب کردن ملاج و بینی با روغن‌های خنک

چنانچه بچه‌ها، جوان‌ها رفتند در معرض گرما قرار گرفتند و این حالت نزلۀ تابستانه، آن زکام به قول روایت وقوع پیدا کرد، در این مواقع اگر بینی و ملاج را با روغن‌های خنک مثل روغن بنفشه، مثل روغن بادام شیرین چرب بکنید می‌توانید پیشگیری بکنید. هم آن موقع که دیدید این فرد این علائم را دارد پیدا می‌کند این چرب کردن بینی و ملاج را انجام بدهید، هم از روز قبل یعنی شب قبل از خواب، هر شب این چرب کردن را انجام بدهید که در روزهای آینده این نزلۀ تابستانه کم بشود، زکام تابستانه کم بشود.

ج. دوری از هوای خشک و غبار

دوم این که می‌توانید از تماس با غبار، تماس با خشکی بیش از حد هوا جلوگیری بکنید که به یاد دارید گفتیم مزاج تابستان گرم و خشک است. یعنی یک عارضه‌ها و ضایعه‌های گرمی آن ایجاد می‌کند، یک عارضه‌هایی هم خشکی آن ایجاد می‌کند. یکی از علل زکام تابستانی خشکی فصل هم می‌تواند باشد که آن غبار آلود بودن یا خشک بودن هوا می‌تواند این را تشدید بکند. پرهیز از آن مثل زدن ماسک، مثل دستمال مرطوب در مقابل بینی گرفتن و غیره می‌تواند تا حدّی از وقوع این حادثه جلوگیری بکند این هم دومین نکته است.

د. پرهیز از خوراکی‌های گرم و خشک

سومین نکته پرهیز شدید از غذاها یا دواها و نوشیدنی‌های گرم و خشک است که باید عادات غذایی را یاد بگیریم بنا به تغییر فصول تغییر بدهیم تا بدن ما کمتر آسیب ببیند و مصرف نقطۀ مقابل آن‌ها، مصلحات، غذاهای سرد و تر بیشتر که در اعتدال باشند را مصرف بکنیم. می‌دانید نه سردی بیش از حد خوب است و نه گرمی بیش از حد خوب است این‌ها می‌تواند از وقوع این نزله جلوگیری کننده باشد.

ه. نزله، مادر بیماری‌ها

نزله از ضعیف‌کننده‌های مغز است، نزله مضعف مغز است. اگر می‌خواهید از مغز استفاده بکنید، کار تربیتی بکنید، کار فکری بکنید، کار تدبیر دارید، کودکی دارید که می‌خواهید اندیشمند بشود، جوانی است که می‌خواهد کار فکری انجام بدهد، اگر گرفتار نزله شد بعداً برای استفاده از قوای مغزی خود به زحمت می‌افتد و از همین اوّل، قبل از وقوع حادثه شما مقابله با این بیماری مزمن که در دیدگاه طب ایرانی ام الامراض محسوب می‌شود را پیش بگیرید و با تدابیر خیلی ساده‌ای می‌توانید از خیلی از این بیماری‌ها پیشگیری بکنید.

۸. خنک نکردن بیش از حد محیط در فصل تابستان

نکتۀ مهم بعدی در بحث تابستان این است که شما نباید در فصل تابستان فضای خانه را بیش از حد سرد بکنید. یک مشکل جدی که به علت پیشرفت تمدن و صنعت پیش آمده است، این است که سردکننده‌های خیلی قوی در دسترس ما قرار گرفته است، به نحوی که به طور کامل فضای تابستانۀ خانه گاهی تبدیل به یک فضای زمستانه می‌شود. یعنی لازم است فرد برود و یک لباس گرم بپوشد تا احساس راحتی بکند. این کاری بسیار مضر است.

خداوند حکیم چهار فصل را به حکمت آفریده و سالم‌ترین اقلیم‌ها از دیدگاه طب ایرانی اقلیمی است که چهار فصل خود را کامل و متعادل داشته باشد. یعنی هم گرما، هم سرما، هم رطوبت، هم خشکی در فصول چهارگانۀ ما باید براساس مصالح بدن انسان همان‌طور در تعادل خود که خداوند آفریده است، قرار بگیرند، وجود داشته باشند.

 یعنی اگر فصلی در این مقطع لازم است برای این اقلیم فصل گرم باشد، نباید با دستکاری ما مزاج آن تغییر بکند، منحرف بشود و با یک سری وسائل صنعتی که حالا در اختیار است این را به یک مزاج دیگری تبدیل بکنیم.

شوک حرارتی و عوارض آن

نمی‌توانید همیشه فرد را در درون یک فضا نگه بدارید. کودک شما، جوان شما، خود شما که می‌خواهید بیایید در محیط آموزشی درس بخوانید یا کار و فعالیت بدنی انجام بدهید یا هر نوع کار دیگر که مربوط به آموزش و پروش شما می‌شود، نمی‌توانید تا پایان در این فضا قرار بگیرید، لازم است که از این فضا خارج بشوید، وارد هوای آزاد بیرون بشوید و بعد وارد مثلاً فضای خانۀ خود بشوید.

همین خارج و وارد شدن از یک فضایی که خیلی سرد شده است، به یک فضای گرم تابستانه که محیط کوچه و خیابان است و دوباره وارد شدن به یک فضای سرد دیگر که مثلاً محیط خانه است، باعث می‌شود متناوب به بدن شما شوک حرارتی وارد بشود. یعنی نظم و تعادل درون بدن به هم بریزد و بدن از یک تعادل فصلی و حرارتی در درون خود محروم بشود و این زمینه‌ساز بسیاری از بیماری‌ها برای بدن است.

ما یک اصلی در طب ایرانی داریم که می‌گوییم هر وقت فصلی بیماری‌های نامتناسب و نامتعارف پیدا کرد -می‌گوید بیماری‌های عجیب و غریب، بیماری‌هایی که مخصوص آن فصل نیستند- بدانید که در کلّ سال بدنی بیمار و حالی بد خواهد داشت.

 الآن متأسفانه شرایط این‌طور شده است. یعنی آن‌قدر که ما در فصل تابستان سرما خوردگی می‌بینیم، آن‌قدر که نزله و زکام‌های زمستانه می‌بینیم و آن‌قدر که حالت‌های بیماری‌های زمستانه را داریم می‌بینیم، شاید در خود زمستان کمتر می‌بینیم. چون فرد دائماً دچار شوک‌های حرارتی می‌شود و همان‌طور که در قسمت قبلی اشاره کردم، اگر کودک شما از کودکی به خاطر این تلاطم‌ها و شوک‌های حرارتی، نزله و زکام مزمن پیدا کرد، دیگر انتظار نداشته باشید که این فرد در آینده یک مغز قوی، یک قوای آموزشی تفکری قوی و غیره پیدا بکند.

 این مغز روز به روز ضعیف‌تر می‌شود. یعنی شما به دست خود برای ایجاد رفاه بیشتر کودک یا جوان خود، به او لطمه‌ای وارد می‌کنید که در آینده جبران کردن آن خیلی سخت خواهد بود و باعث می‌شود که آشفتگی در طبیعت بدن به وجود بیاید، نظم قوا به هم می‌ریزد، در واقع ضعف اندام‌های رئیسه رخ می‌دهد، توانایی‌های اندام‌های رئیسه رخ می‌دهد و تحمّل و تاب‌آوری بدن هم کاهش پیدا می‌کند.

کاهش تحمل و تاب‌آوری بدن نکته خیلی مهم است. یعنی بدن دیگر نمی‌تواند به راحتی یک فصل گرمای کامل را تحمل بکند. یعنی حتی در فصل گرمایی که به صورت عادی قابل تحمل است، چون این کودک این جوان عادت کرده است زیر کولر گازی بزرگ بشود و دائماً دمای خیلی خوب و خنک به او برسد، دیگر قرار گرفتن در یک شرایط عادی گرم هم او را آزار می‌دهد. بنابراین توانایی‌های او کاهش پیدا می‌کند، به تبع آن توانایی‌های مغزی، ذهنی، عضلانی و غیرۀ او هم کاهش پیدا می‌کند.

 بنابراین فرزندان خود را عادت بدهید که در فصل گرما، گرما بکشند. در فصل سرما، سرما بکشند. یعنی تحمل آن‌ها بالا برود، تاب‌آوری آن‌ها بالا برود، این باعث می‌شود اثر تربیتی هم در آن بگذارد. یعنی قدرت تحمل و تاب‌آوری یک نکتۀ مثبت در یک روح است که هر چه پرورش پیدا بکند، آن فرد در قوای روحی خود ورزیده‌تر می‌شود.

انتخاب کولر با توجه به اقلیم

 انواع کولرها را بنا به مناطق خود انتخاب بکنید. شهرهای خشک، شهرهای کویری اصلاً مناسب کولرهای گازی که خشک کنندۀ هوا است نیست و باید از کولرهای آبی استفاده بشود. مناطق رطوبی، شرجی و غیره باید از کولرهای گازی استفاده بکنند که رطوبت بدن تعادل پیدا بکند و به هم زدن نظم سرما، گرما، تری و خشکی در بدن اتفاق نیفتد.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. طب الرضا عليه السلام، ترجمه امير صادقى، ص 47.

[2]. طب الرضا عليه السلام، ترجمه امير صادقى، ص 72.