دلیل طولانی بودن غیبت امام زمان (عج) چه می‌تواند باشد؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
طولانی بودن غیبت، یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مسائل در حوزه مهدویت به شمار می‌رود. این موضوع، همواره ذهن منتظران را به خود مشغول کرده و پرسش‌های فراوانی را برانگیخته است. اما سوال اساسی‌تر این است که چه عواملی باعث شده غیبت حضرت مهدی (عج) تا این اندازه به درازا بکشد؟
در این مقاله، با رویکردی تحلیلی و تحقیقی، به بررسی این پرسش مهم پرداخته می‌شود. هدف اصلی، دستیابی به درکی عمیق‌تر از دلایل طولانی بودن غیبت از طریق بررسی دقیق روایات و دیدگاه‌های مختلف و ارائه پاسخی روشن و مستند به این سوال است.
در ادامه، به بررسی این موضوع پرداخته خواهد شد تا ضمن کشف ابعاد مختلف این راز بزرگ، راهکارهایی برای انجام وظایف در قبال امام عصر (عجل‌الله‌فرجه) در این دوران پر فراز و نشیب ارائه گردد.
علل و فلسفه طولانی بودن غیبت امام زمان (عج)
هدف اصلی این مقاله، یافتن پاسخی مستدل و منطقی برای چرایی طولانی بودن غیبت حضرت مهدی (عجل‌الله‌فرجه) است. در این راستا، به بررسی عوامل مؤثر در این مسئله خواهیم پرداخت که عبارتند از:
غیبت امام زمان (عج) سری از اسرار الهی
طولانی بودن غیبت امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) فراتر از یک رویداد تاریخی، تجلی یک راز الهی است. این پدیده، که در آن امام معصوم از دیدگان ظاهری پنهان می‌شود، نه تنها یک آزمون برای ایمان شیعیان است، بلکه نشان‌دهنده عمق حکمت و تدبیر الهی در اداره جهان است. درک کامل این راز، برای عقل محدود بشری ممکن نیست، اما می‌توان با تأمل در آیات قرآن و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام)، به گوشه‌هایی از این حکمت دست یافت که غیبت حضرت، فرصتی است برای پالایش نفوس، تقویت ایمان و آمادگی برای پذیرش حکومت عدل جهانی.
این سرّ الهی، همچون دانه‌ای است که در دل خاک پنهان شده تا در زمان موعود، به درختی تنومند تبدیل شود و میوه‌های عدالت و سعادت را به جهانیان هدیه کند.
علاوه بر آن، این راز در عین پنهان بودن، همواره در زندگی شیعیان جاری است. یاد و نام امام غائب، امید را در دل‌ها زنده نگه می‌دارد و شیعیان را به تلاش برای اصلاح جامعه و زمینه‌سازی برای ظهور ایشان ترغیب می‌کند.
غیبت، نه به معنای فراموشی امام، بلکه به معنای حضور معنوی و هدایت باطنی ایشان در زندگی مؤمنان است. این حضور، همچون نوری است که در تاریکی می‌درخشد و راه را به سوی حقیقت نشان می‌دهد. شیعیان با دعا و توسل به امام زمان (عجل‌الله‌فرجه)، می‌توانند از این خورشید پشت ابر بهره‌مند شوند و در مسیر درست گام بردارند.
غیبت، یک راز است، اما رازی که با امید و تلاش، می‌توان به گشایش آن نزدیک شد و با ظهور حضرت ولی عصر (عجل‌الله‌فرجه) حکمت آن روشن خواهد شد.
آماده نبودن جامعه جهانی
یکی از دلایل اصلی طولانی بودن غیبت، عدم آمادگی جامعه برای پذیرش حکومت عدل جهانی حضرت ولی عصر (عجل‌الله‌فرجه) است. مردم باید از نظر فکری، فرهنگی و معنوی به سطحی برسند که لیاقت حضور و پیروی از امام (علیه‌السلام) را داشته باشند.
ظهور، زمانی رخ می‌دهد که افکار عمومی جهان، تشنه عدالت و صلح باشند و آمادگی پذیرش یک رهبر الهی را داشته باشند. تا زمانی که ظلم، فساد، و بی‌عدالتی در جهان حاکم باشد و مردم به دنبال تغییر و اصلاح نباشند، زمینه برای ظهور فراهم نمی‌شود.
در روایات متعددی به این موضوع اشاره شده است. به عنوان مثال، در توقیع شریف امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) به شیخ مفید آمده است: «اگر شیعیان ما (که خداوند توفیق طاعت‌شان دهد) در راه ایفای پیمانی که بر دوش دارند، هم‌دل می‌شدند، میمنت ملاقات ما از ایشان به تأخیر نمی‌افتاد، و سعادت دیدار ما زودتر نصیب آنان می‌گشت، دیداری بر مبنای شناختی راستین و صداقتی از آنان نسبت به ما؛ علّت مخفی شدن ما از آنان چیزی نیست جز آن چه از کردار آنان به ما می‌رسد و ما توقع انجام این کارها را از آنان نداریم[1]». این روایت به وضوح نشان می‌دهد که اعمال و رفتار شیعیان، نقش مهمی در طولانی بودن غیبت دارد.
علاوه بر آن، در دعای ندبه می‌خوانیم: «أَیْنَ الْمُعَدُّ لِقَطْعِ دَابِرِ الظَّلَمَةِ؟»؛ کجاست آن مهیّا شده برای قطع ریشه ستمکاران؟ این عبارت نشان می‌دهد که جامعه باید به سطحی از آمادگی برسد که بتواند با ظلم و ستم مبارزه کند و پذیرای حکومت عدل باشد.
تاریخ، شاهدی بر چرایی غیبت
تاریخ، به خوبی نشان می‌دهد که استقرار عدالت و حاکمیت شایستگان، همواره در گرو خواست و تلاش مردم بوده است. سرگذشت حضرت علی (علیه‌السلام) و فرزندان بزرگوارشان، امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام)، گواهی روشن بر این مدعاست. اگر مردم در حمایت از خلافت حضرت علی (علیه‌السلام) استوار می‌ماندند، مسیر تاریخ به گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد. اما متاسفانه، دنیاطلبی، ترس و سایر ضعف‌های انسانی باعث شد که نه تنها در آن زمان، بلکه تا به امروز، جهان و به ویژه پیروان مکتب تشیع، طعم تلخ ظلم و ستم را بچشند. کوتاهی‌ها و حتی عملکردهای نادرست ما، عامل اصلی تداوم این محرومیت تاریخی و طولانی بودن غیبت شده است.
حفظ جان امام (عج)
از زمان شهادت امام حسن عسکری (علیه‌السلام)، دشمنان همواره در پی یافتن و از بین بردن امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) بودند. طولانی بودن غیبت، تدبیری الهی برای حفظ جان حضرت مهدی (علیه‌السلام) از این تهدیدهاست. در روایاتی اشاره شده که امام (علیه‌السلام) برای حفظ جان خود و انجام رسالت الهی، غایب شده‌اند.
به عنوان نمونه، در روایتی از امام رضا (علیه‌السلام) آمده است: «… لِأَنَّ إِمَامُهُمْ یَغِیبُ عَنْهُمْ لِئَلا یکونَ فِی عُنُقِهِ لِأَحدِ بَیْعَة…[2]»؛ امامشان از ایشان غایب می‌شود… زیرا هنگامی که قیام کند، بیعت کسی بر گردن او نیست. این روایت نشان می‌دهد که غیبت، فرصتی برای امام (علیه‌السلام) است تا از بیعت اجباری با حاکمان جور رهایی یابد و در زمان مناسب، قیام خود را آغاز کند. این موضوع نیز به طولانی بودن غیبت مرتبط است.
منظور از این که بیعتی بر گردن امام نباشد، چیست؟
ائمه معصومین (علیهم‌السلام) برای حفاظت از دین خدا و یاران اندک شان و این که بتوانند فعالیت‌های علمی از جمله نشر معارف دینی، تربیت شاگردان و …. را داشته باشند، مأمور به تقیه در دوران حکومت‌ها بودند، چون امکان مبارزه مسلحانه و مستقیم برای آنها نبود و با شیوه‌های دیگر از جمله تربیت اندیشمندان، نفوذ در حکومت، مناظره با دانشمندان ادیان دیگر و … می‌پرداختند.
در حالی که در مورد امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) این طور نیست، حضرت تحت سلطه هیچ حاکم و سلطانی نیستند و هر کس که بنای مخالفت با شریعت اسلامی داشته باشد و قابل هدایت نباشد با او مبارزه خواهند کرد.
همچنین ائمه معصومین (علیهم‌السلام) وظیفه هدایت و حراست از شریعت اسلام را بر عهده داشتند و در این راه از خلافت و مقام گذشتند، (هر چند حق آنها بود) اما همچنان بر مردم امام و پیشوا بودند.
امتحان و غربال مؤمنان
یکی از مهم‌ترین دلایل طولانی بودن غیبت، امتحان و آزمایش شیعیان و منتظران واقعی است. غیبت، فرصتی است برای سنجش ایمان، صبر، و استقامت افراد. در این دوران، کسانی که واقعاً به امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) اعتقاد دارند و در راه حق ثابت‌قدم می‌مانند، از دیگران متمایز می‌شوند.
در روایاتی به این موضوع اشاره شده که طولانی بودن غیبت، فرصتی برای آزمایش و غربال کردن مؤمنان واقعی از مدعیان دروغین است.
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «به خدا قسم من، و این دو فرزندم (حسن و حسین) شهید خواهیم شد، خداوند در آخر الزمان مردی از فرزندانم را به خونخواهی ما بر خواهد انگیخت و او مدتی غایب خواهد شد تا مردم آزمایش شوند و گمراهان جدا گردند، تا جایی که نادان می‌گوید: خداوند دیگر نیازی به آل محمد ندارد[3]».
این روایت نشان می‌دهد تنها کسانی از این آزمون سربلند بیرون می‌آیند که ایمان راسخ و صبر جمیل داشته باشند. این آزمون الهی، باعث غربال شدن مؤمنان و جدا شدن افراد سست ایمان و منافق می‌شود. به این ترتیب، جامعه برای ظهور حضرت مهدی (علیه‌السلام) آماده‌تر می‌شود.
تکامل جامعه بشری
طولانی بودن غیبت، فرصتی برای رشد و تکامل فکری و فرهنگی جامعه بشری است. در این دوران، انسان‌ها باید با تلاش و کوشش خود، به سطحی از آگاهی برسند که آمادگی پذیرش حکومت عدل جهانی را داشته باشند.
نکته مهم این که، غیبت باعث می‌شود تا انسان‌ها به دنبال راه‌حل‌های بهتری برای مشکلات و معضلات جامعه خود باشند و در نتیجه، به سمت تکامل و پیشرفت حرکت کنند. این تکامل، نیازمند زمان، همفکری و تعامل بین افراد جامعه است و نبود آن می‌تواند یکی از دلایل طولانی بودن غیبت باشد.
در ادامه یادآور می‌شویم که با وجود طولانی بودن غیبت، نباید ناامید شد و می‌بایست همواره منتظر ظهور بود.
تکامل معنوی انسان‌ها
طولانی بودن غیبت امام عصر (علیه‌السلام)، فرصتی استثنایی برای تکامل معنوی انسان‌ها فراهم می‌آورد. در این دوران، هر فرد می‌تواند با تمرکز بر خودسازی، تهذیب نفس و تقویت ایمان، به درجات بالاتری از معنویت دست یابد. این خودسازی شامل دوری از گناهان، انجام واجبات و کسب فضائل اخلاقی است. تقویت ایمان نیز از طریق مطالعه، تفکر در آیات قرآن و روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) و انجام عبادات میّسر می‌شود. این تلاش‌ها، فرد را برای درک بهتر حقیقت و آمادگی برای پذیرش هدایت الهی آماده می‌کند.
این تکامل معنوی فردی، تأثیر مستقیمی بر آمادگی جامعه برای ظهور امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) دارد. جامعه‌ای که افراد آن خودساخته، مهذب و مؤمن باشند، زمینه‌ای مناسب برای استقرار حکومت عدل الهی فراهم می‌کند. در چنین جامعه‌ای، ارزش‌های الهی حاکم شده و ظلم و فساد ریشه‌کن می‌شود. بنابراین، تکامل معنوی نه تنها یک وظیفه فردی، بلکه یک مسئولیت اجتماعی و گامی مؤثر در جهت تعجیل در ظهور منجی عالم بشریت است.
گناهان و اعمال ناشایست
اعمال ناشایست و گناهان انسان‌ها، بی‌شک یکی از عوامل مهم در طولانی بودن غیبت امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) است. وقتی جامعه‌ای در گرداب فساد و گناه غرق می‌شود، نه تنها رحمت الهی از آن دور می‌گردد، بلکه زمینه برای پذیرش حکومت عدل و الهی امام عصر (علیه‌السلام) نیز از بین می‌رود. گناهان، قلب‌ها را تیره و اراده‌ها را سست می‌کنند و مانع از آن می‌شوند که انسان‌ها به دنبال حقیقت و عدالت باشند. بنابراین، اصلاح رفتارها، توبه از گناهان و تلاش برای کسب رضایت الهی، گامی اساسی در جهت تعجیل فرج و فراهم آوردن شرایط ظهور است.
گناه، به ویژه از سوی منتظران و شیعیان، اثری مضاعف بر تأخیر ظهور دارد. هر گناه، زخمی بر قلب مهدی فاطمه (علیها‌السلام) است و غیبت را طولانی‌تر می‌سازد. گویی تیر زهرآگینی است که از سوی دوست پرتاب شده و رنجش خاطر مولا را در پی دارد. در مقابل، توبه حقیقی و تقوا، همچون مرهمی شفابخش، می‌تواند در تعجیل فرج مؤثر باشد و زمینه را برای ظهور فراهم آورد.
در توقیعی که حضرت حجت (عجل‌الله‌فرجه) به شیخ مفید (رحمة‌الله‌علیه) نگاشتند، این نکته به روشنی بیان شده است: «هر یک از شما باید کاری کند که وی را به محبت و دوستی ما نزدیک‌تر کند و از آنچه خوشایند ما نبوده و موجب کراهت و خشم ماست دوری گزیند؛ زیرا امر ما ناگهانی فرا می‌رسد، در هنگامی که توبه و بازگشت برای او سودی ندارد و پشیمانی او از گناه، از کیفر ما نجاتش نمی‌بخشد و خداوند رشد و هدایت را به شما الهام فرماید[4]».
این توقیع، هشداری است برای شیعیان که با عمل به وظایف و دوری از گناه، در مسیر رضایت امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) گام بردارند و برای ظهور ایشان آماده شوند.
چگونه می‌توانیم با همدلی و تلاش، یلدای غیبت را به فجر ظهور پیوند بزنیم؟
در مکتب تشیّع، همدلی و تلاش، دو بال پرواز به سوی ظهور هستند. همدلی، یعنی درک عمیق درد و رنج همنوعان و تلاش، یعنی کوشش بی‌وقفه برای رفع این آلام و ایجاد جامعه‌ای عادلانه و مهربان.
حال باید دید که چطور می‌توان این دو عنصر را در جهت پیوند یلدای غیبت به فجر ظهور به کار گرفت:
۱. تقویت ایمان و معرفت
با توجه به طولانی بودن دوران غیبت، اولین قدم، شناخت عمیق‌تر امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) است که با مطالعه، تفکر و توسل، می‌توان به ابعاد شخصیتی، اهداف و آرمان‌های ایشان آگاه شد. این شناخت، چراغ راه شیعیان در این دوران سخت خواهد بود. علاوه بر آن، می‌بایست سعی کرد با انجام اعمال عبادی، دعا و نیایش، ارتباط معنوی خود را با امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) تقویت نمود.
۲. اصلاح و تزکیه نفس
یک منتظر واقعی می‌بایست با دوری از گناهان و انجام واجبات، نفس خود را تزکیه کند و برای پذیرش حکومت عدل الهی آماده شود. همچنین با الگوگیری از اهل بیت (علیهم‌السلام)، اخلاق نیکو را در خود پرورش دهد و به دیگران نیز کمک کرد تا در این مسیر قدم بردارند.
۳. همدلی و کمک به نیازمندان
با شناسایی نیازمندان واقعی در جامعه می‌توان قدم بعدی را برداشت و به هر شکلی که می‌توان به آنها کمک کرد. گاهی می‌توان خود به یاری آنها شتافت، گاهی نیز با واسطه شدن و معرفی نیازمندان به خیریّن در این امر شریک شد.
افزون بر آن، برای رفع تبعیض و بی‌عدالتی در جامعه مبارزه کرد و برای ایجاد جامعه‌ای عادلانه و برابر تلاش نمود تا این که جامعه رنگ و بوی خدایی بگیرد.
۴. تبلیغ و ترویج معارف اهل بیت (ع)
به دلیل طولانی بودن غیبت، تبلیغ و ترویج معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از این رو باید از هر فرصتی استفاده کرد و با بهره‌گیری از ابزارهای نوین، به ویژه فضای مجازی، پیام‌های امیدبخش و روشنگرانه را منتشر کرد و با شبهات و انحرافات مقابله نمود. از جمله این موارد:
. تولید محتوای جذاب: کلیپ، پادکست، اینفوگرافیک، موشن‌گرافیک.
. تعامل با مخاطب: پرسش و پاسخ، مسابقه، نظرسنجی، گروه‌های بحث.
. فعالیت در شبکه‌های اجتماعی: ایجاد صفحه، استفاده از هشتگ، تبلیغ، همکاری.
. تولید نرم‌افزار و اپلیکیشن: نرم‌افزارهای مذهبی، اپلیکیشن‌های زیارت و دعا.
همچنین به کارگیری هنر مانند فیلم، تئاتر، نقاشی، خطاطی و… نقش بسزایی در ترویج معارف دینی دارد.
۵. دعا و توسل
از امور مهم علاوه بر انجام کارهای عملی، دعا برای تعجیل در فرج است. باید همواره برای تعجیل در ظهور حضرت بقیة الله الأعظم روحی و ارواح العالمین دعا کرد و از خداوند خواست که هر چه زودتر این طولانی بودن غیبت را به پایان برساند. توسل به اهل بیت (علیهم السلام) نیز می‌تواند نقش مؤثری در یاری منتظران در این مسیر باشد.
لازم به ذکر است مواردی که گفته شد، فقط چند نمونه از راهکارهایی هستند که می‌توان با همدلی و تلاش، یلدای طولانی بودن غیبت را به فجر ظهور پیوند زد. مهم این است که هر کدام از ما، با توجه به توانایی‌ها و امکاناتی که داریم، در این مسیر قدم برداریم و به سهم خودمان، در ایجاد جامعه‌ای آماده برای ظهور سهیم باشیم.
تلاش فردی، کلید گشایش در دوران غیبت
جامعه منتظر از تک تک افراد شکل می‌گیرد، اما آسیب‌هایی مانند کم‌اهمیت دانستن تلاش فردی می‌تواند باعث طولانی بودن غیبت شود. این در حالی است که قرآن و سیره بزرگان بر نقش بی‌بدیل هر فرد در ایجاد تغییر تأکید دارند. سستی یک نفر می‌تواند سرنوشت جامعه را به خطر اندازد، همان‌طور که همت یک فرد می‌تواند تحولی بزرگ ایجاد کند.
به عنوان نمونه حرکت تاریخی امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) که با تکیه بر نیروی ایمان و اراده‌ی فردی، انقلابی عظیم را به پیروزی رساند، دلیلی بر این ادعاست. قرآن کریم نیز در دعوت به قیام برای خدا، بر نقش فردی تأکید دارد و می‌فرماید: «… أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ[5]…»؛ [به آنان اندرز ده] که دو دو، یا یک یک برای خدا بپاخیزید. این آیه نشان می‌دهد که نباید از تأثیرگذاری اقدامات فردی در راه خدا غافل شد.
توجه به نقش فردی، انتظار را از سطح حرف و سخن به عمل می‌رساند؛ چراکه ظهور نویدبخش تحول است. اگر دغدغه دوری از امام و طولانی بودن غیبت، انسان‌ها را به حرکت وادارد، امید به ظهور بیشتر می‌شود.
امید، موتور محرکه تلاش است. با امید و حرکت، نه تنها به نور ظهور متصل می‌شویم، بلکه توان رسیدن به کمال بشری را نیز به دست می‌آوریم.
سخن آخر
در پایان می‌توان گفت؛ طولانی بودن غیبت امام زمان (عجل‌الله‌فرجه) ناشی از مجموعه‌ای از عوامل است که همواره از مهم‌ترین دغدغه‌های جامعه‌ی شیعی بوده است. از یک سو، می‌توان به عدم آمادگی جامعه برای پذیرش حکومت عدل جهانی اشاره کرد. این آمادگی، صرفاً به معنای داشتن آرزوی ظهور نیست، بلکه مستلزم تحول عمیق در باورها، ارزش‌ها و رفتارهای فردی و اجتماعی است. جامعه‌ای که در آن ظلم، فساد، تبعیض و بی‌عدالتی ریشه دوانده، نمی‌تواند پذیرای حکومتی باشد که بر پایه عدل و قسط بنا شده است.
از سوی دیگر، می‌توان به نقش امتحان و آزمایش الهی در دوران غیبت اشاره کرد. این دوران، فرصتی است برای سنجش ایمان و صبر شیعیان و غربال کردن مؤمنان واقعی از مدعیان دروغین. کسانی که در این دوران، ثابت‌قدم می‌مانند و از مسیر حق منحرف نمی‌شوند، لیاقت بیشتری برای حضور در حکومت عدل جهانی خواهند داشت.
علاوه بر این، حفظ جان امام (عجل‌الله‌فرجه) از خطرات احتمالی نیز می‌تواند یکی از دلایل طولانی بودن غیبت باشد. با توجه به دشمنی‌های موجود، غیبت، تدبیری الهی برای حفظ جان حضرت ولی‌عصر (علیه‌السلام) و فراهم کردن شرایط مناسب برای ظهور است.
در نهایت، می‌توان به نقش تکامل جامعه بشری در این زمینه اشاره کرد. غیبت، فرصتی است برای رشد و تکامل فکری و فرهنگی جامعه بشری و رسیدن به سطحی از آگاهی که آمادگی پذیرش حکومت عدل جهانی را داشته باشد. مجموعه این عوامل می‌تواند باعث طولانی بودن غیبت دوازدهمین پیشوای شیعیان باشد که با همدلی و تلاش در زمینه تقویت ایمان و معرفت، تزکیه نفس، دستگیری از نیازمندان، ترویج معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) و دعا برای تعجیل فرج به ظهور نزدیک شد.
به امید روزی که با طلوع خورشید عدالت، یلدای غیبت به پایان برسد و جهان، غرق در نور و شادی بشود!
[1] . طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۲، ص۳۱۵.
[2] . بحارالانوار، ج 51، ص 152.
[3] . نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، ص۱۴۱.
[4] . طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، ج۲، ص۳۲۳-۳۲۴
[5] . سوره سبأ، آیه ۴۶.