از قصر روم تا سامرا؛ روایت زندگی مادر امام زمان (عج)

در میان انوار درخشان خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام)، نام مادر امام زمان (عج) همچون ستاره‌ای فروزان، راهنمای ما به سوی حقیقت است. نرجس خاتون، این بانوی بزرگوار، با صبر و ایمانی مثال‌زدنی، امانتی الهی را در دامان خود پروراند و جهانی را چشم‌انتظار ظهور فرزندش قرار داد.

زندگی مادر امام زمان (عج)، گنجینه‌ای از درس‌ها و عبرت‌هاست که می‌تواند چراغ راه ما در زندگی باشد. متأسفانه، بررسی زندگی مادران ائمه (ع) و ویژگی‌های منحصر به فرد آنان در تربیت فرزندانی معصوم، در طول تاریخ کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

در این مقاله، در آيـنه زندگـانی بـانو نرجـس خاتون می‌نگريم تا از خرمن وجودش خوشه‌ای برچينيم و  ضمن بررسی تاریخچه زندگی، ویژگی‌های اخلاقی و معنوی و جایگاه این بانوی مکرمه در خاندان اهل بیت (ع)، با نگاهی ژرف‌تر، به شناخت و معرفتی عمیق‌تر از این بانوی گرانقدر در تاریخ اسلام دست یابیم.

اجداد و تبار مادر امام زمان (عج)

نرجس خاتون، دختر یوشعا پسر قیصر روم و از سوی مادر از نوادگان شمعون‏ یکی از حواریان حضرت مسیح (ع) بود که به طریقی معجزه ‏آسا از سوی خداوند برای همسری امام یازدهم، امام حسن عسکری (ع) برگزیده شد و مادر امام زمان (عج) گردید.

شمعون صفا، فرزند حمون، جد مادری بـانو نرجـس خاتون اسـت. او پـس از عروج حضرت مسيح (ع) با يك انتصاب الهی جانشين او شده و به عنوان وصی حضرت مسيح (ع) در تاريخ شناخته شده است. احاديث بسياري وجـود دارد كه شباهت منصب ولايی حضرت علی (ع) و شمعون صفا را نمايانگر اسـت[1].

رسول اکرم (ص) دربـاره شمعون می‌فـرمايـد: «… آن هنگام كه اراده خدا بر غيبت عيسی قرار گـرفـت بـر او وحی شد كه نور و حكمت الهی و دانش كتابش را به شمعون بن حـمـون صفا به وديعه بگذارد و او را جانشين خود بر مومنين قـرار دهد. عيسی نيز چنين كرد و …[2]».

گفتنی است كه شمعون وصی حضرت عيسی (ع) است و حـضرت يـحـيـی (ع) وصی شمعون است و فرزندان شمعون قبل از شهادت حضرت يحيی (ع) توسـط خـود ايشان به وصايت مـنصوب شدند و در طول تـاريـخ درخـشش فـراوانی داشتند.

خودمعرفی امام زمان (عج) پس از ظهور

همان طور که بیان شد نیاکان و اجداد مادر امام زمان (عج) انسان‌هایی شریف و پاک بودند. در این خصوص امام صادق (ع) می‌فرماید: «امـام زمـان مـهدی منتظر (ع)، پس از ظهور در کنار خانه خدا، خويشتن را اين گونه مـعرفـی نماید: ای آدميان! ای مردم! هر كس بـخـواهد آدم و شيـث (پـسـرش) را بنگرد همانا من آدم و شيث هستم و … بدانيـد هر كـس بـخـواهد عيسی و شمعون را بنگرد، همانا من عيسی و شمعون هسـتـم و آگـاه باشيد كه هر كس بخواهد محمد و اميرالمومـنيـن عـلی را بـنگـرد همانا من محمد و اميرالمومنين هستم[3]». 

حضرت بقیة الله‌‌ الأعظم (عجل‌‌الله‌فرجه) همان گونه كه از نسل نبی‌ مکرم اسلام محـمـد (ص) اسـت و بـه آن افتخار می‌كند، به شمعون نيز از سوی مادر انتساب دارد و به ايـن پيشينه پاك اشاره می‌كند.

رویای شیرین مادر امام زمان (عج)

در روايت بشر بن سليمان آمده است كه حضرت نرجس خاتون، پاك بانوی انتظار، پس از نقل جريان مراسم ازدواج خود با پسـرعـمـويـش و واژگـون شدن صليب‌ها و افتادن آنها بر روی زمين و شكسته شدن پايه‌های تخت در حين مراسم عقد می‌گويد:

«پس از اينكه مردم پـراكـنده شده و جـدم بـا حـالت اندوه بـه حرمسرا رفت من نيز خوابيدم.

شب هنگام در خواب ديدم مانند اينكـه حضرت عيسی و شمعون (جد مادری‌ام) وصی او و گروهی از حواريون در قصر جدم قيصر اجتماع كرده‌اند و به جای تخت منبری نورانی قرار داشت. چيزی نگذشت كه حضرت محمد (ص)، پيغمبر خاتم و داماد و وصی او و جمعی از فرزندانش وارد قصر شدند. حضرت عيسی (ع) به اسـتـقـبـال شتافت و با حضرت محمد (ص) مصافحه كرد.

پيـامـبـر اسـلام (ص) فـرمـود: يـا روح الله! من به خواستگاری دختر وصی شمـا شمـعون بـرای فـرزندم آمده‌ام و اشاره به امام حسن عسکری (ع) كرد و حضرت عيسـی (ع) نگـاهی به شمعون كرده و گفت: «شرافـت بـه تـو روی آورده بـا ايـن وصلت موافقت كن و او هم موافقت كرد. سپس پيامبر بر مـنبـر رفـتـه و خطبه عقد مرا برای فرزندش انشاء كرد. پس از آن خواب مريـض شده و از خوراك باز ماندم و…[4]»

اين خواب اولين راهنما برای مادر امام زمان (عج) بود که با اراده الهی در وادی ولايـت قدم نهاد. او به حتم از وجود شخصيت عظیم آخرین پيامبر خدا (ص) آگـاهی داشتـه و دين اسلام را می‌شناخته است. همچنین با توجه بـه جـنگ‌‌های كـه بـا مسلمانان داشتند اطلاعاتی در مورد دين اسلام داشتـه اسـت.

نام‌های مادر امام زمان (عج)

پس از این که ملیکا به محضر امام هادی (ع) رسید، حضرت نام نرجس را به شاهزاده روم، پیشنهاد داد تا هویت او مخفی بماند. ملیکا نیز  این نام زیبا را پذیرفت.

مادر امام زمان (عج) علاوه بر نام نرجس، نام‌های ديگری داشت از جمله ريحـانه، سوسن، صيقل يا (صقيل)، خمط، نسيم و … است كه بنا بر روايـات چون باردار به نگين ولايت، حضرت ولی عصر (عج) بود او را صيـقـل ناميدند[5].

خمط، نام ديگر ايشان است كه در كتب لغت اين واژه به معنای خوشبوی گرديدن است[6]. همچنین در مـفـردات نيـز خمط به گياه بی‌خار معنا شده است[7].

ابومحمـد بـن شاذان از امـام حسن عسکری (ع) در مورد آخرين حجت خدا و نام مادرش می‌پرسد حضرت می‌فرمايد: «مادر او مليكه است كه برخی مواقع به او سوسن گـفـتـه مـی‌شود و گاهی‌ اوقات ريحانه. و صقيـل و نرجـس از ديـگـر نامـ‌‌های اوسـت[8]». ماريه و نسيم دو نام ديگر مادر امام زمان (عج) است كـه شيـخ صدوق از آن ياد می‌كند و «ورداس» به معنای گلگون هم آمده است[9].

درباره نام مبارك مادر امام زمان (عج) حديث ديگری وجود دارد كه مرحوم شيخ صدوق آن را از جابر بن عبدالله انصاری نقـل می‌كـند که در لوح و صحيفه حضرت فاطمه (س) نام مـادر حـضرت «امه جاريه اسمها نرجس»؛ مادر او كنيزی است كـه نامـش نرجـس است.

با توجه به اين روايت درمی‌يابيم كه شايستگی و وارسـتـگـی ايـن بانو به گونه‌ای است كه نام او در صحيفه فاطمـه (س) آمـده اسـت. گفته شده كه نرجس كنيز نبوده و تبار و خانواده گـرامـی او مشخص است ولی چون در ميان اسيران از روم به بغداد آمده بـود و او را از برده فروشی خريداری كرده بودند، او را كنيـز و جـاريـه ناميدند و پس از تـولد فـرزندش (ام ولد) خـوانده شد[10].

علت تعدد نام‌های مادر امام زمان (عج) چیست؟

در مورد وجود نام‌های متعدد كنيزان و به ويـژه نام‌‌های زيـبـای ايـن بانوی گرامی دو احتمال وجود دارد: الف) صاحبان كنيزان برای خوشامد آنها از نام‌های گل‌ها استفـاده كرده و در زمان‌های مخـتـلف آنان را بـا نام‌های گـوناگـون صدا می‌زدند و يا اينكه چون هر كنيزی پس از خريداری متعلق به صاحـب جديد خود می‌شد هر مولايی نامي بر وی می‌گذاشت و تعدد نام‌ها بـه اين دليل است.

لازم به ذكر است كه در مورد مادر امام زمان (عج)، خريـد و فروش تنها يك بار صورت گرفت و آن هم از سوی امام (ع) بوده است. از ايـن رو قـسـمـت اول ايـن بـحـث احـتـمـال قـويتـری دارد.

ب) به علت مخفی بودن تولد حضرت مهدی (ع) و مـنحـرف كـردن اذهان جاسوسانی كه در خانه امام حسن عسکری (ع) رفت و آمد داشتند ايـن بانوی كريمه با نام‌های متـعدد خـوانده مـی‌شد تـا آن نور اعـظم محفوظ بماند[11].

چرا مادران اهل بیت (ع) از کنیزان هستند؟

در پاسخ به این سوال گفتنی است مادران اهل بیت (ع) از زمان امام سجاد (ع) به بعد، همگی کنیز بودند، البته کنیز به مفهوم اسیر جنگی. برای نمونه شهربانو شاهزاده بود، اما به‌ عنوان اسیر جنگی (کنیز) به مدینه آمد. بنابراین، امامان معصوم (ع) همسران خود را که مادران امام بعدی بودند، این‌گونه انتخاب می‌نمودند و از میان کنیزان بسیار، بر اساس علم امامت، همسرشان را تشخیص ‌می‌دادند و این اقدام آنان از سویی ارج نهادن به مقام زن بود.

ازدواج بانوی عشق و ایثار

آنچه روشن است این که گزارش‌های زیادی درباره نرجس خاتون در تاریخ موجود نیست. با این اوصاف می‌توان ادعا کرد که این بانوی گرانقدر از ظرفیت بالایی بهره‌مند بوده و قابلیت ذاتی داشته است که به عنوان مادر امام زمان (عج) انتخاب شود.

پس از اولین دیدار نرجس خاتون با امام هادی (ع) و دریافت بــشارت بــه عــزت و شرف جــاودانه از ایشان، امام دهم از حکیمه خاتون، خواهرشان خواستند او را به خانه خود ببرد و فرایض دینی را به او آموزش دهد. 

از سوی دیگر به گواه تاریخ در سال 232 متوکل عباسی، امام علی نقی (ع) و فرزندش را به سامرا آورد تا آنها را تحت نظر داشته باشد. مردم سامرا از امامین عسکریین (ع) استقبال خوبى داشتند و از حضور امام در سامرا خشنود بودند. حضرت در خانه خزیمه بن حازم سکونت یافتند.

فضاى سامرا براى این دو امام همانند زندانى بود که ابتدا و انتها نداشت. خانواده مکرم این بزرگواران همواره تحت نظر بوده و با رفت و آمد نظامیان و به ویژه جاسوسان متوکل و جانشین پس از او مورد آزار و اذیت قرار مى‌گرفتند.

مادر امام زمان (عج)، در چنین خانه‌اى زندگى مى‌کرد و با عشق به ولایت و همسر بزرگوار خویش تمامى سختی‌ها و ناامنی‌هاى موجود را تحمل نموده و حتى لحظه‌اى از آرمان‌ها و ارزش‌هاى الهى دست برنداشت.

وجود خفقان و استبداد حاکم وقت باعث شد که مراسم وصلت امام حسن عسکرى (ع) و نرجس خاتون به صورت مخفیانه و در خانه حکیمه دختر امام جواد (ع) برگزار گردد.

روایت پیوندی مبارک از زبان حکیمه خاتون

«روزى پسر برادرم امام حسن عسکرى (ع) به دیدن من آمد و سخت به وى (نرجس) نظر انداخت. گفتم: اگر مایل هستید او را نزد شما روانه کنم؟ فرمود: نه عمه! ولى من از وى درشگفتم. گفتم: از چه چیز تعجب مى‌کنید؟ فرمود: به زودى فرزند بزرگوارى از وى به وجود مى‌آید که خداوند زمین را به وسیله او پر از عدل و داد مى‌کند پس از آنکه پر از ظلم و ستم شده باشد. گفتم: من او را نزد شما مى‌فرستم. فرمود: در این خصوص از پدرم اجازه بگیرید.

من هم لباس پوشیدم و به منزل امام على النقى (ع) رفتم و سلام کرده و نشستم. حضرت ابتدا به سخن کرده و فرمود: حکیمه! نرجس را نزد فرزندم بفرست. عرض کردم آقا! من براى همین مطلب نزد شما آمده ام، فرمود: خدا مى‌خواهد تو را در ثواب آن شریک گرداند و از آن خیر بهره‌ور کند. بى‌درنگ به خانه برگشتم و نرجس را زینت کرده و در خانه خودم وسیله زفاف آنها را فراهم نمودم. سپس حضرت چند روز بعد به اتفاق نرجس نزد پدر بزرگوارش رفت[12].

تولد امام زمان (عج)

حکیمه خاتون از آن شب تاریخی می‌گوید: ابومحمد حسن بن على (ع) دنبال من فرستاد و گفت: «اى‏ عمه‏ افطارت‏ را در نزد ما باش‏؛ زیرا امشب‏ نیمه‏ شعبان‏ است‏ و خداوند حجت‏ خود را ظاهر می‌کند». گفتم‏: مادر او کیست‏؟ فرمود: «نرجس‏»،

گفتم‏: فدایت‏ گردم‏ در وى آثار حمل نیست،

فرمود: «مطلب همین است که گفتم».

حکیمه می‌گوید: پس به درون اتاق رفتم و سلام کردم، نرجس خاتون آمد و کفش‏ها را از پایم بیرون کرد و گفت: اى سیده من امشب حالت چگونه است؟

گفتم: سیده من و خانواده‌‏ام شما هستید، وى از این کلام من ناراحت شد و تعجب کرد و گفت: این چه سخن است می‌گویید؟!

گفتم: اى دخترک من! خداوند در این شب کودکى به تو خواهد داد که سید دنیا و آخرت خواهد بود. با شنیدن این کلام حیا در چهره او نمایان شد.

پس از اینکه افطار کردم و نماز عشا را اداء نمودم به خواب رفتم. پس از نیمه شب بار دیگر بیدار شدم و شروع به اداى نماز شب کردم، هنگامى که از نماز خود فارغ شدم، نرجس هم چنان در خواب بود. پس از تعقیب نماز همان طور که نشسته بودم خوابم برد، بار دیگر که بیدار شدم باز نرجس را خوابیده یافتم، بعد از مختصرى نرجس از خواب بیدار شد و نماز خود را خواند و باز بخواب رفت.

حکیمه گوید: من بیرون شدم تا از طلوع فجر مطلع شوم، فجر اول گذشت، نرجس باز هم در خواب بود، در این هنگام براى من شک عارض شد، ناگهان ابومحمد فرمود: «اى عمه شتاب مکن که اینک موضوع انجام خواهد گرفت و فرزندم متولد خواهد گردید».

من نشستم و سوره سجده و یس  را خواندم. در این بین که مشغول قرائت قرآن بودم ناگهان نرجس با ناراحتى از خواب بیدار شد، من خود را به او رساندم و گفتم: نام خدا را بر زبان جارى کن.

گفتم: چیزى احساس می‌کنى؟ گفت: آرى.

گفتم: این همان است که اول شب به شما گفتم، اینک مضطرب نباش و خود را جمع کن و دلت را آرام نگهدار. پس آرامشی به من و او دست داد و بعد متوجه شدم امام متولد شده است. در این هنگام جامه را از نرجس برداشتم و دیدم وى به سجده رفته است، او را در بر گرفتم و پاک و پاکیزه‌‏اش یافتم.

امام حسن عسکری (ع) فرمود: «اى عمه! فرزندم را نزد من بیاور». پس کودک را نزد وى بردم، دست خود را بر پشت او قرار داد و پاهایش را به سینه چسبانید و زبانش را به دهان او آورد و دستش را هم بر گوش و چشم و مفاصل او کشید و بعد فرمود: «اى فرزند من! سخن بگو»، فرمود: «أشهد أن لا اله إلا اللَّه و أشهد أن محمّدا رسول اللَّه».

بعد از این بر امیرالمؤمنین و ائمه اطهار (ع) درود و صلوات فرستاد تا آنگاه که به پدرش رسید توقف کرد. امام حسن عسکری (ع) فرمود: «اى عمه، اکنون کودک را نزد مادرش ببرید تا بر او سلام کند و بعد از آن بار دیگر نزد ما بیاورید».

حکیمه می‌گوید: کودک را نزد مادرش بردم و بار دیگر نزد پدرش برگردانیدم و مقابل او گذاشتم[13]…

نرجس خاتون، در جایگاه مادری

مطالعه‌ی اخلاق والای امام زمان (عج)، ما را به سرچشمه‌ی زلال تربیت، یعنی دامن پر مهر و عطوفت نرجس خاتون، رهنمون می‌سازد.

در روایتى از محمد بن عبدالله المطهرى آمده است: «حکیمه خاتون پس از شهادت مولایم امام حسن عسکرى (ع) در مورد حجت خدا برایم سخن گفت. او جریان تولد و کیفیت تولد امام زمان (ع) را نقل مى‌کند تا مى‌رسد به آنجا که مى‌گوید هنگامى که روح القدس حضرت صاحب را براى نگاهدارى و پرورش علم و معرفت به آسمان برد، شنیدم که ابامحمد، امام عسکرى (ع)، فرمود: «سپردم تو را (اى فرزندم) به آنکه مادر موسى به او سپرده بود (فرزندش را)».

در این حالت نرجس خاتون، مادر امام زمان (عج)، گریه کرد. امام به او فرمود:«آرام باش که او تنها از شیر تو مى‌نوشد و به زودى به سوى تو برمى گردد و همان گونه که موسى به مادرش برگردانده شد[14]».

مادر امام زمان (عج) در آینه روایات

در كلام ارزشمند ائمه معصومین (ع) برای شناخت افراد، توجه به سخنان بزرگان در مورد آن فرد اهمـيـت شايانی دارد. نرجس خاتون، بانويی است كه صفات والای او از شخصيت برجسته و وارسته‌اش حکایت می‌كند و آشنايی بـا او در آيـنه روايـات، عظمت اين بزرگ‌بانو را بيش از پيش بر ما نمـايـان مـی‌سـازد که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم:

در كتاب منتخب الاثر آیة الله صافی گلپایگانی (ره) نُه حديث درباره صفات این بانوی گرانقدر ذكر می‌كند. در اين احاديث با واژه‌های «خيره الاماء» و «سـيـده الامـاء» از پـاك بـانوی سامراء، نرجس خاتون ياد شده است.

جالب است که بدانید در تاريخ ذكر شده است كه امام حسن مجتبـی (ع) پـس از صلح با معاويه در جمع بيعت كنندگانش فرمود: «چه می‌دانيد كه من چه كردم! آنچه كردم بهتر است برای شيعيانم از آنچه كه خورشيد بر آن طلوع و غروب می‌كند. آيا من امام شمـا نيستم و طاعتم بر شما واجب نيست؟! … پس خداوند مـتـعال ولادت (قائم) او را مخفی نگاه داشته و او را غايب می‌كند. او نهمـيـن فرزند برادرم حـسـيـن و پـسـر سـيـده زنان «سـيـده الامـاء نخ» است[15].

همچنین حضرت عـلی (ع) بـعد از واقعه نهروان خطبه خواند و در قسمتی از آن فرمود: «… پس ای فرزند بهترين كنيزان تا چه زمـان منتظر می‌مانی[16]؟»

و در روايتي است كه از حضرت محمد باقر (ع) پـرسـيـدند آيـا مـنظور اميرالمومنين (ع) از جمله «بابی يابن خيره الاماء»؛ (پدرم به فدای پسر بهترین کنیزان) حضرت فاطمه است؟ ايشان فرمود: «فاطمه خير الحرائر[17]»؛ فاطمه بهتريـن زنان آزاده اسـت و مـراد از «بابی يابن خيره الاماء»؛ (پدرم به فدای پسر بهترین کنیزان)، مـادر امام زمان (عج)، نرجس خاتون اســت.

و امام صادق (ع) در پاسخ ابابصير كه پرسيد قائـم شمـا اهل بـيـت كيست؟ فرمود: « ای ابابصير! قائم ما پنجمين فرزند پسرم موسی است، پسر بهتريـن كنيزان…[18]».

ویژگی‌های مادر امام زمان (عج)

پس از شناخت اصل و نسب و پیشینه بانوی هجرت، نرجس خاتون که دریافتیم که بسیار والا و بلندمرتبه است. اکنون برای آگاهی از حقیقت وجودی آن بانو به صفات و خصایص آن بزرگوار می‌پردازیم:

۱. مادر امام زمان (عج)، اسوه متانت و ادب

از ویژگی‌های انسان‌های والا ادب و متانت آنهاست که در رفتار و گفتار آنها مشاهده می‌گردد. درباره مادر امام زمان (عج) بشر بن سليمان می‌گويد: هنگام ورود شاهزاده رومی به سامراء، امام علی النقی (ع) به او فرمود: «خداوند مهربان عزت و سرفرازی اسـلام و ذلت و فرومايگی مسيحيت را چگونه به تو نمـايـاند و شرافـت و برتری محمـد (ص) و دودمـانش را چـگـونه بـر تـو آشكـار سـاخـت؟» اين شاهزاده مودب با كمال خضوع گفت: «ای فرزند رسول خدا! چگونه برای شما چيزی را شرح دهم كه خـود آگـاهتـريـد و بـيـش از مـن می‌دانيد؟![19]»

مادر امام زمان (عج) که اسوه ادب و متانت است با نهایت ارادت خويـش بـه خاندان پيامبر اسلام آن را ابراز می‌كند. رعایت آداب و احترام خاص نسبت به حکیمه خاتون دختر امام جواد (ع) مثالی بر این مدعاست و اين نهايت ادب پاك بانوی روم به دختـر امـامـت و ولايـت اسـت.

۲. مادر امام زمان (عج)، مظهر بینش و بصیرت

از دیگر ویژگی‌های بانوی ماجده، نرجس خاتون، بصیرت و بینش بالای اوست که او را نزد اهل بیت (ع) عزیز و گرامی می‌گرداند.

مادر امام زمان (عج)، در مـحـضر امـام هادی (ع) است و حضرت به او می‌فرمايد: «دوست دارم تو را گرامی دارم و عطايی دهم. كدام برای تو بـهتـر اسـت؟ ده هزار درهم يــا بــشارت بــه عــزت و شرف جــاودانه؟ بانو نرجس، شاهزاده رومی است كه در قصر زيبا و باشكوه قيـصر بـه سـر برده و همواره در ناز و تنعم مادی بوده اسـت، امـا بـيـنش و بصيرت او نسبت به زندگی آن‌قدر بالاست كه هرگز نعمت‌‌های جـاودانه معنوی را با ماديات عـوض نمـی‌كـند.

از ايـن رو در پـاسـخ امـام هادی (ع) مـی‌گـويـد: بـشارت بـه شرفـی جـاودانه را مـی‌خــواهم. و امام می‌فرمايد: «بشارت باد تو را به فرزندی كه سيطره حكومتـش شرق و غرب عالم را فـرا گـيـرد و زمـيـن را پـر از عـدل و داد نمايد[20]».

از ديگر مظاهر بصيرت اين بانوی بصير پاسخی اسـت كـه به بشر بن سليمان می‌دهد. بشر از اولاد ابوايوب انصاری و مورد اعتماد حضرت هادی (ع) است. بشر می‌گويـد: «… كـنيـز نامـه امام دهم را از جامه‌اش بيرون آورد و می‌بوسيد و می‌بوييـد و آن را بـر ديـدگـان و گـونه‌هايـش مـی‌گـذاشت. بــه او گــفــتــم: عجبا! تو نامه‌ای را می‌بـوسـی كـه نويـسـنده‌اش را نمـی‌شناسـی؟! در پاسخ گفت: «ای درمانده كم معرفت به مقام اولاد پيامبران! گوش به من ده و دل سوی من دار. من مليكه دختر يشوعا، پسـر قـيـصر هسـتـم و …[21]»

شناخت و معرفت حقيقی نسبت به انبياء الهی و ائمه هدی (ع) دُر گرانبهايی است كه به هر کس ندهندش. اين شاهزاده رومی و نواده وصی حضرت عيسی (ع) چنان معرفتـی دارد كه عظمت و مقام والای امامت را ناديده، درك كرده و ولايت اهل بيـت (ع) را در دل دارد. و چه زيبا در زيارتنامه اين بانو می‌خوانيم: «وَ أَشْهَدُ أَنَّكِ مَضَيْتِ عَلَى بَصِيرَةٍ مِنْ أَمْرِكِ»؛ گواهى می‌دهم كه از جهان رحلت كردى در حالی كه در امر دينت با بصيرت و معرفت بودى[22].

۳. مادر امام زمان (عج)، حافظ سرّ الله

به نقل از مورخین، اوضاع سیاسی و فرهنگی شهر سامراء بسیار متشنج بود. خفقان و نظارت شدیدی بر بیت و خانواده امام هادی (ع) حاکم بود. زندگی در این شرایط نیازمند شهد صبر و شکیبایی است. بنا بر روايات متعدد ازدواج امام حسن عسکـری (ع) و نرجس خاتون در زمان حيات امام هادی (ع) صورت گرفت و تولد امام زمـان (ع) در زمان امامت پدر بزرگوارشان امـام عـسـکـری (ع) بـود. در اين مدت نهايت فشار دستگـاه حكومتی عباسیان بر خانواده امام وارد می‌شده است تا از ظهور آخريـن وصی رسول خدا (ص) جلوگيری شود.

در مدت زمان کمی که از زندگی مشترك نرجس خاتون با امام یازدهم (ع) مـی‌گـذشت، حضرت مدت زيادی را در زندان بود و مسئوليت سنگين تربيت و حفظ فرزند از گزند دشمنان به عهده بانوی شكيبايی، نرجس خاتون بود. صبر و شكيبايی مادر امام زمان (عج) در اين مدت با توجه به مسائل سياسی فراوان در سامراء، قابل تحسـيـن است.

در دوران امامت امام حسن عسکری (ع) اوضاع چنان سخت و رعب آور بود که حضرت خارج از زندان نیز در امان نبود. اختناق به حدی بود که حضرت در توقیعی به شیعیان خود تأکید کردند: «كسی بر من سلام نكند، كسی از شما به من اشاره نكند شما بر خود ايمن نيستيد[23]».

از آنجایی که وجود و زندگی حضرت مهدی (عج) یکى از اسرار الهى بود، تولدش باید مخفیانه اتفاق می‌افتاد، نرجس بانو به عنوان بهترین حافظ این سرّ انتخاب شد. امام حسن عسکرى (ع) به عمه خویش حکیمه خاتون فرمود: «در طلیعه فجر آثار جنین بر تو ظاهر مى‌شود؛ زیرا مَثَل او (نرجس) مَثَل مادر موسى است که تا هنگام ولادت اثرى از باردارى او ظاهر نشده و احدى از حال او آگاه نگردید[24]».

مادر امام زمان (عج)، بانوی صبر و ایثار برای رضای خدا صبوری كـرد و امـروز زائـران او در مقابل مرقد منورش این‌گونه می‌خوانند:

«أَشْهَدُ أَنَّكِ أَحْسَنْتِ الْكَفَالَةَ وَ أَدَّيْتِ الْأَمَانَةَ وَ اجْتَهَدْتِ فِي مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ صَبَرْتِ فِي ذَاتِ اللَّهِ‏»؛

گواهى مى ‏دهم كه تو نيكو كفالت امام زمان كردى و خوب امانت و عهد خدا را ادا كردى و در راه رضاى خدا نهايت جهد و كوشش كردى و هر چه رنج در راه رضاى خدا ديدى صبر و تحمل كردى؛

«وَ حَفِظْتِ سِرَّ اللَّهِ وَ حَمَلْتِ وَلِيَّ اللَّهِ وَ بَالَغْتِ فِي حِفْظِ حُجَّةِ اللَّهِ‏»؛

و سرّ خدا را حفظ كردى و ولى خدا را حمل کردی و در حفظ حجت خدا تلاش کردی.

در تاریخ چند مادر بزرگوار به یقین از باردارى خود اطلاع داشتند، اما به علت آگاهى از وضعیت سیاسى و فرهنگى زمان خویش، این سرّ را تا هنگام ولادت فرزند حفظ نمودند. مادر حضرت ابراهیم (ع)، مادر حضرت موسى (ع)، نجمه خاتون، مادر امام رضا (ع) و نرجس خاتون مادر امام زمان (عج) از این مادران هستند و اگر چنین نبود در زیارتنامه نرجس خاتون از صفت «حافظ سّر الله» یاد نمى‌شد؛ زیرا این فضیلت آنگاه وجود دارد که شخص از وجود سرّ باخبر باشد.

۴. مادر امام زمان (عج)، گِرد محور ولایت

در جريان هجرت ولايت مدارانه نرجس خاتون، نكات ارزنده و ظريفی وجـود دارد كه برای جوانان امروز بسیار مفيد و مؤثر است. بنابـر روايـت‌هایی که در كتب تاريخی‌ آمده است، هجرت مادر امام زمان (عج) در پی ديدن سـه رويـا صورت گرفت. انسان‌های وارسته و باتقوا خواب‌های مناسب و روياهای صادقه می‌بينند و اين گونه خواب‌ها بهترين راهنما برای انتـخـاب بهترين راه‌ها هستند.

خواب‌های بانوی نور و نيايش، به يـقـيـن از جـمـله رویاهايی بود كه قابل اعتبار و اعتناست و بـرای آشنايـی بـا اين بانو بايد به خواب‌ها و روياهای صادقه[25]و صالحـه ايـشان هم توجه داشت؛ چراکه این رؤیاها به حقیقت پیوست و نور ولایت در دل او تابید.

مادر امام زمان (عج) با دنبال کردن آن و پذیرفتن سرنوشت در این راه قرار گرفت و در خانه اهل بیت (ع) سکنی گزید و پرورش یافت. از حکیمه خاتون احکام الهی را آموخت، سپس به همسری امام حسن عسکری (ع) درآمد تا مادر امام زمان (ع)، آخرین منجی عالم بشریت باشد. 

۵. مقام شفاعت مادر امام زمان (ع)

یکى از فضیلت‌هاى این بانوى بزرگوار، مقام شفاعت اوست. سید بن طاووس در زیارتنامه‌اى که براى این بانوى گرانقدر ذکر مى‌‌کند مى‌نویسد:

«وَانْفَعْنِي بِزِيَارَتِهَا وَ ثَبِّتْنِي عَلَى مَحَبَّتِهَا وَ لاَ تَحْرِمْنِي شَفَاعَتَهَا وَ شَفَاعَةَ وَلَدِهَا، وَ ارْزُقْنِي مُرَافَقَتَهَا وَ احْشُرْنِي مَعَهَا وَ مَعَ وَلَدِهَا كَمَا وَفَّقْتَنِي لِزِيَارَةِ وَلَدِهَا وَ زِيَارَتِهَا[26]»؛

و سودمند کن مرا به زیارت آن بانو و بر دوستى و محبت او پایدار بدار مرا و از شفاعت او و فرزندش محروم مفرما و مرا با او و فرزندش محشور کن».

انسان‌هاى کامل و اولیاء برجسته الهى به اذن خداوند متعال داراى مقام شفاعت مى‌شوند و این مقامى بس عظیم است. پاک بانوى بیت امامت، نیز از این مقام الهى بهره برده و شافع دوستداران خود و فرزندش مى‌باشد.

این شفاعت، نه تنها نشان‌دهنده جایگاه رفیع ایشان در نزد خداوند است، بلکه بیانگر رحمت و مهربانی بی‌کران این بانوی بزرگوار نسبت به شیعیان و محبان اهل بیت (ع) است. شفاعت ایشان، دریچه‌ای از امید و رحمت الهی را به روی کسانی می‌گشاید که با توسل به ایشان، از خداوند طلب مغفرت و آمرزش می‌کنند.

وفات نرجس خاتون

مادر امام زمان (عج) بعد از شهادت امام حسن عسکری (ع) به‌ دلیل اختناق حاکم از سوی خلفای عباسی و فشارهای روانی جعفر کذاب،‌ در خانه علی بن حمزه که از نوادگان حضرت عباس (ع) بود، ساکن شد. درباره زمان مرگ نرجس‌ خاتون نیز روایت‌های مختلفی وجود دارد. البته در متون شیعی و اهل سنت در این باره اختلافات اساسی وجود دارد.‌ برخی مرگ او را پیش از امام حسن عسکری (ع) در سال 260 هجری قمری عنوان می‌کنند و برخی نیز به سال‌های بعد اشاره دارند که این روایت البته ضعف سند دارد.

مزار مادر امام زمان (ع)

نرجس خاتون، بانوی نجابت و نيايش است كه شميم حضور او در سامـرا، در کنار همسر گرانقدرش امام حسن عسکری و امام هادی (ع) و حکیمه خاتون، هنوز هم پـس از گذشت قرن‌ها جان شيعيان شيفته خاندان ولايت و امامت را طراوت می‌بخشد و در سايه اين آفتـاب روشن اجـابـت، در صحن و سرای این حرم دل‌ها آرام و قـرار می‌گیرد.

توسل به نرجس خاتون، مادر امام زمان (عج)

توسل به مادر امام زمان (عج) به عنوان واسطه‌ای مقرب به ایشان، راهی برای طلب یاری، استجابت دعا و نزدیکی به امام عصر (عج) است. در ادامه به مواردی از چگونگی توسل به مادر پاک و مطهر اشاره می‌گردد:

۱. آیت الله مجتهدی (ره) در درس اخلاق‌ به طلاب توصیه فرمود که برای رفع گرفتاری بـه حضرت نرجس خاتون، مادر امام زمان (عج) متوسّل شوید. ایشان چون مادر ولیّ وقـت ما هستند، به فـرزندشان مـی‌فرمایند: «پسرم! این شخص به من متوسّل شده، خواسته‌اش را بده».  هزار صلوات یا یک ختم قرآن نذر ایشان کنید تا گرفتاریتان برطرف شود.

۲. توسل دیگر که سه مرحله دارد:

۱. خواندن دو رکعت نماز حاجت؛

۲. سـیصد و سـیزده مرتبه صلوات؛

۳. خواندن یک بار سوره مبارکه فتح و هدیه کردن ثواب آن به مادر امام زمان (عج).

آیت الله سیبویه که از اولیاء الله بودند به آیت الله مجتهدی (ره) فرمودند: «در زمان ما (عصر غیبت) توسّل به حضرت نرجس خاتون کارها را زودتر راه می‌اندازد؛ چرا که وقتی مـادر بـه فرزند حرفی بزند، فرزند مجبور است به حرف مادر گوش بدهد».

استاد مجتهدی (ره) می‌فرماید: «من هر موقع کارم گیر می‌کند، هزار صلوات نذر حضرت نرجس خاتون، مادر امام زمـان (ع) مـی‌کنم و کـارم درست می‌شود».

۳. توسل به مادر امام زمان (عج) با زیارت عاشورا

از مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى نقل شده: «آنگاه که در سامرا بودیم، بیمارى وبا و طاعون شیوع پیدا کرده و هر روز عده‌اى مبتلا شده و مى‌مردند. روزى گروهى از اهل علم در منزل مرحوم سید محمد فشارکى (ره) بودند که میرزا محمد تقى شیرازى به مجلس آنها وارد شدند. ایشان در مقام علمى، هم سطح با مرحوم فشارکى بودند. در آنجا صحبت از وبا و طاعون و خطرات آنها شد.

میرزاى شیرازى فرمود: اگر من حکمى کنم آیا انجام مى‌شود؟ همه گفتند: بلى. فرمود: من حکم مى‌کنم که شیعیان سامرا از امروز به مدت 10 روز زیارت عاشورا بخوانند و ثواب آن را هدیه به روح شریف نرجس خاتون، والده ماجده حضرت حجت (ع) نمایند و ایشان را نزد فرزندش شفیع نمایند که ایشان شفاعت امتش را نزد خدا بکند، من ضامن مى‌شوم که هر کس چنین کند مبتلا به وبا و طاعون نشود.

آیت الله حائرى یزدى فرمود: شیعیان مقیم سامرا اطاعت کرده و زیارت عاشورا را خوانده و هدیه به مادر امام زمان (عج) کردند. پس از آن تلف شدن شیعیان متوقف شد و همه روزه عده‌اى از عامه مى‌مردند و این مطلب به قدرى واضح بود که آنان از خجالت، مردگان خود را شب‌ها دفن مى‌کردند[27].

باتوجه به داستان نقل شده و مقام و عظمت بانو نرجس خاتون، براى توسل به امام زمان (ع) از ناحیه ایشان بهتر مى‌توان وارد شد و حاجت‌هاى دنیوى و اخروى را درخواست کرد و ان شاء الله به عنایت پروردگار به آن رسید.

سخن آخر

در پایان گفتنی است که نرجس خاتون (س)، شاهزاده‌ای رومی بود که تقدیر الهی او را به خانه امامت کشاند، تا مادر امام زمان (عج) باشد. هجرت عاشقانهٔ بانوی شرافت و تربیت در دامان پاک اهل بیت (ع) از او شخصیتی ممتاز و آماده برای پذیرش این مسئولیت خطیر ساخت.

زهد و پارسایی، بصیرت و بینش بالای او، ادب و متانتی که نسبت به خاندان اهل بیت (ع) داشت، وجود شهد شکیبایی و صبر در وجودش در شرایط سخت زندگی در دوران خلفای ظالم و مستبد عباسی، درک بالای او از موقعیت و جایگاه امام حسن عسکری (ع)، همسر گرامی‌اش او را به جایگاهی بس والا رساند تا توفیق پرورش آخرین ذخیره الهی را در خود داشته باشد و حافظ سرّالله گردد.

سپس با تقدیم فرزندی چون مهدی موعود (عج) به بشریت، نقشی بی‌بدیل در تاریخ ایفا کرد و نامش برای همیشه، به عنوان الگویی برای مادران منتظر و عاشقان ظهور، در کنار نام فرزندش جاودانه شد و به مقامی رفیع دست یافت؛ به گونه‌ای که توسل و درخواست شفاعت شیعیان به دامانش برای حاجات دنیوی و اخروی کارساز گردید و چاره‌ای برای درمان ناچار گردید.

از این رو، بررسی زندگی و سیره نرجس خاتون می‌تواند الهام‌بخش مادران امروز باشد تا با الگوگیری از ایشان، فرزندانی صالح و منتظر تربیت نموده و در مسیر تحقق ظهور حضرت مهدی (عج) گام بردارند.

---

[1] . بحارالانوار، ج 38 و 53.

[2]. كمال الدين، ج2، ص130.

[3] . بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۹.

[4] . بحارالانور، ج ۱۳، ص ۲۰۳ و ۲۰۴. 

[5] . كمال الدين، ج2، ص423 ـ 432.

[6] . فرهنگ جامع نوين، ص272.

[7] . راغب اصفهانی، مفردات الالفاظ القرآن، ص159.

[8] . حاج ميرزا حسين طبری نوری، نجم الثاقب، ص 18.

[9] . حضينی، الهدايه الكبری، ص248 ـ357.

[10] . نهلا غروی نايينی، محدثات شيعه، ص284.

[11] . پژوهشي در باره زندگاني حضرت نرگس، مادر امام مهدي (عج)، ناهید طیبی.

[12] . كمال الدين، ج2، ص 416.

[13] . ترجمه إعلام الورى، ص۵۴۲ و ۵۴۳.

[14] . بحارالانوار، ج51، ص۱۴.

[15] . منتخب الاثر، ص206.

[16] . ینابیع الموده، مدائنی، ص ۵۱۲.

[17] . منتخب الاثر، ص240.

[18] . كمال الدين، ص 240.

[19] . بر ستيغ آرمان‌ها (ترجمه اعيان الشيعه)، ص35.

[20] . سيد جمال الدين حجازی، آخرين سفير، ص28.

[21] . بحارالانوار، ج51، ص7.

[22] . مفاتیح الجنان، زیارتنامه نرجس خاتون، ص ۸۵۴.

[23] . رسول جعفريان، حيات فكری و سياسی امامان شيعه، ج2، ص18۳.

[24]. بحارالانوار، ج51، ص13.

[25] . روياي صادقه: حقيقتي است كه در جاي خود بايد مورد توجه قرار گيرد و ريشه اي قرآني دارد.

[26] . مفاتیح الجنان، زیارتنامه حضرت نرجس.

[27]. مجموعه یادداشت‌هاى حاج شیخ مرتضى حائرى یزدى(ره)، ص27 و 28.