غوث الاُمه و غیاث؛ چرا امام رضا (ع) پناه و فریادرس امت شد؟
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
غوث الامه و غیاث از القابی است که به وجود مبارک و مقدس حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) نسبت داده شده است. در بین امامان معصوم (علیهم‌السلام) امام هشتم بعد از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بیشترین القاب را دارا می‌باشند.
لقب غوث الامه و غیاث از القابی هستند که قبل از تولد حضرت علی ابن موسی الرضا (علیه‌السلام) در حدیثی از امام صادق (علیه‌السّلام) در مورد ایشان گفته شد و پس از چند سال این حدیث دوباره توسط حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) بیان گردید.
از آنجایی که این لقب فقط در مورد امام رضا (علیه‌السلام) به کار رفته، در این مقاله پس از ذکر این حدیث گهربار به علل کاربرد این لقب برای امام رضا (علیه‌السّلام) می‌پردازیم.
علّت شهرت حضرت رضا (ع) به «غَوْث هَذِهِ الْامّةِ وَ غِیاثُها»
یزید بن سَلیط (که کنیه اش أبو عِمارة است) از امام صادق و موسى بن جعفر در شأن امام رضا (علیهم‌السّلام) این گونه بیان می‌دارد:
ما در حالى كه گروهى بودیم، با حضرت أبو عبدالله امام جعفر صادق (علیه‌السّلام)، در راه مكّه ملاقات نمودیم.
من به آن حضرت عرض كردم: پدرم و مادرم قربانت گردد! شما امامانى هستید كه مطهَّر و پاكیزه شده‌اید؛ و احدى از خلائق را فراری از مرگ نیست و همه را در بر می‌گیرد؛ بنابراین شما براى من مطلبى را درباره خلافت و امامت بعدى بیان كنید تا من آن را به آنان كه پشت سر دارم (فرزندانم)، برسانم تا گمراه نشوند.
حضرت فرمود: «آرى؛ اینان پسران من مى‌باشند، و این است سید و سالار آنها».
و اشاره كرد به پسرش موسى (علیه‌السّلام) فرمود: «و در اوست حلم و شكیبائى، و علم حُكم[1]، و فهم و سخاوت و معرفت به آنچه كه مردم بدان نیازمند مى‌باشند در آنچه از امر دینشان كه در آن اختلاف مى‌نمایند. و در اوست حُسن خلق و حُسن رعایت و حفاظت حقّ جار و همسایه و همنشین. و اوست درى از درهاى خداوند عزّ و جلّ. و در اوست چیز دیگرى كه از همه اینها پسندیده‌تر و محبوب‌تر است.
پدر من به حضرت گفت: آن چیز كدام است پدرمم و مادرم فدایت شود؟!
فرمود: «خداوند عزّ و جلّ بیرون مى‌آورد از او غَوث[2] (فریادرس) و غیاثش (پناه) این امّت را، و علمش را و نورش را و فهمش را و حكمش (فضیلت و حکمت) را (یعنى امام هشتم علیه السلام را).
او بهترین مولودی است كه به دنیا قدم می‌گذارد، و بهترین جوانى است كه لباس زیبنده رشد و درایت را در بر كرده است. خداوند بواسطه او خون‌ها را حفظ مى‌نماید، و در میان افرادِ با هم دشمن، صلح و صفا برقرار مى‌سازد؛ و بواسطه او امور را مجتمع می‌كند، و پراكندگی‌ها و تفرقه‌ها را مبدّل به جمعیت و اتّفاق مى‌نماید (بدعت و ضلالت را از میان ببرد)؛ و برهنگان را مى‌پوشاند و گرسنگان را سیر می‌كند، و دهشت زدگان و خائفان را امان مى‌بخشد، و باران رحمت از آسمان فرو مى‌بارد، و بندگان خدا به مشورت گرد مى‌آیند.
او بهترین مردِ مُسنّ، و بهترین جوان آراسته است كه خداوند پیش از زمان بلوغش عشیره و طائفه‌اش را به او بشارت می‌دهد[3]. گفتارش راست و درست و قاطع؛ و سكوتش ناشى از فهم و درایت است. براى مردم روشن مى‌سازد آنچه را كه آنان در آن اختلاف دارند».
یزید گفت: پدرم گفت: پدرم و مادرم به فدایت! آیا وى نیز پسرى پس از خود خواهد داشت؟!
فرمود: «آرى»؛ و پس از آن گفتار را قطع نمود.
یزید بن سلیط گوید: در بین راهى که به عمره می‌رفتیم به موسى بن جعفر (علیه‌السلام) برخوردم و عرض کردم: قربانت گردم، این مکان را که ما در آن هستیم به یاد مى‌آورید؟
فرمود: «آرى، تو هم یادت مى‌آید؟»
عرض کردم: آرى، من و پدرم شما را در اینجا ملاقات کردیم و امام صادق (علیه‌السلام) و برادران شما هم بودند و گفتم: پدرم و مادرم فدایت گردد! من می‌خواهم به من خبر دهى به مانند همان چیزهایى را كه پدرت به من خبر داد!
حضرت فرمود: «پدرم در زمانى بود كه شدّت و تقیه مثل این زمان نبود».
یزید گفت: كسى كه از تو چنین جوابى را بپسندد و قانع شود، بر او لعنت خدا باد!
حضرت خندیدند و سپس گفتند: «اى أبو عِمارة، من به تو خبر می‌دهم: از منزلم كه بیرون آمدم، در ظاهر همه پسران خود و از جمله آنان علىّ را وصىّ خود قرار دادم؛ امّا در باطن فقط علىّ را وصىّ نمودم. من رسول خدا را در خواب دیدم كه أمیرالمؤمنین (علیهماالسّلام) هم با او بود؛ و با وى انگشترى بود، و شمشیرى، و عصائى، و كتابى، و عِمامه‌اى.
من گفتم: اینها چیست؟ رسول اكرم فرمود: امّا عِمامه عبارت است از قدرت و سلطنت خداوند تعالى؛ و امّا شمشیر عبارت است از عزّت خدا؛ و امّا كتاب عبارت است از نور خدا؛ و امّا عصا عبارت است از قوّت خدا؛ و امّا انگشترى عبارت است از جامع این امور.
سپس رسول خدا (صلّى‌الله‌علیه‌وآله‌و سلّم) فرمود: امر ولایت و امامت به سوى پسرت علىّ خارج مى‌شود».
یزید گفت كه حضرت فرمود: «اى یزید! این مطالب امانت است در نزد تو، كسى را از آن خبردار مكن مگر مرد عاقلى، یا بنده‌اى را كه خداوند دل وى را در بوته ایمان آزمایش نموده است، یا مرد راست و درستى را؛ و بر نعمت‌هاى خداوند متعال كفران مورز؛ و اگر از تو خواستند كه به این مطالب شهادت دهى، تو اداى شهادت كن! چرا كه خداوند می‌فرماید: «حقّاً خداوند شما را امر می‌كند كه امانت‌ها را به سوى صاحبانش برگردانید[4]»؛ و نیز خدا می‌فرماید: «كدام كس ستمكارتر است به خدا از آنكه شهادتى را كه نزد اوست كتمان نماید؟[5]»
من گفتم: من أبداً افشاى سرّ نمى‌كنم، و كتمان شهادت نمى‌نمایم.
یزید گفت: پس از آن حضرت أبو الحسن موسى (علیه‌السّلام) گفت: در این حال رسول خدا (صلّى‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلّم) او را براى من توصیف كرد و فرمود: علىّ پسر توست كه به نور خدا نظر می‌كند و با تفهیم خدا مى‌شنود و به حكمت خدا سخن می‌گوید، درست و راست كار می‌كند و خطا نمى‌نماید، و در امور می‌داند و در امرى به واسطه جهالت در نمى‌ماند.
او سرشار از حكمت و فصل قضاء و استوارى در حكم، و لبریز از علم و دانش و درایت شده است. امّا چقدر درنگ و توقّف تو در این دنیا با او بعد از این كم است! این توقّف به قدرى كوتاه است كه قابل احصاء نیست. پس چون از سفرت بازگشتى به اصلاح امورت بپرداز و از هر چه می‌خواهى خود را فارغ ساز؛ زیرا كه تو از این دنیا در آستانه كوچ هستى و همنشین با غیر آن. پسرانت را گرد آور و خداوند را در این وصیت‌ها بر آنان گواه بگیر؛ و خداوند در گواهى و شهادت بس است.
پس فرمود: اى یزید، مرا در این سال می‌گیرند؛ و علىّ پسرم همنام علىّ ابن أبى طالب (علیه‌السّلام) است و همنام علىّ بن الحسین (علیهماالسّلام)، كه به او فهم و علم و نصرت و رداى عظمت أمیرالمؤمنین داده شده است؛ و وى حقّ تكلّم و اظهار ندارد مگر آنكه چهار سال از مرگ هارون بگذرد. چون چهار سال سپرى شد، از او هر چه می‌خواهى بپرس كه إن شاء الله تعالى پاسخت را خواهد داد[6]».
معنای غوث و غیاث
غَوْث در لغت به معناى كمك و معونه است، و غیاث كه اصل آن غِواث است به معناى آن چیزى است كه با او رفع حاجت مضطرّ را مى‌نمایند مانند غذا و طعام و سرمایه كسب و …
غوث همچنین به معنای پناه و فریادرس و غیاث به معنای پناه است. نکته مهم این که غیاث بالاتر از غوث است.
لقب غیاث فقط برای امام رضا (ع)
آنچه گفتنی است این که در هیچ یك از روایات، صفت «غَوْث» و «غیاث» و «یلُمُّ بِهِ الشَّعَثَ وَ یشْعَبُ بِهِ الصَّدْعَ»؛ (کسی که به واسطه او میان مردم آشتی دهد و پراکنده را گرد آورد و رخنه را اصلاح کند؛ یعنی بدعت و ضلالت را از میان ببرد) و «یؤْمِنُ بِهِ الْخائِفَ»؛ (کسی که هراسان را ایمن بخشد) لقب هیچیك از ائمّه (علیهم‌السّلام) غیر از حضرت بقیة الله (عجّل‌الله‌فرجه) قرار نگرفته است، و فقط در روایتی که یزید بن سلیط آن را از امام صادق و امام موسی کاظم، حضرت رضا (علیهم‌السّلام) را بدین صفات متّصف و بدین القاب ملقّب نموده‌اند.
باید دانست كه در القاب حضرت حجّت (عجل‌الله‌فرجه) هم غیاث نیامده است، بلكه فقط غَوْث ذكر شده است، و غَوْث الفُقَراء نیز (برای امام زمان عجل‌الله‌فرجه) آمده است[7].
لقب غیاث از القاب اختصاصی امام رضا (علیه‌السلام) است؛ زیرا ثامن الحجج به درماندگان رسیدگی می کنند و هرکس که درمانده و درگیر است حتی اگر دشمن او را احاطه کرده با توسل به وجود مقدس حضرت رضا (علیه‌السلام) مشکلش حل شده و نجات می‌یابد.
فریادرسی حضرت ابوالحسن، علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) فراتر از مرزهاست؛ به این معنا که فقط برای دوستانش، شیعیانش، دینداران و مسلمانان نیست، حضرت علاوه بر آن که به انسان‌ها تعلق دارد نسبت به حیوانات نیز مهربان و رئوف است.
شهنشی که نوازد ز مهر آهو را کجا ز درگه لطفش کسی شود مأیوس
لقب غیاث از القاب اختصاصی امام رضا (علیه‌السلام) است؛ زیرا ثامن الحجج به درماندگان رسیدگی می کنند و هرکس که درمانده و درگیر است حتی اگر دشمن او را احاطه کرده با توسل به وجود مقدس حضرت رضا (علیه‌السلام) مشکلش حل شده و نجات می‌یابد.
چرا حضرت رضا (ع) را غوث الامه می‌نامند؟
بنابر روایتی که امام جعفر صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «خداوند از صلب فرزندم موسی غوث این امت و غیاث آن را بیرون می‌آورد»؛ به آن حضرت غوث الامه و یا غیاث الامه گفته می‌شود. هر چند به کار بردن آن بر سایر ائمه هدی (علیهم‌السلام) هم مانعی ندارد و همه آنها پناهگاه امت پیامبرند.
این پناهندگی و توجه به حضرت رضا (علیه‌السلام) علاوه بر دوران حیات ایشان، پس از شهادت امام نیز ادامه داشته و حرم شریف و ملجأ نورانی ایشان به مکانی امن و مقدس برای همه، حتی غیر شیعیان تبدیل شده است. این امر نشان دهنده این است که در دوران امامت حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) نه تنها جایگاه ایشان بر اثر توطئه‌ها و دسیسه‌های دشمنان تنزل نیافت، بلکه به برکت الطاف الهی به جایگاهی بس رفیع رسید که حرم مطهر ایشان به پناهگاه همه مردم، چه شیعه و چه غیرشیعه تبدیل شد.
غوث اللفهان در زیارت جوادیه
در زیارت جوادیه[8] امام رضا (علیه‌السلام) غوث اللهفان به معنای پناهگاه و فریادرس درماندگان و بیچارگان آمده است و به عنوان یکی از صفات برجسته امام هشتم (علیه‌السلام) شناخته می‌شود. در فرازی از این زیارتنامه آمده است: «السَّلامُ عَلَى غَوْثِ اللَّهْفَانِ وَ مَنْ صَارَتْ بِهِ أَرْضُ خُرَاسَانَ خُرَاسان»؛ سلام بر کسی که فریادرس درماندگان و دلسوختگان است و بر کسی که خراسان به خاطر او و وجود مرقد شریفش خراسان و کعبه آمال مؤمنان شد.
حضرت علی بن موسی الرضا (ع) پناه همه عالم
ابن‌حبان بستی از عالمان برجسته اهل سنت می‌گوید: «علی بن موسی الرضا از بزرگان و عقلا و نخبگان و بزرگواران اهل‌بیت و بنی هاشم است. اگر از وی روایتی شود، واجب است حدیثش معتبر شناخته شود. من به دفعات قبر ایشان را زیارت کرده‌ام. زمانی که در توس بودم، هر مشکلی برایم رخ می‌داد، قبر علی بن موسی الرضا را زیارت می‌کردم و برای برطرف شدن مشکلم دعا می‌کردم و دعایم مستجاب و مشکلم حل می‌شد. این کار را به دفعات تجربه کردم و جواب گرفتم. خداوند ما را بر محبت مصطفی و اهل بیتش -که درود خدا بر او و اهل بیتش باد - بمیراند[9]».
امام رضا (علیه‌السلام) در میان اهل سنت جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد و براساس آنچه ذهبی در سیر اعلام النبلاء آورده است، از ایشان به امام، علامه، حافظ، شیخ خراسان، یکی از استوانه‌های علم در فقه و لغت و حدیث و از عقلای رجال یاد کرده‌اند.
آقای بهجت به سید علی فهری فرمود: «من مشهد که رفتم خدمت امام رضا (علیه‌السلام) رسیدم. امام رضا (علیه‌السلام) ده چیز به من داد. من یکی از آن ده چیز را به تو می‌گویم. امام رضا (علیه‌السلام) به من فرمود: «فلانی! مگر امکان دارد کسی به ما اهل بیت پناه بیاورد، [ما] به او پناه ندهیم!».
در پای درس امام رضا (ع)، غوث الامه
همان طور که در مباحث قبل گفته شد غوث الامه به معنای پناهگاه و فریادرس درماندگان و بیچارگان است. اگر کسی بخواهد از مکتب امام هشتم درسی بیاموزد و شیعه واقعی و پیرو حضرت باشد، درس‌های بسیاری از دلسوزی، ایثار و فداکاری برای او دارد.
امام رئوف (علیه‌السلام) در شرایط سخت، همیشه در کنار مردم بود و سختی‌های آنان را از صمیم قلب درک می‌کرد و برای آنها مشکل گشا بود. این درس به ما می‌آموزد که در برابر مشکلات دیگران نباید بی‌تفاوت بود و در حد توان خود به یاری درماندگان شتافت.
حضرت رضا (علیه‌السلام) هرگز از کمک به نیازمندان و درماندگان دریغ نمی‌کرد، حتی در زمانی که خود تحت فشارهای سیاسی و اجتماعی حکومت وقت قرار داشت. این آموزه به ما می‌آموزد که در استمداد به دیگران باید از خود گذشت و فداکاری نمود.
افزون بر آن، در مشکلات و بحران‌های اجتماعی جامعه مسلمانان باید مانند امام رضا (علیه‌السلام) به جای فرار از مشکلات، با دلسوزی و جدیت به رفع مشکلات جامعه پرداخت. پیروی و تأسی از سیره امام رضا (علیه‌السلام) این گونه است که در هر شرایطی باید در راستای رفع مشکلات جامعه گام برداشت و به اقشار ضعیف و درمانده توجه کرد.
در دنیای امروز نیز این درس معنا پیدا می‌کند و به معنای مشارکت، همدلی و همکاری در حل مشکلات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و نیز همدردی با کسانی است که در بحران‌ها به سر می‌برند.
دیدار پدر و پسر
عامر بن عبدالله ابیوردی که حاکم مرو و اهل حدیث بود، می‌گوید که من به زیارت بارگاه منور علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) رفته بودم. مردی ترک زبان را دیدم که وارد بارگاه شد و بالاسر حضرت ایستاد و شروع به گریه کرد و به زبان ترکی می‌گفت: «خدایا اگر پسرم زنده است، این جدایی بین من و او را پایان ده و اگر از دنیا رفته است، خبری به ما برسان».
من زبان ترکی بلد بودم. جلو رفتم و از او پرسیدم که چه شده و ماجرا چیست؟
گفت: «من پسری داشتم که در جنگ اسحاق آباد با من بود؛ اما او را گم کردم و از آن زمان دیگر هیچ خبری از او ندارم. مادرش شب و روز گریه می‌کند. حالا من به اینجا آمده‌ام و دعا می‌کنم که خداوند مشکلم را حل کند؛ چون شنیده‌ام که در اینجا دعا مستجاب می‌شود».
عامر بن عبدالله گوید که من دلم به حال این مرد سوخت. دستش را گرفتم و از حرم بیرون بردم تا او را به خانه ببرم و از او پذیرایی کنم. همین که از حرم بیرون رفتیم، جوانی قد بلند را دیدیم که تازه پشت لبش سبز شده بود و لباسی وصله‌دار پوشیده بود. مردی که همراه من بود تا چشمش به آن جوان افتاد، دوید و او را در آغوش گرفت و اشک از چشمانش سرازیر بود. این همان پسری بود که سال‌ها در انتظار دیدن او سوخته بود، چند لحظه پیش در حرم برای دیدن او دعا می‌کرد!
عامر می‌گوید: «از آن پسر پرسیدم که تو چگونه به اینجا آمدی؟ گفت: من پس از جنگ اسحاق‌آباد گم شدم و از طبرستان سر در آوردم. آنجا مردی دیلمی سرپرستی مرا به عهده گرفت و مرا بزرگ کرد. حالا که بزرگ شده‌ام، از او خداحافظی کردم و برای پیدا کردن پدر و مادرم به راه افتادم. هیچ اطلاعی در مورد آنان و محل زندگی آنان نداشتم. کاروانی به سمت مشهد می‌آمد. من هم با آنان همراه شدم و به اینجا آمدم و تا به اینجا رسیدم، پدرم را که سال‌ها پیش گم کرده بودم، یافتم.
آن مرد ترک زبان به من گفت: من با دیدن این کرامت، یقین بیشتری نسبت به صاحب این بارگاه پیدا کرده‌ام و دیگر از جوار این بارگاه به جایی نخواهم رفت و از آن جدا نخواهم شد[10]».
سخن آخر
در نهایت باید گفت که القاب خاص غوث به معنای فریادرس و غیاث به معنای پناه، در بین ائمه اطهار (علیهم‌السلام) به حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) به واسطه جد و پدرشان به ایشان نسبت داده شده است. این خصایص بارز حضرت رضا (علیه‌السلام) در مورد همه عالم اعم از انسان و حیوان، مسلمان و غیر مسلمان در هر درخواست و حاجتی کارساز است؛ زیرا حضرت فیض رحمت از سوی خداوند است و نسبت به همه درماندگان پناه و فریادرس می‌باشد.
بنابراین نباید از این عنایت الهی که به بندگانش معطوف شده، غافل شد و در همه حال بخصوص برای در امان ماندن از شیطان و فتنه‌های زمانه به امام هشتم پناهنده شد که ایشان پناه عالمین است.
[1] . منظور قضاوت و حکمت است.
[2] . غوث؛ يعنى حضرت امام رضا (عليه‌السّلام) يگانه مايه کمک و معونه و پناهگاه افراد مضطرّ از اين امّت مى‌باشند أعمّ از شيعيان و غير آنها. غَوْث به معنى کمک براى شخص مضطرّ و درمانده، و غياث به معنى آن چيزى است که رفع حاجت فقط بواسطه او محقّق می‌شود.
[3] . يعنى حضرت بقدرى داراى وزانت و رزانت و متانت و درايت است که در سنّ قبل از بلوغ بر تمام افراد عشيره از أعمام و بنى أعمام به سيادت و آقائى برازندگى دارد.
[4] . سوره نساء، آیه ۵۸: «إِنَّ اللهَ یأْمُرُکمْ أَن تُؤَدُّوا الأمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا»
[5] . سوره بقره، آیه ۱۴۰: « وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّن کتَمَ شَهادَةً عِندَهُ و مِنَ اللهِ».
[6] . عُيونُ أخبار الرّضا، طبع سنگى، باب ٤، ص ١٥ تا ص ١٧.
[7] . روح مجرد، ص ۲۴۳. علامه سید محمدحسین حسینی طهرانی
[8] . زیارت جوادیه: مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار می‌نویسد: زیارت مولا و سرور ما، امام رضا علیه‌السلام که بر او، پدران و فرزندانش درود و سلام باد، در هر زمانی شایسته و نیکو است، و بهترین زمان آن، ماه رجب است. این زیارت از فرزندش حضرت جواد علیه‌السلام برای آن حضرت روایت شده است.
مرحوم محدّث قمی در مفاتیح الجنان می‌نویسد: هرگاه در آن مشهد مقدّس آن زیارت (یعنی زیارت جوادیّه) را خواندی، این دعا را ترک مکن. مفاتیح الجنان ، باب 3، فصل 9 ، در بیان فضیلت و کیفیت زیارت امام رضا علیه السلام.
[9] . الثقات، ج ۸، ص ۴۷۵.
[10] . کرامات امام رضا (علیه‌السلام)، نسیم رضوان.