نقش سلامتی در تربیت و یادگیری فرزند
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
سلامتی انسان نقش مهمی در تربیت و یادگیری دارد. از این رو لازم است با عوامل اصلی سلامتی آشنا شویم. در این مقاله قصد داریم ابتدا اهمیت شش عامل اصلی سلامتی در زندگی انسان را بیان کنیم سپس تأثیر این عوامل را در تربیت و یادگیری فرزند بررسی کنیم. برخی از مطالب مطرح شده در این مقاله عبارتند از:
- تعریف تربیت
- شش‌گانۀ سلامتی‌بخش، دربردارندۀ تمام ابعاد زندگی
- رابطۀ عوامل سلامتی با تربیت
- نقش عوامل سلامتی در یادگیری فرزند
- نقش عوامل سلامتی در امتحانات درسی
- توجه به انرژی پایه در یادگیری فرزند
- نقش پاکسازی‌ها در تربیت فرزند
- نقش رخدادهای روحی و روانی در تربیت فرزند
چکیده
- تربیت از نظر این‌سینا عبارت است از برنامه‌ریزی و فعّالیّت محاسبه شده در جهت رشد فرد، سلامت خانواده و تدبیر شئون اجتماعی برای رسیدن به کمال دنیوی و سعادت اخروی.
- شش‌گانۀ سلامتی‌بخش، دربردارندۀ تمام ابعاد زندگی است به گونه‌ای که هیچ چیزی خارج از آن نیست. یعنی با رعایت کردن این شش عامل سلامتی‌بخش تمام ابعاد زندگی خود را می‌توانید مدیریت کنید.
- رابطۀ شش‌گانۀ سلامتی‌بخش با تربیت به گونه‌ای است که بدون آشنایی با این شش عامل نمی‌توان به مباحث تربیت ورود پیدا کرد.
- شش‌گانۀ سلامتی‌بخش در بسیاری از مسائل تربیتی نقش دارد از جمله:
- یادگیری فرزند
- امتحانات درسی
- توجه به انرژی پایه در یادگیری فرزند
- نقش پاکسازی‌ها در تربیت فرزند
- نقش رخدادهای روحی و روانی در تربیت فرزند
مقدمه: تعریف تربیت
در این مقاله قرار است دربارۀ ارتباط عوامل سلامتی‌بخش با مبحث تربیت صحبت کنیم. اگر به معنای تربیت به صورت کلّی، به صورت عام توجّه کنید، می‌بینید در همۀ مکاتب و همۀ تعاریف یک وجه مشترکی است و آن هم توجّه به پرورش دادن و رشد دادن است. یعنی قدر مشترک آن «پرورش و رشد» است.
بخش اصلی در همۀ تعاریف این است و گاهی مواقع هر مکتبی برای خود یک واژه‌ای برای پرورش یافتن و هدفی برای رشد یافتن تعریف و اضافه می‌کند. ما در تربیت دینی جهت‌گیری این پرورش و رشد را به سمت حیات طیّبه می‌دانیم و تمام مطالبی که در پیرامون آن کار می‌کنیم را هم با این جهت‌گیری تعریف می‌کنیم.
البته در صدد ورود به بحث تربیت نیستم، به خاطر همین تعریفی هم که برای ارتباط دادن آن با عوامل سلامتی بخش انتخاب کردم، از مباحث جناب ابن سینا که شما با آن آشنا هستید، در رابطه با مباحث طب ایرانی از حکمای صاحب نام هستند، انتخاب کردم که در واقع در مطلب تربیت کارهای فراوان فکری و ارتباطی با مباحث طبی هم انجام دادند.
ایشان می‌فرمایند: «تربیت عبارت است از برنامه‌ریزی و فعّالیّت محاسبه شده در جهت رشد فرد، سلامت خانواده و تدبیر شئون اجتماعی برای رسیدن به کمال دنیوی و سعادت اخروی». یعنی هم پرورش و رشد پیدا کردن را در این تعریف می‌بینیم و هم آن هدف نهایی، حیات طیّبه و سعادت اخروی را می‌بینیم. در واقع در این تعریف هم سه بُعد فردی، خانوادگی و اجتماعی را می‌بینیم و در همۀ این‌ها مبحث سلامت برای ما بسیار مهم است. سالم بودن چه از لحاظ جسم، چه از لحاظ روح و جان یک محور اساسی است برای این‌که بتوانیم در بحث پرورش -یعنی همان تربیت دادن- موفّق باشیم.
شش‌گانۀ سلامتی‌بخش، دربردارندۀ تمام ابعاد زندگی
این شش‌گانۀ سلامتی‌بخش که می‌گوییم چیست؟ شش عامل اصلی سلامتی عبارتند از:
1ـ خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها (مأکول و مشروب)
2ـ حرکت و سکون (ورزش و فعالیت‌های بدنی)
3ـ آب و هوا (الاهویه)
4ـ خواب و بیداری (نوم و یقظه)
5ـ رخدادهای روحی و روانی (اعراض نفسانی)
6ـ پاکسازی‌ها (احتباس و استفراغ)
این عوامل در مقاله مستقلی به نام «آشنایی با عوامل سلامتی بخش در طب ایرانی» بررسی شده‌اند. حالا می‌خواهیم ببینیم یادگیری این ششگانه اصلاً می‌تواند با تربیت دادن فرزندان ما رابطۀ مستقیم و دقیقی برقرار بکند.اینجا یک اشاره‌ای می‌کنم که اصلاً واژۀ ستۀ ضروریّه، کلمۀ ضروریّه به این خاطر انتخاب شده است که وقتی حکما زندگی فردی یک شخص را مورد مطالعه قرار دادند و تمام ابعاد آن را بررسی کردند، هیچ نکتۀ مهم و ضروری که بتوانم داخل این شش‌گانۀ ضروری بگذارم و از این مجموعه خارج نباشد، پیدا نکردم.
یعنی تمام ابعاد زندگی را در این ششگانه می‌توانیم پیدا کنیم. پس با دقّت کردن در کلمۀ ضروریّه متوجّه می‌شوید تمام ابعاد زندگی شما در واقع در این ششگانه می‌گنجد، یعنی با رعایت کردن این شش‌گانۀ سلامتی‌بخش تمام ابعاد زندگی خود را می‌توانید مدیریت کنید و حالا می‌خواهیم در این مقاله راجع به این‌که یک فردی بدون مدیریت کردن این عوامل بتواند وارد مباحث تربیتی شود، بحث کنیم که آیا ممکن است یا ممکن نیست؟
رابطۀ شش‌گانۀ سلامتی‌بخش با یادگیری و تربیت
سؤال اصلی ما الآن اینجا است که آیا ما بدون یک برنامه‌ریزی دقیق و نکته به نکته دربارۀ تمام مسائلی که زندگی یک فرد را در برگرفته است که به آن ستۀ شش‌گانۀ ضروریّه می‌گوییم، می‌توانیم وارد مباحث تربیتی یک فرد شویم؟
۱. نقش شش‌گانۀ سلامتی‌بخش در یادگیری فرزند
فرض کنید فردی قصد دارد یک مطلب علمی را مطالعه کند. این مطلب علمی را به ذهن بسپارد و در حافظۀ خود نگه دارد و به موقع آن را به کار بگیرد. این یکی از نکات تربیتی است و خیلی هم مهم است، اغلب خانواده‌ها و افراد هم وقتی وارد مباحث می‌شوند حتماً به قوای فکری و ذهنی خود، فرزند خود، عوامل و زوایایی که باید این را در بر بگیرند، نیاز دارند.
در نظر بگیرید کودک شما در یک اتاقی نشسته است که این اتاق شما نه نور کافی دارد، نه هوای خوبی دارد که اکسیژن مناسبی داشته باشد، حرارت این اتاق مناسب با این بچّۀ شما نیست یا خیلی سرد است یا خیلی گرم است و فرض کنید رنگ اتاق به گونه‌ای است که این بچّه نمی‌تواند تمرکز کند، بچّۀ شما با حالت‌های هیجانی رو به رو می‌شود و تمرکز او به هم می‌خورد.
حالا در نظر بگیرید شما انتظار دارید چیزی را که کودک شما در این اتاق می‌خواهد یاد بگیرید، در پنج دقیقه باشد، با این شرایط سراغ او می‌آیید و می‌بینید ده دقیقه هم گذشته است و او هر چه تلاش می‌کند نمی‌تواند این مطلب را یا یاد بگیرد یا به حافظه بسپارد.
فشار آوردن بیش از حد به بچّه در این زمان کار بسیار بیهوده‌ای است. یک کم دقّت در تدابیر ستّۀ ضروریّه یعنی فقط به بحث الاهویه او نگاه کنید، میزان اکسیژن هوای او چقدر است، خوب دارد نفس می‌کشد، اکسیژن به مغز می‌رسد، نور کافی است، در قدرت بینایی و تمرکز بچّه به اندازۀ کافی تأثیر دارد یا حواس او جمع است، مسائل حاشیه‌ای، چیدمان اتاق، رنگ اتاق آیا به هم نزده است؟ این یک نمونۀ ساده در به کار بردن ستّۀ ضروریّه در بحث تربیت است.
۲. نقش شش‌گانۀ سلامتی‌بخش در امتحانات درسی
بگذارید یک مثال دیگری در این مورد بزنیم. فرض کنید کودک شما می‌خواهد امتحان بدهد، امروز یک امتحان خیلی مهمی دارد، مطالب درسی خود را هم دیروز با تمام شرایط خوانده و کاملاً برای رفتن به سر جلسۀ امتحان آماده است. به نظر شما صبحانه‌ای که امروز صبح او می‌خورد چقدر در موفقیّت او در جلسۀ امتحان تأثیر دارد؟
من فکر نمی‌کنم هیچ کدام از پدر و مادرها و مخاطبین ما بگویند تأثیری ندارد، هر چه خواست بخورد، اگر هم خواست صبحانه نخورد. هیچ کدام از شما چنین ایده‌ای نخواهید داشت. حداقل آن‌قدر همۀ افراد الآن اطّلاع دارند که آن نوع صبحانه تأثیر دارد، امّا این‌که حالا ریز به ریز یاد بگیریم، بنا به فصلی که در آن به سر می‌بریم، بنا به مقطع سنی که کودک ما در آن به سر می‌برد، بنا به مزاج پایه‌ای که فرزند ما دارد، حتّی بنا به جنسیّت فرزند ما و حتّی نوع امتحانی که دارد، امتحان او از نوع حفظیات است یا از نوع هنری است و یا غیره، الآن باید به او چه صبحانه‌ای بدهیم که بیشترین موفقیّت را در امتحان خود کسب کند؟
حتّی حجم صبحانه، نوع جذب صبحانه و میزان جذب آن را باید بدانید و شما با تمام وسایل بسیار ساده‌ای که در اختیار دارید می‌توانید برای او تهیّه کنید، هیچ کدام از این‌ها برای شما هزینه‌بر نخواهد بود. همین کودک را باز در نظر بگیرید فرض کنید شب قبل چگونه خوابیده است، تمام مطالب درسی خود را هم روز قبل آماده کرده است، شما از لحاظ عقلی انتظار دارید که این بچّه امتحان خود را خوب بدهد، امّا این بچّه شب بدخواب شده است. یا خیلی دیر خوابیده است یا بیش از حد خوابیده است و در تمام این موارد کیفیت خواب او تأثیر گذاشته است، یا نه اصلاً فضا و شرایط اتاق خواب او به گونه‌ای بوده که خواب خوب و عمیق و با کیفیتی شب قبل نداشته است.
آیا می‌توانید به این فکر کنید که خواب در این مورد روی امتحان بچّۀ شما تأثیری ندارد؟ این هم باز یکی از نمونه‌هایی است که یک کمی با تدبّر می‌توانید پی ببرید که چقدر در شش‌گانۀ سلامتی‌بخش با مطالعه و با تسلّط به آن روی سطح تربیت کودک خود می‌توانید تأثیر بگذارید.
۳. توجه به انرژی پایه در یادگیری فرزند
یک مثال دیگری می‌زنم از این‌که تأثیر شش‌گانۀ سلامتی‌بخش، آشنایی با آن و تدابیر آن را در سطح تربیتی فرزندان خود و حتّی روی خود بتوانید بیشتر درک کنید. ما یک واژه‌ای به نام حرارت پایه و انرژی پایه داریم. هر فردی یک انرژی پایه دارد، حالا در طب ایرانی تقریباً معادل حرارت مزاجی فرد در نظر گرفت. هر فردی با یک حرارت مزاجی به یک میزانی از فعّالیّت و سکون نیاز دارد تا بتواند آن فعّالیّت و سکون خود را با مسائل تمرکز خود یا یادگیری خود یا عوامل تربیتی خود منطبق کند.
حالا فرض کنید یک کودکی دارید که انرژی پایۀ بالایی دارد یعنی نیاز دارد چند وقت یک بار، چند ساعت یک بار، چند دقیقه یک بار بنا به میزان انرژی، این انرژی را تخلیه کند تا به یک آرامش و سکونی برسد که بتواند در مورد مسئله تمرکز داشته باشد. یعنی اصلاً میل و رغبت نشان بدهد به این‌که وارد مبحث تربیتی شما شود. اگر شما جلوی فعّالیّت صحیح این بچّه را بگیرید یعنی در مواقعی که باید فعّالیّت بکند او را به زور پای درس بنشانید یا آن زمانی که نیاز دارد صحبت کند تا انرژی روانی و انرژی فکری خود را تخلیه کند شما او را مجبور به سکوت کنید.
یعنی در نظر نگیرید که خصوصیّات مزاجی این فرد چگونه است و چه میزان نیاز به تعادل انرژی دارد، هر چقدر هم تلاش کنید این کودک شما تمرکز کند، درس خود را خوب یاد بگیرد، بیشترین بهره‌وری را در یادگیری خود داشته باشد ناموفّق خواهید بود؛ مگر این‌که یاد بگیرید در چه زمانی از مطالعه، چه مقداری از فعّالیّت یا گفتگو برای کودک شما لازم است تا بتواند در آن ساعت‌هایی که شما برای او درس خواندن را در نظر گرفتید یا مسائل تربیتی را در نظر گرفتید، آن فرد بتواند تمرکز داشته باشد و دقّت بکند و با میل و رغبت با شما همکاری کند.
آشنایی با مسائل ستّۀ ضروریّه از جمله اعراض نفسانی و حرکت و سکون در این مثالی که زدم به راحتی به شما کمک می‌کند که یک مدیریت خیلی شاد و با نشاط در مسئلۀ تربیتی کودک داشته باشید که بسیار پر انرژی است و خیلی خوب می‌توانید از او بهره بگیرید. معمولاً بهرۀ این بچّه‌ها در مسائل تربیتی بسیار بالا و خوب است.
۴. نقش پاکسازی‌ها در تربیت فرزند
نکتۀ دیگر در رابطه با مسائل ستّۀ ضروریّه که با مسائل تربیتی ارتباط تنگاتنگی پیدا می‌کند. ما اینجا قصد داریم فقط نمونه‌هایی را در این مقاله برای شما بگوییم که تا ذهن شما را آماده کند برای این‌که مشتاق به یادگیری ستۀ ضروریّه شوید و تأثیر عمیق آن را روی مسائل تربیتی درک کنید. یک نکتۀ خیلی ساده که بسیاری از پدر و مادرها با آن درگیر هستند بیان می‌کنیم.
فرض کنید بچّۀ شما یبوست دارد، روده‌های او خوب کار نمی‌کند، شکم او خوب کار نمی‌کند، فقط مبحث کار نکردن رودۀ بچّه‌ها یا یبوست شکم، یبوست طبع باعث می‌شود آرام آرام کودک یک سری سمومی را، یک سری مواد زائدی را که باید دائماً دفع شود، به صورت منظّم و مرتّب حداقل روزی یک بار، دو بار دفع شود، در بدن خود انباشته کند و اتّفاقی که می‌افتد این است این سموم و مواد زائد به واسطۀ گردش خون اطراف روده‌ها باز جذب شوند و در کل بدن و از جمله ذهن و اطراف اعصاب پخش شوند و این فرد بداخلاق شود.
کودکی که یبوست مزمن دارد آرام آرام بداخلاق می‌شود، همکاری او با شما کاهش پیدا می‌کند، انعطاف‌پذیری او نسبت به مسائل تربیتی کم می‌شود، فراگیری او نسبت به مسائل کم می‌شود. به خاطر این‌که یک سری مواد نامناسب که باید از بدن دفع می‌شد اکنون به خون برگشته است و این بدن را آزار می‌دهد، جسم و روح فرد را آزار می‌دهد. اگر با مسائل خانگی قابل انجام است چه بهتر، اگر نه با مشورت به پزشک و برطرف کردن یک چنین مشکل ساده‌ای شما بهرۀ تربیتی، آموزشی و پرورشی بچّۀ خود را بالا می‌برید و همچنین سلامت روح و جسم او را هم تأمین می‌کنید.
۵. نقش رخدادهای روحی و روانی در تربیت فرزند
مثلاً فرض کنید کودکی که ترس دارد، خیلی ترسو است یعنی قلب او ضعیف است یا حالا به عبارتی سرد است، کودک نمی‌تواند خود را در معرض ابتلائات مختلف قرار بدهد، به عبارتی ریسک کند. این یک مسائلی است که کاملاً تحت پوشش ستۀ ضروریّه قرار می‌گیرد. یعنی شما این کودک را هر چقدر مجبور کنید که وارد عرصه‌های جدید مسائل تربیتی شود، به خاطر آن ترس ذاتی که دارد امتناع می‌کند، به هر شکلی که شده خود را با مسائل تربیتی فاصله می‌دهد. ابتدا کافی است بدانید مزاج قلب کودک شما چیست، چگونه باید تعدیل شود، چگونه باید در شرایط طبیعی و عادی خود قرار بگیرد تا بتوانید او را به سمت مسائل ساده و راهکارهای سادۀ تربیتی و یادگیری پیش ببرید.
جمع‌بندی نقش سلامتی در تربیت و یادگیری فرزند
نتیجه‌ای که می‌خواهیم از بحث تربیتی خود بگیریم این است بدون آشنایی با تدابیر شش‌گانۀ سلامتی‌بخش در طب ایرانی و توصیه‌های سلامتی بخش اسلام شما موفّق نخواهید شد وارد مبحث تربیت شوید، چرا که هر فردی دارای یک خصوصیّات روحی، روانی، جسمی، مزاجی، طبعی خاصّ خود است و آشنایی با آن و یادگیری تدابیر برای هر فرد منحصر به فرد است و صرفاً برای خود او قابل اجرا است و ممکن است در چند کودک و فرزندی که شما دارید، هر کدام تدابیر ویژۀ خاص خود را بطلبد.
بدون آشنایی با این مسائل کار شما بسیار سخت خواهد شد و یک قدم خیلی بزرگ و مؤثّر و در واقع پیشگیرانه از مشکلاتی که قرار است در راه تربیت گرفتار آن شوید، می‌توانید با آموزش مسائل شش‌گانۀ سلامتی‌بخش و راهکارهای ساده و تدابیر آن طی کنید و إن‌شاء‌الله در این مسیر موفّق‌تر باشید.
