ویژگیهای مربی تربیتی

کسی که می‌خواهد در مسائل تربیتی کودک یا فرزند خود موثر باشد باید نکاتی را مراعات کند. مربی تربیتی باید ویژگیهایی داشته باشد. در این مقاله ابتدا ویژگیهای محیط تربیتی مناسب را بیان کرده سپس ویژگی‌های مربی تربیتی را بررسی می‌کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• ویژگی‌های محیط تربیتی مناسب
• ویژگی‌های مربی
  •  مخاطب شناسی
  •  دارای آمادگی و مهارت‌های لازم
  •  استمرار در فعالیت‌ها
  •  رصد و ارزیابی دائمی مسیر
  •  توجه به موانع اصلاح
  •  تشویق به‌جا
  •  مدیریت تدریجی برنامه
  •  هماهنگی محیطی
  •  صبر و اراده بالا از ویژگیهای مربی در مواجهه با مسائل وراثتی

ویژگی‌های محیط تربیتی مناسب

در مباحث تربیتی وقتی از محیط مساعد تربیتی سخن می‌گوییم به آن محیطی گفته می‌شود که سه ویژگی داشته باشد:

اول- مربی خوبی آن‌جا باشد.
دوم- ما برنامۀ تربیتی خوبی را در آن محیط داشته باشیم.
سوم- این مربی و این برنامه بتواند روی آن متربّی (کودک) هم تأثیرگذار باشد.

یعنی متربّی هم همراهی کند. اگر این همراهی متربّی را بتوانیم داشته باشیم، قطعاً می‌توانیم بر آن ویژگی‌هایی که گاهی وراثت ایجاد کرده است، غلبه کنیم. مثلاً بچّه‌ای به دنیا آمده، کاهش و اختلال توجّه دارد، ما این را اصلاح کنیم، سطح توجّه این فرزند را روی موضوعات مختلف افزایش بدهیم. پس این دربارۀ تغییراتی که وراثت می‌تواند روی انسان ایجاد کند و شکل بدهد.

امّا نکتۀ بعدی که باید بیان شود این است، محیطی که ما گفتیم مساعد است و تلفیق و ترکیبی از 1- مربی، 2- برنامه و 3- همراهی متربّی (کودک) است؛ ما باید چگونه در منصۀ ظهور بگذاریم؟ در مدیریت تربیتی خود به کار ببندیم. ابتدا باید با ویژگیهای مربی آشنا شویم.

ویژگی‌های مربی

بحث تربیت اگر بخواهد مؤثّر بر ویژگی‌های وراثتی باشد، باید به برخی نکات توجّه شود. باید به این نکات اشاراتی داشته باشیم. اوّلین نکته این است که ما باید مربی را که می‌خواهیم برای تغییر رفتار فرزندان قرار بدهیم یا اگر خود ما به عنوان والدین می‌خواهیم نقش‌آفرینی کنیم؛ باید حائز یک سری ویژگی‌ها باشیم. مثلاً چه ویژگی‌هایی داشته باشیم؟ ویژگیهای مربی عبارتند از:

1ـ مخاطب شناسی

یکی این‌که مخاطب خود را خوب بشناسیم. یعنی بدانیم مثلاً این فرزند ما، این متربّی ما، چه ویژگی‌هایی از لحاظ خصوصیّت‌های رفتاری دارد، از لحاظ خصوصیّت‌های عاطفی و احساسی دارد. این ویژگی‌های او چیست؟ چون این موارد خیلی در مسئلۀ تربیت کمک می‌کند.

2ـ دارای آمادگی و مهارت‌های لازم

نکتۀ دومی که باید توجّه کنیم این است که خود را آماده کنیم. چون می‌دانید کسی که قرار است مربی باشد باید با حوصله باشد، اخلاق خوبی داشته باشد، حوصلۀعلم آموزی و مهارت‌آموزی داشته باشد. علاوه بر آن حوصله‌ای که وقتی کار میدانی انجام می‌دهد باید داشته باشد. یعنی یک سری ویژگی‌هایی که او بتواند نقش یک مربی یا مادر خوب را برای فرزند ایفا کند، باید حتماً در او پرورش پیدا کند.

3ـ استمرار در فعالیت‌ها

نکتۀ سومی که باید با آن آشنا باشیم و در مسیر آن اصلاح خصوصیّت‌ها و ویژگی‌های وراثتی که می‌خواهیم تغییر بدهیم داشته باشیم؛ همان اصل استمرار است. چون می‌دانید گاهی اوقات وقتی یک ویژگی در عمق وجود فرد نهادینه شده، اگر ما بخواهیم آن را تغییر بدهیم زمان‌بر است. لذا استمرار فعّالیّت‌های تربیتی، استمرار کارهایی که می‌خواهیم روی فرزند انجام بدهیم مهم است. نباید مقطعی باشد. شما بدانید مقطعی عمل کردن معمولاً منتج به نتیجه نخواهد شد. نتیجه وقتی حاصل می‌شود که ما حتماً به یک امر استمراری مقیّد باشیم، پایبند باشیم و دنبال کنیم.

4ـ رصد و ارزیابی دائمی مسیر

امّا نکتۀ بعدی که این‌جا برای تغییر ویژگی‌های وراثتی حائز اهمّیّت است این است که باید دائماً رصد کنیم. یعنی چه؟ یعنی تا یک جایی از مسیر را برویم، ببینیم آیا به نتیجه‌ای که دلخواه ما بوده نزدیک شده‌ایم یا خیر؟ اگر نزدیک شده‌ایم که خوب است، همان مسیر را دنبال کنیم. اگر می‌بینیم نه، یک مدّتی است زحمت کشیده‌ایم ولی تغییرات کوچک را در این فرد نمی‌بینیم. ممکن است گاهی اوقات باید در روش خود تجدید نظر کنیم، برنامه‌ریزی جدیدی را داشته باشیم یا با اهل فنّی مشورت کنیم. افرادی که متخصّص در این امر هستند حتماً با آن‌ها گفتگو کنیم تا بتوانیم نتایج مورد پسند و دلخواه و آنچه که به مصلحت فرزند است را دریافت کنیم.

5ـ توجه به موانع اصلاح

نکتۀ بعدی در ویژگیهای مربی که حائز اهمّیّت است و باید مورد توجّه مربی و والدین قرار بگیرد این است که محیطی که ما فرزند را در آن قرار می‌دهیم نباید محیط بازگشتی باشد. یعنی باید عواملی که مانع اصلاح هستند دور کنیم. مثلاً موضوع اختلال توجّه و کاهش توجّه را که مثال زدم، گاهی اوقات برخی عوامل هست که تشدید‌کننده این حالت هستند. مثلاً بچّه‌ای که زیاد از رسانه‌ها استفاده می‌کند، بچّه‌ای که زیاد در محیط‌های پر هیجان قرار می‌گیرد، بچّه‌ای که برنامۀ غذایی او مناسب نیست، بچّه‌ای که ساعت خواب او مناسب نیست.

همۀ این عوامل منجر به این می‌شود ولو شما دارید برای اصلاح این خصوصیّت وراثتی زحمت می‌کشید، ولی برگشت به عقب دارید، نتیجۀ چندانی برای شما عاید نمی‌شود. لذا این هم باید به عنوان یک موضوع حتماً مورد توجّه قرار بگیرد.

6ـ تشویق به‌جا

نکتۀ دیگری که باز در این مسیر اصلاح رفتارها باید به آن توجّه شود این است که گاهی اوقات بجا پاداش بدهیم. پاداش لزوماً به معنای جایزه دادن نیست. یعنی ما وقتی می‌بینیم که یک عادت جدید، یک عادت مثبت خوب، ویژگی رفتاری مثبت خوبی در فرزند ما شکل گرفته؛ ولو شده با یک لبخند، با یک نوازش کردن، یک بوسیدن او، زمینه را فراهم کنیم این رفتار خوبی که انجام داده در او تقویت شود و ماندگاری این کار در او افزایش پیدا کند.

در ادامۀ بحث تغییر در ویژگی‌های وراثتی، باز باید به نکات مهمّی اشاره کنیم. این نکات نکاتِ کاربردی است که باید حتماً ما والدین، مربیان، به آن دقّت نظر داشته باشیم تا بتوانیم وراثت‌ها، خصوصاً آن ویژگی‌های روحی یا خلقی یا رفتاری که در فرزند به وجود آمده را اصلاح کنیم.

7ـ مدیریت تدریجی برنامه

یکی از نکات دیگر این است که ما باید یک مدیریت برنامه در تغییر رفتار افراد داشته باشیم. چون می‌دانید یکی از اصول تربیتی، اصل تدریج است. یعنی ما باید قائل به این باشیم که اوّل سطح انتظار خود را بالا نبریم که فکر کنیم یک رفتاری باید کامل تغییر کند. نه، اصل تدریج این‌جا وجود دارد. بدانیم تغییرات، دفعی نیست و تدریجی اتّفاق می‌افتد. لذا وقتی برنامه‌ریزی داشته باشیم، توقّع ما بالا نباشد، این تدریج را برای آن قائل باشیم؛ می‌بینیم که چقدر خوب، با این شیوۀ تربیتی که پیش گرفتیم، پیشرفت کرده‌ایم.

مثلاً به تغذیۀ فرزند خود توجّه کرده‌ایم، عوامل آسیب‌رسان محیطی را شناسایی کرده‌ایم و آن‌ها را مرتفع کرده‌ایم. یک زمینه‌ای را برای پر کاری و برنامۀ متناسب با سنّ او داشته‌ایم. می‌بینیم داریم جلو می‌رویم تغییرات رفتاری به صورت تدریجی در او (فرزند) ایجاد می‌شود و رو به بهبود است. این همان نقطۀ مثبت است. لذا ما باید امیدوار باشیم که می‌توانیم این خصلت و ویژگی رفتاری او را تغییر بدهیم.

8ـ هماهنگی محیطی

امّا نکتۀ دیگری که ما باز باید این‌جا به آن توجّه کنیم این است: هماهنگی محیطی هم خیلی مهم است. یعنی چه؟ آن کسانی که در تربیت فرزند مؤثّر هستند، مثلاً پدر ، مادر ، خواهر بزرگتر و برادر بزرگتر است، این‌ها باید هم همسو و هم‌جهت حرکت کنند. اگر خدای ناکرده هر کدام یک سازی بزنند، هر کدام یک مسیری را طی کنند، تفاوت‌هایی وجود داشته باشد؛ خصوصاً تفاوت‌هایی که در آن یک تضادّی دیده شود؛ قطعاً ما در مسئلۀ تربیت با مشکلات جدّی روبه‌رو می‌شویم و تأثیرات تربیتی کمتری می‌توانیم ببینیم. خصوصاً در آن ویژگی‌های وراثتی که ولو اندک است، ولی به  فرزند انتقال پیدا کرده، این‌جا یک مقدار کار سخت‌تر می‌شود.

۹- صبر و اراده بالا از ویژگیهای مربی در مواجهه با مسائل وراثتی

گاهی اوقات محیط دارد کار تربیت را جلو می‌برد، اگر خدای ناکرده یک اشتباه تربیتی در محیط رخ بدهد ما می‌گوییم اصلاح آن راحت است یا اصلاح کردن آن خیلی سخت نیست. ولی اگر یک ویژگی وراثتی در بچّه‌ها شکل گرفته باشد تغییر آن دشوارتر است. لذا ما باید کمربندهای خود را سفت‌تر ببندیم و آماده‌تر باشیم و به نوعی بدانیم سختی پیش رو داریم، کار ما کار راحتی نیست بلکه کار دشوارتری است. لذا با عزم بیشتر، ارادۀ بیشتر، صبر بیشتر، وارد آن عرصه شویم و کار را جلو ببریم.

مثلاً یک موقع بچّه‌ای بیرون از خانه رفته و یک حرف بدی را شنیده، تأثیر محیطی پذیرفته است. اگر مادر با روش‌های تربیتی آشنا باشد ممکن است به شب نرسیده این کلام بد از دهان او (فرزند) بیفتد و دیگر آن را نگوید. ولی اختلال تمرکز و توجّه که بخشی از آن از طریق وراثت انتقال پیدا می‌کند، به این سادگی نمی‌شود این مشکل را حل کرد. یک مرتبه می‌بینید مادر اگر روش‌ها را به درستی پیگیری کند، شیوه‌ها را به درستی اجرا کند؛ چندین سال درگیر این موضوع است که باید جلو برود، زحمت بکشد تا این مشکل را حل کند. به تدریج ببیند که این مشکل و این ویژگی وراثتی در فرزند او مرتفع می‌شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون