عوامل موثر در شخصیت کودک

بخش اصلی شخصیت انسانها در دوران کودکی شکل می‌گیرد. لذا نقش والدین در این زمینه بسیار پررنگ است. در شکل‌گیری شخصیت فرزند عوامل متعددی نقش دارد که پدر و مادر با دقت و توجه به این عوامل می‌توانند شخصیت کودک خود را به خوبی شکل دهند. در این مقاله ابتدا عوامل شخصیت را بیان می‌کنیم، سپس نقش والدین در کنترل هر یک از این عوامل را بررسی می‌کنیم. عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• اهمیت شکل‌دهی به شخصیت کودک
• عوامل شخصیت کودک
• مادر، الگویی مهم
  • تأثیر تربیتی و شخصیتی مادر
• فراهم نمودن مقدمات و عوامل تکامل شخصیت
• دوستان
  • لزوم عبور از فیلتر دوست‌یابی سالم
• شخصیت‌های کارتون، فیلم و سریال
  • همزاد پنداری فرزندان از این شخصیت‌ها
  • نظریه یونگ
• کتاب‌ها و معارف الهی
  • در اختیار قراردادن کتب مناسب

اهمیت شناخت عوامل شخصیت کودک

در بحث نقش مادر و خانواده در تکامل بخشی فرزندان یکی از نکات مورد توجه شکل‌دهی شخصیت اخلاقی، اعتقادی، رفتاری، کلامی و عبادی فرزندان است که اتفاقاً از دوره کودکی باید کلید بخورد، به آن توجه شود و زمینه رشد در فرزندان ایجاد شود، زمینه تکامل در فرزندان فراهم شود.

لذا ما پدر و مادران و خصوصاً مادر در این‌جا یک نقش محوری را ایفا می‌کند. چون مادر مهمترین عنصر انسانی در تربیت فرزند است و تقریباً بی‌بدیل است. یعنی یک نقش خیلی مهمی را در طول دوران تربیت فرزند ایفا می‌کند؛ برای شکل‌دهی به شخصیت فرزند. لذا با شناخت این عوامل، از همان دوران کودکی باید در شکل‌گیری شخصیت کودک تلاش کرد.

عوامل شخصیت کودک

امّا نکته مهم و حائز اهمیت و کاربردی این است که اگر بخواهیم شخصیت فرزندان خود را به خوبی شکل دهیم، باید از چه عوامل و چه عناصری استفاده کنیم؟ این‌جا می‌خواهیم به عوامل شخصیت اشاره کنیم.

 اولین نکته این است که نقش الگویی خودِ مادر این‌جا خیلی می‌تواند مؤثر باشد. چون مهمترین کانال‌های دریافتی فرزندان ما دیدن، شنیدن و گفتن است و معمولاً مادران در کنار فرزند خود از این سه عنصر و از این سه کانال به خوبی استفاده می‌کنند و بین این سه کانال مهمترین کانال، کانال دیداری است یعنی به این مطلب هم باید توجه کنیم.

۱. مادر، الگویی مهم

یکی از مهمترین عوامل شخصیت ساز مادر است. وقتی مادر خود را به عنوان یک الگو ببیند، تراز رفتاری خود را تراز الگویی ببیند یعنی فکر نکند، بله بچه من قدرت تحلیل دارد، من بد رفتار کردم، او حتماً می‌فهمد و آن کار را انجام نمی‌دهد. خوب رفتار کردم، خوب‌ها را غربال می‌کند و انجام می‌دهد؛ نه، برای بچه‌ها خود مادر الگو است؛ لذا فارغ از خوب بودن یا بد بودن رفتارهای مادر آن را کپی‌برداری می‌کنند، تقلید می‌کنند.

اگر بچه رفتار خوبی را انجام داده است از او تعریف کنیم، در آن رفتار باقی می‌ماند؛ اگر رفتار بدی را انجام بدهد، او را توبیخ کنیم در آن رفتار هم باقی می‌ماند. اگر یک جایی لجبازی کند، اگر یک جایی بخواهد ما را اذیت کند، یک جایی بخواهد به ما حرص بدهد، می‌فهمد که نقطه ضعف ما کجا است، دقیقاً از همان رفتار بد، رفتار نامطلوب استفاده می‌کند، لجاجت می‌کند.

 لذا ما باید خیلی دقت کنیم که به عنوان اولین اصل ما الگو هستیم و الگوها باید رفتارهای سالمی باشد، رفتارهای اصیلی باشد.

تأثیر تربیتی و شخصیتی مادر

از عوامل مهم شخصیت کودک مادر است. وقتی مادر عبادت می‌کند، بداند که روی فرزند خود تأثیر تربیتی و شخصیتی می‌گذارد، وقتی مادر خدا را شکر می‌کند، نعمت‌های الهی را یاد می‌کند بداند که روی فرزند خود تأثیر تربیتی و شخصیتی می‌گذارد. مادری که خشم خود را کنترل می‌کند، بداند که روی فرزند خود تأثیر تربیتی و شخصیتی می‌گذارد.

 یعنی تمام رفتارهای مادر، تمام کردارهای مادر، تمام کلماتی که مادر به کار می‌بندد، اگر در معرض این سه کانال دریافتی فرزند باشد او اثر خود را می‌پذیرد و ما نمی‌توانیم بگوییم این را قبول نکن و آن را قبول کن؛ نه. او دارد همه رفتارها را دریافت می‌کند.

 مثال اکسیژن است. الآن ما نمی‌توانیم در فضایی که اکسیژن با آلودگی هوا آمیخته است، مثلاً به بچه بگوییم تو فقط اکسیژن را دریافت کن و آلودگی‌های هوا را دریافت نکن؛ نه، وقتی او تنفس می‌کند همه خوب و بدها را دریافت می‌کند. کانال‌های دریافتی فرزندان ما هم دقیقاً همین‌طور است، همه را دریافت می‌کند.

لذا برای همین مادر اگر بخواهد شخصیت خوبی، شخصیت دینی خوبی، شخصیت اعتقادیِ خوبی به فرزند خود القا کند، بایستی الگوی خوبی باشد. لذا من این را خدمت شما بزرگواران جسارت می‌کنم که عرض بکنم. ما قبل از این‌که فرزندان خود را تربیت کنیم باید خود را تربیت کنیم.

۲. فراهم نمودن مقدمات و عوامل تکامل شخصیت

همان‌طور که گفته شد بحث شخصیت حالا به مرحله اجرایی رسیده که ما چگونه شخصیت فرزندان خود را بتوانیم حفظ کنیم، بتوانیم خوب جهت بدهیم و تکامل ببخشیم. اولین نکته در عوامل شخصیت نقش الگویی مادر است و لذا وقتی مادر الگو شد باید رفتارهای او رفتارهای سالمی باشد. امّا دومین مورد از عوامل شکل‌دهی به شخصیت کودک این است که ما باید یک سری مقدماتی را هم فراهم کنیم، این‌که ما این‌قدر روی مسئله تغذیه بچه‌ها، روی مسئله خواب بچه‌ها تأکید داریم این‌ها مقدمه‌ای برای شکل‌پذیری شخصیت است.

بچه‌ای که دائم گرسنه باشد، ریزه‌خواری کند، ساعت خواب بچه تنظیم نباشد، به خاطر بدخوابی و ساعت بد خواب دائماً بهانه‌گیری کند، قطعاً بدانید در بحث شخصیت‌پذیری دچار اختلال می‌شود، دچار مشکل می‌شود. پس حتماً ما به این موضوع هم توجه کنیم که اگر بخواهیم شخصیت کودک را خوب شکل بدهیم، باید به این نکته اساسی یعنی به نیازهای زیستی فرزند خود در جای خود توجه کنیم.

۳. دوستان

امّا نکته سومی که باید توجه شود این است که بچه‌ها از گروه‌های هم سال خود شخصیت‌پذیری می‌کنند. دوستان خیلی نقش مؤثر و مهمی را می‌توانند در تربیت فرزندان ما ایفا کنند.

لزوم عبور از فیلتر دوست‌یابی سالم

یکی از عوامل شخصیت ساز، دوست است. لذا ما نباید به بچه‌ها بسپاریم که با هر کسی نشست و برخاست کنند، با هر کسی دوستی کنند، با هر کسی رفاقت کنند. حتماً ما باید برای دوستی‌های بچه‌ها یک فیلتری را قرار بدهیم که از فیلترهایی عبور کنند. یعنی دوستی‌ها باید دوستی‌های سالم باشد.

گاهی اوقات همین مسائل باعث غصه‌ خوردن آدم می‌شود که می‌بیند پدر و مادرها خیلی خوب هستند، لقمه‌ها حلال هستند، ولی بچه را به دوستان سپردند، آن دوستانی که دوستان تراز نیستند، دوستان آسیب‌پذیری هستند و می‌بینیم که شخصیت بچه‌ها را خصوصاً در دوران شخصیت‌پذیری که مهمترین دوران آن هفت سال اول و در مرحله بعد تا 13سالگی به دوستان می‌سپاریم، آن‌ها هم دوستانی را انتخاب می‌کنند که به شخصیت و تربیت و به باورهای اعتقادی فرزندان ضربه می‌زنند.

در دو برهه زندگی گرایش بچه‌ها به هم‌سالان خود زیاد می‌شود. یک دوره و برهه تقریباً سن چهار تا هفت سالگی است، یک دوره تقریباً از آغاز نوجوانی است یعنی 11، 12 سالگی تا 17، 18 سالگی است. این دوره اساسی است که بچه‌ها گرایش پیدا می‌کنند که اتفاقاً در دوران شکل‌پذیری شخصیت هستند و لذا از آن‌ها اثر می‌گیرند. پس ما دقت کنیم که در دوستان فرزندان خود هم مراقبت کنیم.

۴. شخصیت‌های کارتون، فیلم و سریال

نکته چهارم در رابطه با شخصیت‌پذیری فرزندان این‌که از آن شخصیت‌های داستان‌ها، شخصیتی که در فیلم‌ها و سریال‌ها و کارتون‌ها نقش‌آفرینی می‌کنند. فرزندان از آن‌ها هم اثر می‌پذیرند.

همزاد پنداری فرزندان از این شخصیت‌ها

 می‌دانید این‌ها شخصیت‌هایی که در داستان‌ها می‌بینند، در فیلم‌ها و سریال‌ها می‌بینند به نوعی خود را همزادپنداری می‌کنند یعنی خود را جای آن شخصیت می‌گذارند و اثر می‌پذیرند.

به عنوان مثال یک موقعی تلویزیون سریال کره‌ای پخش می‌کند، آن دختر خانم به نام یانگوم یک شخصیتی است که در مدل رفتاری خود، مدل اخلاقی خود را یک سری چیزهایی را در مقابل دوربین اجرا می‌کند، بعد می‌بینید یک موج رفتاری در دختر خانم‌های ما شکل می‌گیرد. یعنی یانگونیسم به آن می‌گویند که به عنوان یک اصل پدیدار می‌شود و برای آن تقلیدگر یک مدل و یک ساختار می‌شود. حالا اگر واکنش‌هایی را هم از اطراف دریافت کنند، ممکن است در وجود آن‌ها ریشه عمیق بدواند و تغییر دادن آن برای ما سخت شود.

پس باید بدانیم بچه‌ها چه چیزهایی را می‌بینند، چون کانال دریافتی آن‌ها دیداری است، شنیداری است، کلامی است. لذا شما در یک فیلم و سریال می‌بینید که دو کانال از کانال‌های بچه‌ها فعال است و قوی هم عمل می‌کند و از آن اثر هم می‌پذیرند. پس این بحث شخصیت‌های‌ قصه‌ها، داستان‌ها همین‌طور است.

یک موقع من برای یک جمعی می‌گفتم که در دوران قبل از نوجوانی خود که ده سال داشتم، یک کتابی می‌خواندم کاملاً تا سالیان سال من متأثر از شخصیت اصلی این داستان کتاب بودم. کتاب بدی هم نبود، ولی الآن که به عنوان یک کارشناس تربیتی دارم برای شما صحبت می‌کنم، متوجه هستم که چطور آن کارکترها و آن شخصیت‌های اصلی داستان‌ها روی شخصیت انسان می‌توانند اثر بگذارند.

ما در بحث شخصیت گفتیم برای این‌که شخصیت شکل بگیرد، برخی از عوامل شخصیت می‌توانند مؤثر باشند و نقش مادر می‌تواند به عنوان الگو اثرگذار باشد که برای شما بیان کردیم. همین‌طور مباحث را ادامه دادیم تا به بخش رسانه‌ها رسیدیم که شخصیت‌های رسانه‌ای می‌توانند روی فرزندان ما تأثیرات شخصیتی داشته باشد و آن‌ها را به سمت و سوی خود سوق بدهند.

نظریه یونگ

من به یک نکته‌ای در بُعد یادگیری اشاره کنم که خوب است ما این را به عنوان مربیان تربیتی، کسانی که داریم روی فرزندان خود کارهای تربیتی انجام می‌دهیم، به آن توجه کنیم. یک نظریه‌ای به نام نظریه یونگ وجود دارد که مراحل یادگیری را بیان می‌کنند. می‌گویند انسان‌ها در یادگیری سه دسته هستند: یک دسته انسان‌ها دیداری هستند، یک دسته انسان‌ها شنیداری هستند، یک دسته از انسان‌ها بساوایی هستند. بساوایی یعنی حسی هستند، باید یک چیزی را لمس کنند تا یاد بگیرند.

به عنوان مثال اگر شما راجع به شوری به او توضیح بدهید او متوجه نمی‌شود. حتماً باید سر زبان او یک مقداری نمک یا سنگ نمکی بزنید که شوری را بفهمد. یعنی معمولاً آن‌ها با توضیح، متوجه موضوعات نمی‌شوند. بعد در همین بررسی می‌گویند حدوداً نزدیک به 65 درصد انسان‌ها دیداری هستند یعنی مهمترین کانال دریافت آن‌ها دیدن است.

 30 درصد انسان‌ها شنیداری هستند، یعنی با شنیدن هم به خوبی یاد می‌گیرند و پنج درصد بساوایی هستند که حتماً برای یادگیری در آن‌ها باید این حس و عینیت بخشی در یادگیری را محقق کرد. یعنی شما هر چقدر راجع به مکعب برای او توضیح دهید ممکن است متوجه نشود. یا باید این معکب را به صورت perspective و سه بعدی روی تخته برای او بکشید یا یک معکبی را به دست او بدهید لمس کند تا متوجه شود. آن‌ها نیاز دارند که لمس کنند، حس کنند. ولی بچه‌هایی که دیداری یا شنیداری هستند، می‌بینیم قدرت شنیداری یا دیداری آن‌ها قوی‌تر است و آن‌ها دقیقاً با حس خود می‌توانند یاد بگیرند.

در آن چهار نکته‌ای که ما در بخش قبلی برای شما بیان کردیم که مادر به عنوان یک الگو یا دوستان و رسانه‌ها را مطرح کردیم، می‌بینید همه آن‌ها به نوعی الگوهای عینی و دیداری، ارتباطی و تعاملی هستند و لذا بچه‌ها می‌توانند شخصیت خود را از آن‌ها الگوپذیری کنند و یاد بگیرند.

۵. کتاب‌ها و معارف الهی

من یکی دیگر از عوامل شخصیت ساز را هم خدمت شما عرض می‌کنم یعنی عامل پنجمی که روی شخصیت فرزندان ما تأثیرگذار است. گاهی اوقات وقتی ما خود کتاب و معارف الهی و ویژگی‌ها و خصوصیات را در معرض خوانش بچه‌ها قرار می‌دهیم که آن را بخوانند، این هم می‌تواند روی شخصیت آن‌ها اثر بگذارد، خصوصاً بچه‌هایی که به سنینی رسیدند که قدرت خواندن دارند، می‌توانند کتاب بخوانند و مطالعه کنند.

 برخی از کارشناسان معتقد هستند؛ تأثیرِ خواندن گاهی اوقات می‌تواند از خیلی رسانه‌های دیگر بیشتر باشد؛ چون انسان را به تعمق و تفکر فرو می‌برد و لذا حتماً باید کتاب‌های خوب در اختیار بچه‌های خود قرار بدهیم.

در اختیار قراردادن کُتُب مناسب

یکی از اتفاقاتی که امروز می‌افتد این است کتاب‌هایی که در اختیار بچه‌ها برای خواندن قرار می‌گیرد خیلی مواقع این کتاب‌ها کتاب‌های مناسبی نیست؛ آدم می‌داند وقتی بچه‌ها این کتاب‌ها را بخوانند، مفاهیمی که به آن‌ها انتقال پیدا می‌کند حتی ممکن است داستان هم نباشد، یعنی یک کتاب تحلیلی است اگر این تحلیل غلط باشد، محتوا غلط باشد، روی او اثر منفی می‌گذارد. لذا دقت کنیم که در اختیار نوجوان یا فرزندان خود که قدرت خواندن دارند کتاب‌های مناسبی هم قرار بدهیم.

جمع‌بندی عوامل موثر در شخصیت کودک

 من این بحث را جمع‌بندی می‌کنم و آن این‌که شخصیت بچه‌ها در دوران کودکی به خوبی شکل می‌گیرد و ما باید توجه داشته باشیم نقش‌های الگویی، نقش‌های بسیار مهمی هستند، هم‌سالان مهم هستند، رسانه‌ها مهم هستند و لذا باید به کانال‌های دریافتی آن‌ها هم دقت کنیم که این کانال‌ها می‌توانند در اصل دریچه شکل‌دهی شخصیت فرزندان ما باشند.

 لذا اگر ما آن چیزی که از دریچه‌های ورودی ذهن آن‌ها عبور می‌کند را پالایش کنیم، محتوای خوبی در اختیار آن‌ها قرار بدهیم، مطمئن باشید که فرزندانی با شخصیت‌های خیلی خوب و فاخر خواهیم داشت.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون