امامان در قرآن و احادیث پیامبر اکرم (ص)

موضوع ذکر نام امامان در قرآن و روایات یکی از سوالاتی است که گاهی پرسیده می‌شود به عنوان مثال ممکن است سوال شود:
• آیا در قرآن درباره دوازده امام معصوم (ع) سخن به میان آمده است؟
• آیا پیامبر اکرم (ص) موضوع جانشینی بعد از خودشان را رها کردند؟
• آیا پیامبر (ص) فقط در مورد امیر المومنین (ع) سخن گفته‌اند یا دیگر امامان معصوم (ع) هم نام برده شده‌اند؟
صرف نظر از دلایل بسیاری که در مورد ولایت ائمه معصومین (ع) وارد شده است در این مقاله قصد داریم آیه و روایاتی را مطرح کنیم که در آن‌ها از دوازده امام معصوم یاد شده است. ابتدا چکیده مطالب را مشاهده می‌‌کنید.

نصّ بر امامان در قرآن و روایات:

بعد از پیامبر اکرم (ص) امیرالمؤمنین (ع) به امامت منصوب شدند که آیات و روایاتی در این زمینه مطرح است. حال سخن برای بعد از امیرالمؤمنین (ع) است. پیامبر اکرم (ص) برای بعد از امیرالمؤمنین (ع) خط مشیی را تعیین کردند. اولاً در یک سری از آیات و روایات، بحث از اهل‌بیت رسول خدا (ص) است که امیرالمؤمنین (ع) فرد شاخص اهل بیت بعد از رسول الله (ص) بودند. طبیعی است باید بعد از امیرالمؤمنین (ع) امامت در اهل بیت پیامبر اکرم (ص) باشد چراکه آنها مطهرون هستند که قرآن دامن آنها را از هر رجسی مبرا می‌‌‌کند و آنها صاحبان علم پیامبر (ص) و عالمان بر قرآن هستند. برای تحقیق درباره مصادیق مطهرون به مقاله «آیه تطهیر و جریان همیشه زنده امامت» مراجعه کنید.
پیامبر اکرم (ص) در زمان حیات خود از امامت دوازده امام سخن گفتند که هم در مستندات شیعیان و هم در مستندات و منابع حدیثی اهل سنت وجود دارد. پس خود اینکه دوازده امام باید باشند نکتهٔ بسیار مهمی است. در حدیثی که از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است فرمودند:

در بین این گروه روایات مختصر تعابیر متفاوتی وجود دارد. بعضی از این احادیث گفتند: «اثْنَا عَشَرَ خَلِیفَةً» دوازده جانشین. در بعضی از روایات گفتند: «اثْنَا عَشَرَ رَجُلاً» دوازده رجل و مرد الهی. در احادیث دیگری «اثْنَا عَشَرَ أمیراً» 2 دوازده امیر و در حدیثی آمده است که این دوازده نفر از بنی هاشم 3 هستند، البته بنی هاشم هم از قریش بودند. این حدیث را شیخ سلیمان قندوزی در کتاب خود به نام ینابیع المودة، نقل کرده است.
باید پرسید مقصود از این دوازده نفر چه کسانی هستند؟ پس در روایات ما سخن از دوازده امیر، دوازده خلیفه و دوازده جانشین بعد از پیامبر اکرم (ص) مطرح است.
اما بحث امامان در قرآن چگونه است؟

1. امامان در قرآن:

مسأله امامان در قرآن کریم با تعابیر مختلف بیان شده است. در آیاتی از قرآن کریم عنوان دوازده امام مطرح شده است. آنجا که می‌‌‌فرماید:

البته این آیه و آیه بعد در مورد کبیسه‌ای نازل شده است که کفار قریش قبل از اسلام ایجاد کرده بودند. اینها به تقلید از یهودیها سال کبیسه درست کردند به طوری که سال قمری و شمسی با هم منطبق باشد و موسم حج در ماه آبان، فصل پاییز ثابت بماند که هم هوا معتدل باشد، مردم رغبت بیشتری بکنند و هم سفرهای تجاری زمستان و تابستان مورد خدشه قرار نگیرد. این کار را انجام داده بودند تا در حجة الوداع پیامبر اکرم (ص) این را منتفی کردند فرمودند ذی الحجه به ذی الحجهٔ واقعی منطبق شده است و دیگر از این به بعد کسی تغییر ندهد.
کاری که آنها می‌‌‌کردند این بود که دو سال را دوازده ماه می‌‌‌گرفتند و سال سوم سیزده ماه که یک ماه سال جا به جا بشود و با سال شمسی منطبق بشود.

در ذیل این آیه، روایات ما نکته‌ای را مطرح می‌‌‌کنند که منظور خداوند یا یک منظور خداوند از این عبارت که «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فی‏ كِتابِ اللَّهِ» امامان اهل بیت (ع) هستند. یعنی خداوند با این آیه دو معنا را قصد کرده است هم ماههای شرعی را و هم ائمه هدی (ع) را بیان کرده است. بعضی از محدثین و مفسرین این روایات را تأویل آیه دانستند یعنی آیه یک معنی ظاهری دارد که دوازده ماه است. از طرفی خداوند از این عبارت قصد دومی کرده است که آن تأویل 5 این آیه است که دوازده امام هستند. یکی از محققین، می‌‌‌گویند این معنا تأویل آیه نیست بلکه ظاهر آیه است. چرا که شهر دو معنا دارد. یک معنا «ماه» است که مشهور شده است، معنای دیگر «عالِم» است. که با توجه به این معنا، معنای آیه این است که عالمان امت اسلامی در نزد خدا دوازده عالم هستند که فرمودند:

پس امامانی که در نزد خدا هستند بعد از پیامبر اکرم (ص) دوازده امام هستند. عالمان امت اسلامی این دوازده نفر هستند.

حال که اینگونه امامان در قرآن مطرح شده اند سؤال این است که این دوازده نفر چه کسانی هستند؟ البته در منابع روایی پیامبر اکرم (ص) ایشان را به اسم و نسب مشخص کردند و فرموده‌اند که نُه نفر از ایشان از فرزندان امام حسین (ع) است و این مسأله بر کسی پوشیده نیست که در ادامه مباحث بیان خواهد شد؛ لکن جدای از این روایات فراوانی که از پیامبر گرامی اسلام (ص) هست نیز مطلب روشن است و قابل بررسی است.
گاهی علمای اهل سنت تلاش کردند که این را تطبیق بکنند، لکن نتوانسته‌اند. خلفای راشدین که مجموعاً چهار نفر هستند و خلفای بنی امیه نمی‌‌‌توانند مصداق این دوازده امام باشند، چرا که اولاً تعداد آنها بیشتر بود، ثانیاً اینها آدمهای لاابلی و نابابی بودند، خیلی از آنها رسماً کارهای قبیح و گناه انجام می‌‌‌دادند، بنابراین چنین انسان فاسق و فاجری نمی‌‌‌تواند امامی که خداوند برای مؤمنین مشخص کرده باشند. خلفای بنی عباس این مشکلات را داشتند.

خوب است این جمله‌ای را که شیخ سلیمان قندوزی از علمای اهل سنت نقل کرده است، بیان کنیم. او می‌‌‌گوید احادیثی که دلالت می‌‌‌کند جانشینان پیامبر دوازده نفر هستند از طرق فراوانی نقل شده است و به حد شهرت رسیده است و با گذشت زمان دانسته شد که مقصود رسول خدا (ص) از این سخن خود امامان دوازده‌گانهٔ اهل بیت و عترت او هستند. زیرا نمی‌‌‌توان این حدیث را بر جانشینان پس از او، از اصحابش حمل کرد. چرا که تعداد آنان از دوازده نفر کمتر است.
آنهایی که از اصحاب پیامبر اکرم (ص) به خلافت رسیدند، سه خلیفهٔ اول بودند بعد امیر المؤمنین (ع) بعد معاویه. چهار، پنج نفر شدند. دیگر از صحابی پیامبر (ص) کسی خلافت نکرد. پس صحابی نمی‌‌‌توانند باشند. همچنین نمی‌‌‌توان آنها را بر حکام اموی تطبیق کرد زیرا آنان از دوازده نفر بیشتر هستند و غیر از عمر بن عبد العزیز همهٔ آنها مرتکب ظلم آشکار بودند. [جالب است که این نظر یکی از علمای اهل سنت است که شامل حتی معاویه هم می‌‌‌شود] و نیز آنها از بنی هاشم نیستند. در حالی که پیامبر فرموده است آنها همگی از بنی هاشم هستند و نمی‌‌‌توان آن را بر حکام بنی عباس حمل نمود زیرا تعداد آنان از دوازده نفر بیشتر است. بنابراین راهی جز این نیست که بر امامان دوازده‌گانه از اهل بیت پیامبر (ص) حمل شود. چرا که ایشان داناترین، بزرگوارترین و باتقواترین مردم اهل زمان خود بودند و نسب ایشان از همه برتر بود و در نزد خدا گرامی‌‌‌تر بودند. 7

2. معرفی دوازده امام (ع) در روایات:

نکتهٔ مهمی که باید به آن توجه کرد این است که پیامبر اکرم (ص) دوازده امام را برای بعد از خود مطرح کردند. آیا از ایشان نام بردند و ایشان را معرفی کردند؟ احادیث فراوانی در این مورد از پیامبر گرامی اسلام وجود دارد 8. در اینجا دو روایت را عرض می‌‌‌کنیم. یک روایت از پیامبر اکرم (ص) که با صراحت دوازده امام را معرفی کردند. روایت دیگر از امام صادق (ع) است.
ابن عباس 9 از رسول خدا پرسید امامان بعد از شما چند نفر هستند؟ پیامبر (ص) فرمودند به عدد حواریین عیسی و اسباط موسی و نقباء و برگزیدگان بنی اسرائیل. امامان پس از من دوازده نفر هستند. نخستین آنها علی بن ابیطالب (ع) است و پس از او دو سبط من، حسن و حسین (ع). پس از وفات حسین فرزند او علی و پس از وفات علی بن الحسین، فرزند او محمد و پس از او فرزندش جعفر و پس از او فرزندش موسی و پس از او فرزندش علی و بعد از علی، فرزند او محمد و بعد از محمد، فرزند او علی و بعد از او فرزند او حسن و بعد از او فرزند او حجت (ع). 10
و اما حدیث دوم که حدیثی طولانی است و قسمت سوم حدیث راجع به دوازده امام است. امام صادق (ع) به یکی از اصحاب خود به نام یونس بن ظبیان فرمودند:

می‌‌‌گوید من سؤال کردم یابن رسول الله آیا هر کسی از خاندان پیامبر (ص) بود، از نسل امیرالمؤمنین و حضرت زهرا (س) وارث این علم ویژه‌ای که شما فرمودید خواهد شد؟ امام فرمودند:

یونس بن ظبیان می‌‌‌گوید که من گفتم یابن رسول الله نام اینها را برای من بگویید. امام (ع) فرمودند:

نصوص فراوانی دربارهٔ این موضوع مهم وجود دارد 11. بنابراین تکلیف امت اسلامی بعد از امیرالمؤمنین (ع) نیز روشن است. براساس روایات رسول خدا (ص) و بر اساس روایاتی که از امیرالمؤمنین (ع) دربارهٔ امام مجتبی (ع) و سایر ائمه (ع) است و همینطور امامانی که یک به یک میراث امامت را به امام بعدی تحویل می‌‌‌دادند و به مردم دربارهٔ امام بعدی اعلام و سفارش می‌‌‌کردند، مسیر امامت برای مردم روشن بوده است. هرچند که دستگاه ظلم و جور در مقابل این امر ایستادگی کردند و برای از بین بردن آن تلاش کردند.

اما آخرین حدیثی که می‌خواهیم در این قسمت مطرح کنیم ذیل آیه‌ای است که در آغاز بحث مطرح شد «إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فی‏ كِتابِ اللَّهِ یوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» حدیثی از ابوحمزهٔ ثمالی نقل شده است.
می‌‌‌گوید نزد امام باقر (ع) بودم، مردم متفرق شدند. بعد سخنی در مورد امام زمان (ع) به من گفتند به این مضون:
از محتوم و مسلّمات و وعدهٔ الهی که تبدیل نمی‌‌‌شود قیام امام زمان (ع) است و اگر کسی با کفر به امام زمان (ع) خدا را دیدار کند، در حکم کافر بالله خدا را دیدار کرده است. بعد فرمودند نکتهٔ دیگری که در کتاب خدا است که روشنتر است، این آیه قرآن است که:

امام توضیح دادند که منظور از این دوازده ماه، دوازده امامی هستند که دین خدا را برپا می‌‌‌دارند و چهار ماه از اینها ماه حرام است که امام در این باره فرمودند:
«منظور از چهار ماه حرام این چهار امام هستند. امیرالمؤمنین (ع) و سه نفر از فرزندان او. علیّ بن الحسین، علیّ بن موسی و علیّ بن محمّد (ع)» 12. چهار امامی که نام «علی» دارند.

اینها از جملهٔ احادیث فراوانی هستند که دربارهٔ دوازده امام و معرفی ایشان به نام و نشان نقل شده است.

درس منادیان توحید

این مقاله بخشی از “درس‌ امامت” با عنوان “منادیان توحید” است که توسط استاد ارجمند دکتر سید محسن میرباقری تدریس شده است. علاقمندان به مباحث این درس می توانند آن را به صورت ویدیویی، صوتی یا متنی از لینک زیر دریافت کنند.

ورود به صفحه درس