پیوند عاطفی مادر و فرزند

در نگاه اسلامی محبت، زیر ساخت تربیت است. برای اینکه والدین بتوانند در تربیت موفق باشند باید یک ارتباط عاطفی محکمی را با فرزندشان برقرار کنند. در این مقاله راههای ایجاد پیوند عاطفی بین مادر و فرزند را بررسی می‌کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• نکات تأثیرگذار تربیتی
• اهتمام بر کسب ویژگی‌های مادر موفق
• مادر، مهم‌ترین عنصر تربیت
• ارتباط عاطفی، برنامه عملیاتی تربیت
• چگونگی ایجاد فضای عاطفی
• شاخصه‌های ایجاد پیوند عاطفی مادر و فرزند

نکات تأثیرگذار تربیتی

با وجود اهمیت دوران بارداری امّا آغاز تولد، یک برهه جدیدی در مسئله تربیت نسل و تربیت فرزندان است. یعنی علاوه بر این‌که مادر باید همان نکاتی را که پیش از بارداری، در حین بارداری توجه می‌کرد، الآن با آغاز تولد فرزند خود باید یک سری نکاتی را به صورت میدانی توجه بکند؛ چون این‌جا دیگر تربیت، یک میدان عملیات است.

 یعنی ما وارد یک عرصه عینی در تربیت می‌شویم؛ دیگر امروز یک موجودی به نام فرزند در اختیار ما است که ما باید آن فرآیند تربیتی را روی او پیاده‌سازی بکنیم. توجه به برخی از نکات در این دوران می‌تواند تأثیرگذاری تربیتی را افزایش بدهد.

الف.  اهتمام بر کسب ویژگی‌های مادر موفق

اگر یک مادر بخواهد در عرصه تربیت و سلامت فرزند خود موفق باشد باید ویژگیهایی را داشته باشد. یعنی آن ویژگی‌هایی است که اگر مادر در خود پرورش بدهد، آماده است برای این که بتواند نقش آفرینی خوبی را درعرصه تربیت فرزندان داشته باشد. این مطلب در مقاله مستقلی به نام «ویژگی‌های مادر موفق» بررسی شده است برای مطالعه بیشتر می‌توانید به آن مراجعه نمایید.

ب. مادر، مهم‌ترین عنصر تربیت

نکته دومی که باید به آن توجه بکنیم این است که مادر به عنوان مهمترین عنصر تربیتی مطرح است. یعنی اگر ما بخواهیم در میان همه عوامل، در میان همه انسان‌ها از یکی از مهمترین ارکان تربیت یاد بکنیم، قطعاً باید مادر را نام ببریم و لذا مادر باید بداند که از آغاز تولد فرزند محوریت تربیت را دارد و نباید این را واسپاری به دیگران بکند. یعنی باید نقش آفرین اصلی مادر باشد. مادر به خود این نقش را بدهد و مراقب باشد که در این نقش خود کم رنگ عمل نکند.

ج. ارتباط عاطفی، برنامه عملیاتی تربیت

امّا نکته سومی که باید در این‌جا مطرح کرد، این است حال که می‌خواهیم کار تربیتی را انجام بدهیم، باید برای تربیت یک برنامه‌ای داشته باشیم که ما می‌خواهیم همین جا شروع به بیان برنامه تربیتی دوره کودکی بکنیم و نکاتی را محضر شما عرض بکنیم.

این برنامه عملیاتی و میدانی که مادران باید از الآن به آن توجه بکنند -یعنی از بدو تولد- این است که حتماً باید یک ارتباط عاطفی مستمری را با فرزند داشته باشند. ارتباطات، لزوماً به معنای این‌که ما دائماً از کلماتی مثل تو را دوست دارم، عاشق تو هستم، به تو علاقه‌مند هستم استفاده بشود، نیست. باید آن محبت، آن رفتار عاطفی، در همه آنات، لحظات، در لحظه به لحظه ارتباط ما با فرزند ما حس بشود.

 شاید خود شما هم این را درک کردید. گاهی وقت‌ها آدم وقتی با برخی از انسان‌ها نشست و برخاست دارد، تعابیری را به کار می‌برد. می‌گوید: این شخص خیلی آدم عاطفی است. لزوماً هم این نیست که او همیشه در کلمات خود جملات عاطفی داشته باشد. محبت در رفتار، در کردار، در خلق و خوی این فرد موج می‌زند.

 وقتی ما می‌گوییم: کودک از آغاز تولد نیاز به این دارد که مادر با او یک ارتباط عاطفی برقرار بکند، منظور ما همین جنس است. یعنی مادر باید این‌گونه عمل بکند. یعنی در رفتار او، در کردار او، در نشست و برخاست او موج بزند.

چگونگی ایجاد فضای عاطفی بین مادر و فرزند

شاید سؤالی پیش بیاید که چگونه این اتفاق می‌افتد؟ می‌گوییم خداوند متعال این را در وجود مادران تحت عنوان آن غریزه عاطفی نسبت به فرزند قرار داده است. یعنی اگر مادر به همین غرایز عاطفی خود، بها بدهد، توجه بکند و آن‌ها را در آن تم اصلی ارتباط با فرزند خود لحاظ بکند، آن فضای ارتباط بین فرزند و مادر یک فضای عاطفی خواهد شد.

شاخصه‌های ایجاد پیوند عاطفی مادر و فرزند

در ارتباط با مسائل عاطفی با فرزند، باید به یک سری شاخصه‌هایی هم توجه بکنیم؛ علاوه بر این‌که آن تم رفتاری ما، یک تم عاطفی است ولی برخی از رفتارها، مصداق یک پیوند عاطفی بین مادر و فرزند است که می‌خواهیم به برخی از این‌ها اشاره بکنیم.

1. در آغوش گرفتن فرزند

اولین نکته این است که حتماً مادر باید فرزند خود را در آغوش بگیرد، او را بغل بگیرد. این کار هم فقط نباید زمان‌هایی باشد که می‌بیند بچه گریه می‌کند یا نیاز به تغذیه دارد یا ما می‌خواهیم آن نیازهای زیستی او را پاسخ بدهیم.

باید به این توجه بکنید که بچه‌ها غیر از نیازهای زیستی خود، نیازهای فرا زیستی هم دارند. یکی از آن‌ها همین نیاز به محبت است. یعنی گاهی اوقات ممکن است مادر نشسته است ولی فرزند خود را درآغوش می‌گیرد، آن فرزند خردسال خود را، کودک خود را بغل می‌کند. این‌ها می‌تواند إن‌شاءالله آن پیوند عاطفی را در میان فرزند و مادر برقرار بکند و به نوعی به اغنای عاطفی فرزند هم بینجامد.

چون می‌دانید گاهی اوقات بچه‌ها حتی در دوران طفولیت خود، در دوران شیر خوارگی خود هم ممکن است نیاز عاطفی داشته باشند ولی چون نمی‌توانند بیان بکنند، این را با برخی از رفتارهای نابهنجاری نشان می‌دهند. مثلاً گریه می‌کند، فریاد می‌زند، بهانه‌گیری می‌کند، گاهی اوقات یک مقدار بزرگتر شد، لجبازی می‌کند، قهر می‌کند. گاهی اوقات می‌بینید در مقابل ما رفتارهایی را انجام می‌دهد که می‌داند برای ما ناخوش‌آیند است. یعنی دارد به ما پیام می‌دهد که ای مادر تو به اندازه کافی به من محبت نکردی.

 ولی اگر ما پیش‌گامی بکنیم خیلی بهتر است. در نیازهای حقیقی فرزندان -که یکی از آن‌ها همین نیاز عاطفی است- گاهی اوقات ما باید پیش‌گام باشیم. یعنی قبل از این‌که فرزند ما به زبان ما جاری بکند، به کلام بیاورد، ما این نیاز را برای او برآورده بکنیم. پس درآغوش گرفتن می‌تواند یک مصداق آن باشد.

2. بوسیدن فرزند

 مصداق دوم آن اصلاً بوسیدن فرزند است. بوسیدن فرزند می‌تواند یکی از مصادیق ارتباط عاطفی پدر، مادر و فرزند باشد. یعنی ما باید بدانیم والدین باید به فرزندان خود این ابراز عاطفی عمیق را هم داشته باشند، یعنی او را ببوسند و ما در روایات هم داریم که فرمودند: «هر بوسه‌ای که شما نثار فرزند خود می‌کنید، درجه‌ای از درجات بهشت است.» [1]

محبت کردن، عامل تعالی خود فرد

نکته‌ای عرض می‌کنم که می‌خواهم به این نکته توجه بکنیم. محبت کردن به طرف مقابل این نیست که فقط طرف مقابل را نسبت به یک نیاز او اغنا بکند. به خود فردی که محبت هم می‌کند، رشد می‌دهد.

ما یک قانونی در نظام ارتباطی انسان‌ها در محیط خانواده داریم و آن این است که وقتی اعضای خانواده نیازهای یکدیگر را مرتفع می‌کنند، خداوند به خود آن‌ها هم رشد می‌دهد. یعنی این نیست که ما فکر بکنیم اگر یک خانمی در خانه به شوهر خود خدمت می‌کند، فقط شوهر دارد اغنا می‌شود که مثلاً غذای او آماده شده است، خانه مرتب است. این دارد به خود این زن هم رشد می‌دهد. یعنی یک نوع سکوی پرش برای حتی این بانو و این خانم در محیط خانه است.

نسبت به فرزندان هم همین است. من وقتی فرزند خود را می‌بوسم، او اغنای عاطفی می‌شود و من رشد پیدا می‌کنم. گاهی اوقات این‌ها منجر به این می‌شود که حتی پدر و مادر عزت‌مند بشوند، عزت نفس پیدا بکنند. عزت نفس آن حس رضایت‌مندی از عملکرد است. یعنی وقتی من فرزند خود را می‌بوسم، می‌بینم او اغنا شد، می‌بینم او یک احساس رضایتی کرد، من هم نسبت به آن احساس رضایت را می‌کنم؛ همین زمینه‌ای می‌شود که هم او رشد بکند هم من رشد بکنم. پس این بوسیدن فرزندان به عنوان یکی از مصادیق است.

آسیب زیاده‌روی عاطفی

امّا این‌جا ما باید یک دقت نظری هم در ابرازهای عاطفی خود داشته باشیم، زیاده روی هم نکنیم. چون گاهی اوقات زیاده‌روی عاطفی منجر به این می‌شود که طرف مقابل آسیب ببیند. مگر تغذیه نیاز فرزند نیست، شما زیادی به او بدهید بخورد، قطعاً آسیب می‌بیند. مگر احترام، نیاز فرزندان ما نیست، شما بیش از اندازه به فرزند خود احترام بگذارید، ممکن است دچار آسیب بشود.

 محبت هم یک نیاز است و باید به اندازه باشد. اگر ما می‌گوییم فرزند خود را در آغوش بگیرید، اگر می‌گوییم او را ببوسید، همه این‌ها باید به اندازه خود باشد. البته یک سؤالی است که مثلاً چه میزان محبت کردن می‌تواند به اندازه باشد، إن‌شاءالله ما مطالبی را در ادامه محضر شما بیان خواهیم کرد که مقداری موضوع را روشنتر می‌کند.

3. نگاه محبت‌آمیز به فرزند

بیان شد که نیاز عاطفی یکی از نیازهای فرزندان ما است و لذا یک سری مصادیقی دارد، باید به این مصداق‌ها هم توجه بکنیم. یکی از آن‌ها در آغوش گرفتن بود. یکی بوسیدن فرزند بود. یکی از آن‌ها نگاه محبت آمیز به فرزند است. یعنی گاهی اوقات می‌دانید که این ارتباطات بصری، نگاهی بین ما و فرزندان ما می‌تواند خیلی مؤثر باشد. هم می‌تواند تشویق کننده باشد، هم گاهی اوقات می‌تواند یک عامل تنبیهی باشد.

امّا در بُعد ارتباط عاطفی گاهی اوقات این نگاه محبت‌آمیز ما به فرزندان می‌تواند به آن‌ها یک حس خوب رضایتمندی بدهد و می‌دانید بچه‌ها معمولاً وقتی که از جانب والدین مورد محبت قرار بگیرند، فرمان‌پذیرتر هم می‌شوند، حرف گوش‌کن‌تر هم می‌شوند و لذا ما باید حتماً این عرصه زندگی را وقتی داریم تعریف می‌کنیم و نکاتی را به او می‌گوییم -و یکی از آن نکات این ارتباط عاطفی است- به جد به آن توجه بکنیم.

محبت، زیرساخت تربیت

محبت به نوعی زیر ساخت تربیت است. یعنی وقتی من خوب به فرزند خود محبت می‌کنم، دارم زمینه و بستری را فراهم می‌کنم که او تربیت‌پذیرتر بشود. پس این نگاه عاطفی، آن بوسیدن، آن در آغوش گرفتن، همه این‌ها می‌تواند یکی از مصادیق ارتباط عاطفی با فرزندان ما باشد.

4. ارتباط کلامی و به‌کارگیری جملات عاطفی

امّا من این‌جا یک نکته دیگری را هم به عنوان نکته چهارم بیان بکنم و آن این است که گاهی اوقات نیاز به این است که ما در این ارتباطات عاطفی، از جملات عاطفی هم استفاده بکنیم. یعنی فقط به در آغوش گرفتن یا بوسیدن یا نگاه محبت‌آمیز اکتفا نکنیم. گاهی اوقات بر زبان هم بیاوریم. اجازه بدهیم جملات عاطفی برای او گوش‌نواز باشد، این‌ها را بشنود و فرقی هم بین پدر و فرزند و مادر و فرزند ندارد. یعنی هر دو، هم پدر باید ابراز عاطفی بکند، هم مادر باید این ابراز عاطفی را نسبت به فرزند داشته باشد.

ابراز عاطفی والدین 

یک باور غلطی که گاهی اوقات در خانواده‌ها وجود دارد، این است که مادر دارد به اندازه کافی محبت می‌کند، دیگر لازم نیست منِ پدر هم مثلاً بیایم محبت بکنم که این فرزند را لوس بکنم. می‌گوییم: نه. هر کدام از والدین جایگاه خود را دارند.

مثلاً اگر یک مردی فقط از جانب مادر خود مورد محبت قرار بگیرد، دیگر همسر او می‌گوید: مادر او که دارد به او محبت می‌کند، من دیگر به او محبت نکنم. آیا ما این را می‌پذیریم؟ می‌گوییم: نه. این هم یک تفکر غلط است، یک نگاه غلط در موضوع تربیت است و لذا باید هر کدام از ارکان خانواده، ارتباط عاطفی را با فرزند برقرار بکنند.

ابراز عاطفی خواهر و برادر

 حتی بگذارید من یک گام بالاتر عرض بکنم. گاهی اوقات می‌بینید حتی در این خانواده، علاوه براین که پدر و مادر وجود دارند، خواهر و برادرهایی هم نسبت به این فرزند وجود دارد. حتی آن‌ها هم باید از جایگاه خود به این فرزند محبت بکنند. یعنی او هم این نیاز را دارد که حتی از جانب خواهر و برادر خود، مورد ملاطفت و مهربانی و محبت قرار بگیرد.

جمع‌بندی ارتباط عاطفی مادر و فرزند

پس اگر ما بخواهیم مسیر تربیت را ترسیم بکنیم، یکی از گام‌های اولیه در مسیر تربیت این است که باید پدر و مادر، یک انس و الفتی با فرزند داشته باشند. اولین مرحله انس و الفت، محبت است. ما به این محبت چهار شق دادیم. در آغوش گرفتن. به او نگاه محبت‌آمیز انداختن. او را بوسیدن و در نهایت ارتباط کلامی و جملات عاطفی برای او بیان کردن. یعنی این‌ها می‌تواند ارکان عاطفی و پک عاطفی را برای این فرزند فراهم بکند.

امّا یک گام جلوتر برویم و به این نکته هم اشاره بکنیم که در این پیوندهای عاطفی بین والدین و فرزندان، باید علاوه بر این‌که آن نگاه وجود دارد، علاوه براین‌که آن محبت وجود دارد، ما فضای خانواده را هم یک فضای سرشار از محبت ببینیم.

شما باور می‌کنید گاهی اوقات وقتی پدر و مادر درحضور فرزند به یکدیگر محبت می‌کنند، در اصل دارند به فرزند خود محبت می‌کنند. آیا می‌دانید خود محبت والدین زمینه‌ساز اغنای عاطفی در فرزندان می‌شود.

 چون ویژگی انسان این است که دوست دارد آن اتفاقاتی را که در کنار آن، در آن محیطی که در آن زندگی می‌کند را ببیند که دارد می‌افتد. یکی از اتفاقاتی که فرزندان دوست دارند که آن اتفاق بیفتد، این است که پیوند عاطفی بین والدین هم یک پیوند عمیق و استواری باشد و فرزندان حتماً باید یک سطحی از این ارتباط عاطفی را نظاره‌گر باشند و ببینند و خود این منجر به این می‌شود که آن پیوند و ارتباط عاطفی بین فرزندان و والدین مستحکم‌تر بشود.

بهترین الگوی مادری در محبت به فرزندان

حضرت زهرا (س) در مکتب وحی و نبوت پرورش یافت و از سرچشمه محبت پدر بزرگوارش، حضرت رسول اکرم (ص) سیراب گشت. او علاوه بر مسئولیت مهم همسری، وظیفه حساس مادری را با تولد فرزندانش به عهده گرفت. این بانوی بزرگوار، نسبت به فرزندان خود بسیار مهربان بود. آنها را در آغوش می‌کشید، نوازش می‌کرد و می‌بوسید. این مادر نمونه با آگاهی از شیوه‌های تربیتی اسلام، آموزه‌های الهی را از طریق مهر و محبت به فرزندانش چون شهدی گوارا می‌نوشاند تا بر جانشان بنشیند.
سلمان می‌گوید: «روزی فاطمه زهرا (س) را دیدم که مشغول آسیاب بود. در این هنگام، فرزندش حسین گریه می‌کرد و بی‌تاب بود. عرض کردم، برای کمک به شما آسیاب کنم یا بچه را آرام نمایم؟ ایشان فرمود: من به آرام کردن فرزندم اولی هستم، شما آسیاب را بچرخانید ».
مهر مادری حضرت زهرا (س) به قدری بود که در وصیت نامه خود به حضرت علی (ع) سفارش می‌کند که همسری را انتخاب نماید که نسبت به فرزندانش مهربان باشد و آنها پس از مادر، از مهر و محبت محروم نمانند. فاطمه زهرا (س) در دوران کوتاه زندگی خود وظیفه مادری را به بهترین شکل ایفا کرد و با تربیت فرزندانی نمونه، الگویی برای زنان عالم گردید.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون

---

[1]. قال رسول اللَّه صلى الله عليه و آله اكثروا من قُبلة أولادكم فإنّ لكم بكلّ قُبلة درجة فى الجنّة مسيرته خمسمائة عام. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «فرزندان‏تان را ببوسيد چون براى شما در برابر هر بوسه‌‏اى يك درجه‏ بهشت‏ است و فاصله بين هر دو درجه پانصد سال است.» منابع فقه شیعه،ج26،ص865 / روضة الواعظين،‏ 431.