خواب غیر پیوسته

خواب باید کیفیتی مناسب داشته باشد. مثلا اگر کیفیت خواب خراب باشد یا کمیت خواب نامناسب باشد یا زمان خواب نامناسب و غیر تخصصی انتخاب شده باشد، باعث می‌شود بهرۀ کافی را در روز بعد از قوای قلبی و عقلی و ذهنی خود نداشته باشید. در این مقاله دو مورد از خوابهای بی‌کیفیت را بررسی می‌کنیم؛ خواب غیر پیوسته و خوابیدن با فاصله کم از غذا. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• خواب غیر پیوسته
  • دلایل خواب غیر پیوسته
• فاصلۀ کم خواب با وعدۀ شام
  • علت لزوم رعایت فاصلۀ غذا با خواب
  • عوارض خوابیدن پس از غذا
  • راه کارهایی برای پیشگیری
  • لزوم رعایت فاصله در خواب میان روز

خواب غیر پیوسته

 یکی از خواب های بد و بد کیفیت، خواب پاره پاره و چند تکه است. یکی از جملاتی که در کتب طب ایرانی برای خواب خوب می‌آورد، می‌گوید: خواب غَرقِ پیوسته. یعنی این‌که خواب باید کاملاً عمیق بشود و پیوسته به هم باشد. یعنی فرضاً اگر قرار است شما شش ساعت بخوابید، آن را به سه قسمت دو ساعت تقسیم کردید، حتی اگر عمیق بود، حتی اگر در زمان مناسب شب هم اتفاق افتاده بود، این خواب، خواب خوبی نیست.

خواب چند پاره خوابی است که ارزش کافی برای تجدید قوا را ندارد. اگر می‌خواهیم خواب موجب نشاط و سرزندگی در فردا بشود و از قوای خود بهترین استفاده را ببرید، باید یک خواب پیوسته، خوابی که یک دست باشد را ایجاد بکنید.

دلایل خواب غیر پیوسته

۱. برنامه ریزی اشتباه

اگر فرض کنید فردی، دانش آموزی، دانشجویی، پشت کنکوری می‌خواهد برای خواب خود برنامه‌ریزی بکند و این تصور برای او ایجاد شده است که اگر من زمانی درس بخوانم و زمانی بخوابم، بهتر می‌توانم از قوای خود استفاده بکنم، ممکن است این اشتباه برای او ایجاد بشود که بیاید و طول شب را به چند قسمت تقسیم بکند و بعد در میانۀ این‌ها، ساعت‌هایی از خواب و ساعت‌هایی از مطالعه برای خود در نظر بگیرد و بعد یک جمع جبری بزند و حساب بکند که من هشت ساعت خوابیدم و خیلی هم خوب است و کافی بوده است و با همین نظم بخواهد پیش برود.

توصیۀ ما در دیدگاه طب ایرانی این است که این نوع خوابیدن به هیچ وجه نمی‌تواند قوای شما را، قوای عقلی، مغزی و قلبی شما را تازه بکند، برای شما برگرداند و استفادۀ کافی را از آن ببرید.

حتماً باید آن میزان خوابی که بر اساس مزاج خود تنظیم کردید، پیوسته به هم چسبیده باشد و بعد در ابتدا و انتهای آن برنامه‌ریزی‌هایی برای کار مطالعاتی یا آموزشی خود داشته باشید. پس این یک نکتۀ خیلی مهم برای افرادی است که می‌خواهند زمان طولانی را به کار و بحث و فکر و مطالعه بپردازند.

۲. سر و صدا و عدم آرامش

یک مورد دیگر هم این است که گاهی وقت‌ها شرایط فیزیکی یا شرایط مثلاً آب و هوایی فضای خواب به نحوی قرار می‌گیرد که فرد نمی‌تواند به خواب عمیقِ یک دست برود. مثلاً فرض کنید شرایط طوری است که دائم دارد یک سر و صدایی در محیط ایجاد می‌شود که فرد بعد از این که دو ساعت خوابید، از خواب می‌پرد.

 مثلاً فرض کنید شما کودک را زودتر می‌خوابانید می‌خواهد به مدرسه برود ولی سایر افراد خانواده بیدار هستند، صدای تلویزیون هم بلند است. کودک شما ظاهراً رفته خوابیده است ولی یک ساعت، دو ساعت به خواب می‌رود، از صدای بلند می‌پرد. یک ساعت، دو ساعت به خواب رفته است، از صدای در اتاق که فرد بعدی می‌خواهد مثلاً بیاید و در مکان خود بخوابد، می‌پرد.

 این تکه پاره شدن خواب، کیفیت خواب را خراب می‌کند. چون باعث می‌شود روح دائماً بین داخل و خارج، بین باطن و ظاهر در نوسان باشد و آن تجدید قوای واقعی خود را انجام ندهد.

۳. دما و نور نامناسب

گاهی مشکل خواب غیر پیوسته به علت شرایط دمایی اطراف به وجود می‌آید. یعنی محیط خیلی گرم یا خیلی سرد است و باعث می‌شود باز فرد به آن خواب خوب عمیقی که می‌خواهد نرود و مدام تکه پاره مجبور شود بیدار بشود و بدن خود را از آسیب حرارتی حفظ بکند.

گاهی وقت‌ها همین مشکل به واسطۀ نور نامناسب پیش می‌آید. مثلاً نور اتاق خواب طوری انتخاب شده است که نمی‌گذارد فرد به خواب عمیق یک دست برود. مثلاً چراغ خواب سرخ تند است، این خیلی رنگ بدی است یا رنگ فضای خواب، پوشش خواب، بستر خواب، ملحفه و رو بالشتی فرد به صورت قرمز، نارنجی تند یا رنگ‌های هیجانی انتخاب شده است و فرد نمی‌تواند به خواب عمیق یک دست برود. حتی اگر ظاهراً بروید و ببینید این کودک خواب است، این خواب، خواب خوب و عمیقی نیست.

بنابراین خستگی کاملاً رفع نمی‌شود، فرد فردا با کسالت و خستگی بیدار می‌شود و یک حالت خواب آلودگی در طول روز دارد که باعث می‌شود تمرکز او کاهش پیدا بکند، یادگیری و حافظۀ او کاهش پیدا بکند و تمام آن چیزهایی که هدف شما است برای این که یک کار تربیتی آموزشی و پرورشی خود انجام بدهید، مختل می‌شود. فقط به خاطر یک سری احتیاط‌های خیلی ساده که با اصلاح آن می‌توانید کیفیت کار را بالا ببرید.

فاصلۀ کم خواب با وعدۀ شام

یکی از نکات خیلی مهم در بحث خواب این است که خواب باید با وعدۀ شام فاصله‌ای بیش از دو تا سه ساعت داشته باشد. رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: بر غذاهای خود نخوابید، زیرا دل‌های شما را سخت می‌کند.[1]

وقتی فرد روی غذا می‌خوابد، یک آسیب جدی به قوای قلبی وارد می‌شود و یک سری آسیب‌ها و مشکلاتی هم برای سیستم مغزی و سیستم اعصاب ایجاد می‌شود که کمی در مورد این‌ها با هم صحبت می‌کنیم. خوابیدن خصوصاً در شب به خاطر این که این خواب شب یک خواب زمان‌دار و طولانی است، بیشتر در مورد آن صحبت شده است -در مورد خواب روز هم یک اشاره می‌کنم- حتماً باید فاصله‌ای بیشتر از خواب روز با غذا داشته باشد.

علت لزوم رعایت فاصلۀ غذا با خواب

دلیل اصلی این مطلب این است که خواب شب به خاطر این که طولانی می‌شود و بدن با تمام قوا، یعنی روح و همۀ قوای آن به درون هدایت می‌شود، اگر انباشتگی مواد غذایی در درون وجود داشته باشد و مراحل اولیۀ هضم که در حدود دو ساعت اول بعد از خوردن غذا اتفاق می‌افتد، رخ نداده باشد، این روح و قوای روحی باید دائماً در اطراف معده و سیستم گوارش بیدار و فعال بمانند و یک فعل مهمی به نام گواردن غذا را انجام بدهند، بنابراین این خواب واقعی عمیق که لازمۀ سلامت مغز است و اصلاً متعلق به شب است، اتفاق نمی‌افتد.

یعنی این آرامش و تجدید قوایی که گفتیم در مورد استراحت روز این‌قدر مهم نیست. در مورد آن حرف می‌زنیم امّا در مورد شب خیلی مهم است که حتماً تمام این قوا به حالت آرامش و سکون برسند و فرد بتواند فردا با تجدید قوای کامل بیدار بشود و به امور خود برسد.

عوارض خوابیدن پس از غذا

نکته و جمع‌بندی این است که اگر فردی روی غذا خوابید، فاصلۀ کافی هم قرار نداد و انتظار داشته باشد که فردا یک کار مهم، یک کار فکری، یک آزمون مهم، یک کار اساسی را می‌خواهد انجام بدهد، یک چنین توقعی از خود نداشته باشد. یعنی این مغز، این قلب و این قوای عصبی و سیستم فکری و مغزی هرگز فردا نخواهد توانست از پس کارهای مهم بربیاید. چرا که تمام طول شب یا قسمت عمده‌ای از طول شب را چهار، پنج ساعتی از طول شب مشغول کار هضم بوده است و اصلاً نخوابیده است. چشم شما خواب بوده است، آن قوا خواب نبوده است.

باز مشکل دیگری که برای خوابیدن روی غذا به وجود می‌آید، این است که برگشت غذا به مری، رفلاکس‌ها و سست شدن دهانۀ فوقانی معده تشدید می‌شود و وقتی که بازگشت غذا، رفلاکس‌ها تشدید می‌شود، امراض گوارشی، امراض تنفسی، امراض سیستم مغزی و قوای مغزی هم به دنبال خود به جا می‌گذارد.

ایجاد سوزش و ترشی در سر معده که خیلی از افراد بعد از بیدار شدن دارند و می‌گویند: بیدار که می‌شویم سر معدۀ ما ترش است یا می‌سوزد یا احساس نامناسبی دارد، نشانۀ این است که شب قبل بین شام و خواب آن‌ها فاصلۀ کافی نگذاشتند یا این‌که در طولانی مدت به علت یک عادت غلط روی غذا خوابیدن، این سستی دهانۀ فوقانی معده را ایجاد کردند و حالا حتی اگر شب قبل هم این کار را نکرده باشند، در طولانی مدت معده دیگر نمی‌تواند آن دهانه را محکم بکند و بازگشت غذا و اسید معده ایجاد می‌شود و حرکت مواد غذایی رو به بالا باعث می‌شود که آن سوزش و ترشی و بد مزگی دهان یا تلخی دهان در صبح فردای روزی که خوابیده است، ایجاد بشود.

در طول زمان با تکرار این عادت نادرست، یک چنین حالتی تثبیت می‌شود و تمام عوارضی که گفتیم از کسالت، از کاهش توانایی‌ها، از کاهش قوای مغزی و قلبی و غیره در روزهای بعد تکرار می‌شود و باعث می‌شود شما بهرۀ چندانی از فعالیت‌ها و کارهای تربیتی و آموزشی خود روی آن کودک، آن جوان یا حتی بزرگسال نبرید.

راه کارهایی برای پیشگیری

اگر می‌خواهید نکتۀ کاربردی در این زمینه برای خود یادداشت بکنید و آرام آرام به صورت عملی و کاربردی وارد اصلاح عادت‌ها بشوید، از مهمترین کارها این است که مخصوصاً پدرها ساعت کار خود را به نحوی تنظیم بکنند که شب تا دیر وقت بیرون نباشند. چون معمولاً یکی از بهترین جمع‌های خانوادگی و محفل‌های انس خانوادگی سر سفره‌های غذا و هنگام وعده‌های غذایی است و معمولاً خانم و فرزندان انتظار دارند و دوست دارند که وعدۀ شام را همه در کنار هم صرف بکنند و این هم یک خواستۀ کاملاً منطقی و معقول است و حتی اثرات تربیتی مثبتی برای فرزندان و آرامش روحی آن‌ها و انس با خانواده دارد.

پس بهتر است که پدرها اقدام بکنند و ساعت کاری خود را به نحوی تنظیم بکنند که حتماً ساعاتی قبل از غروب آفتاب در فصل تابستان و پنج شش ساعتی مانده به ساعت مناسب خواب در فصل زمستان از محیط کار خود برگردند. مقداری در حالت آرامش، کنار خانواده با هم باشند. زود شام بخورند. ساعت خواب برای زمان‌هایی که بچه‌ها باید آماده برای مدرسه باشند و زودتر از خواب بیدار بشوند این ساعت خواب کمی زودتر است.

در تعطیلات با حداکثر نیم ساعت یا یک ساعتی فاصله، ممکن است کمی دیرتر بخوابند اما همچنان در ساعات مناسب خواب با فاصله از این ساعت مناسب خواب، دو سه ساعت جلوتر ساعت شام را بگذارند، دور هم بنشینند، شام بخورند و بعد یک فاصلۀ مناسب در حالت استراحت، انس با خانواده، دور هم نشستن، بدون ایجاد هیجان بدون ایجاد تنش، دور هم داشته باشند و بعد هم آمادۀ خواب بشوند. این نکته خیلی مهم است.

اگر پدرهایی این شرایط را ندارند که بتوانند زودتر بیایند و این ساعت مناسب شام ایجاد بشود، لازم است که جوان‌ها، کودکان که قرار است فردا کارهای آموزشی تربیتی داشته باشند، از قوای مغزی و عقلی خود می‌خواهند بیشترین استفاده را ببرند، جداگانه، زودتر، سه چهار ساعت قبل از خواب شام خود را بخورند. اگر هم لازم شد که مثلاً پدر جداگانه شام خود را صرف بکند، خوب متأسفانه شاید مجبور باشد که این کار را انجام بدهد ولی شام بچه‌ها، جوانان و دانشجویان خود را به خاطر این دور هم نشینی به آخر شب منتقل نکنید، چون عارضه و آسیبی که به آن‌ها در ساعت‌های خواب و روز بعد آن می‌رسد، خیلی بیشتر از این‌ها است. شام فرزندان، جوانان و نوجوانان خود را زودتر بدهید تا پدر بتواند این مشکل را رفع بکند.

لزوم رعایت فاصله در خواب میان روز

یکی دیگر از نکاتی که مهم است، این است که غالباً یک استراحت میان روز جزء عادات افراد است، هر چند گفتیم اصلاً در طب ایرانی خواب روز وجود ندارد، خواب متعلق به روز نیست. امّا برای رفع خستگی، رفع کسالت در روزهای خصوصاً طولانی و در عادات امروزۀ ما که کاری به طلوع و غروب آفتاب نداریم، خیلی‌ها از ساعات اولیۀ روز شروع به کار می‌کنند تا ساعات آخر شب و مجبور هستند مشغول باشند، یک استراحت میان روز را نیاز دارند. اولاً که می‌بینید من به این خواب نمی‌گویم، استراحت می‌گویم. یعنی باید سبک باشد، خیلی عمیق نشود و کوتاه باشد. در حد استراحت و رفع خستگی یک چیزی حدود مثلاً 45 دقیقه، نیم ساعت، اصلاً به یک ساعت نرسد و آن هم باید با نهار فاصله داشته باشد.

 یعنی اگر شما بخواهید ظهر یک استراحت بکنید و دوباره مشغول به کار خود بشوید، باید حداقل 45 دقیقه تا یک ساعت با نهار فاصله بگذارید و بعد از نهار این استراحت کوتاه خود را داشته باشید. ترجیحاً زیر سر بلندتر باشد و حالت کاملاً افقی به خود نگیرید و تا می‌توانید این استراحت را سبک و کوتاه انتخاب یکنید. یک آدابی هم دارد که چگونه بخوابیم و کدام شانه بخوابیم، در مورد این‌ها إن‌شاءالله در بحث‌های تخصصی صحبت خواهیم کرد.

 فقط به یاد داشته باشید بین نهار و استراحت عصر هم لازم است این فاصله‌ای که گفتیم بین خواب شب و شام شما باشد در نظر گرفته بشود امّا این زمان در وقت استراحت ظهر کوتاه‌تر باشد، به خاطر این‌که خواب روز کوتاه‌تر است و به خاطر این که کلاً به آن خواب نمی‌گوییم و آن بازگشت قوا به درون و این‌ها خیلی ملایم انجام می‌گیرد.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1].  بحار الأنوار (ط – بيروت)، ج‏59، ص 267.