وظایف زن در زندگی مشترک
فهرست مطالب این مقاله را ببینید
بنا بر آموزه‌های اسلامی بانوان و آقایان هر یک وظایفی را در زندگی مشترک برعهده دارند. در آموزه‌های دینی اموری به عنوان وظایف زن و مواردی به عنوان وظایف مرد در خانه بیان می‌شود. عمل به این دستورات برای شخص یک فضیلت محسوب می‌شود و پاداش الهی را به‌همراه دارد و از طرفی به استحکام زندگی و گرم شدن کانون خانواده کمک فراوانی می‌کند. در این مقاله به بررسی وظایف زن در خانواده پرداخته شده و موضوعات زیر بررسی می‌گردد:
- وظایف زن در زندگی مشترک
- اهمیت قناعت و رضایتمندی
- مراد از امین بودن زن در زندگی
- پاداش ادارۀ امور خانه و تحمل سختی‌های زندگی
- بررسی مسأله اشتغال بانوان در بیرون از خانه
چکیده
- از مهم‌ترین مورد از وظایف زن در زندگی خانوادگی، رضایتمندی و قناعت است. بدون این دو خصلت، حتی مرفّه‌ترین زندگی‌ها نیز لذت‌بخش نخواهد برد.
- برای رسیدن به رضایت و قناعت، براساس فرمایش امیر مؤمنان (ع) باید به زندگی پایین‌تر از خود نگاه کنیم.
- برخی از عوامل زمینه‌ساز نارضایتی در زندگی عبارتند از: سنجش خود با کسانی که در سطح بالاتری از رفاه قرار دارند، داشتن روحیۀ طلبکاری و توقع، توجه نداشتن به هدف خلقت، کم‌صبری.
- زندگی حضرت فاطمۀ زهرا (س) الگوی خوبی در این زمینه است.
- دومین مورد از وظایف زن که نقش مهمی در زندگی دارد، این است که بانوان امین زندگی شوهر خود باشند.
- امین بودن زن در غیاب شوهر، در قرآن کریم به‌عنوان یکی از ویژگی‌های زن صالح یاد شده است.
- امین بودن زن نسبت به شوهر هم در مسائل اخلاقی است و هم در حفظ اموال همسر.
- تربیت فرزندان صالح و رسیدگی به امور خانواده از بالاترین کارهایی است که زنان باید صبر و تحمل آن را داشته باشند.
- برای پرورش فرزندان و رسیدگی به امور منزل، اجر و پاداش بسیاری در روایات بیان شده است. بانوان نباید این امور را با هیچ چیز معامله کنند. یکی از بهترین راه‌های جلب رحمت و عنایت الهی همین است.
- نباید به اشتغال زنان به‌عنوان یک ارزش نگاه کنیم. ارزش مدیریت خانه و تربیت فرزند قابل مقایسه با آن نیست.
وظایف زن
مباحث معاشرت زن و شوهر به سه بخش تقسیم می‌شود. بخش اول وظایف مشترک بین زن و شوهر است که در مقاله «وظایف همسر در زندگی مشترک» قابل دسترسی است. بخش دوم به وظایف مردان اختصاص دارد که در مقاله «وظایف مرد در خانه» بررسی شده است. اما بخش سوم وظایف زن در زندگی مشترک است که در این مقاله به آن می‌پردازیم. در آموزه‌های اسلام اموری برای زن تعریف شده است که عمل به آنها بسیار فضیلت دارد و سبب استحکام نظام خانواده است و زمینه را برای رشد و کمال افراد خانواده فراهم می‌کند.
١. رضایت و قناعت مهم‌ترین مورد از وظایف زن
شاید مهم‌ترین مورد از وظایف زن در زندگی خانوادگی، رضایتمندی و قناعت است. اگر کسی به این دو امر برسد، قطعاً زندگی شیرینی خواهد داشت، وگرنه، حتی اگر مرفّه‌ترین زندگی‌ها را داشته باشد، مطمئن باشید که باز هم از زندگی لذت نخواهد برد؛ چون باز هم به زندگی بالادست‌های خود نگاه می‌کند و ناراضی می‌شود. امیرالمؤمنین (ع) در بخشی از نامۀ خود به حارث همْدانی می‌فرمایند:
أَكثِر أَن تَنظُرَ إِلَى مَن فُضِّلتَ عَلَيهِ.[1]
زیاد نظر کن به کسی که [در زندگی] بر او برتری داده شده‌ای.
توجه به این سفارش مولای متقیان، امیر مؤمنان (ع) قطعاً در زندگی ما تأثیرگذار خواهد بود و آرامش را به ما باز می‌گرداند؛ آرامشی که متأسفانه، در این روزگار در بسیاری از زندگی‌ها از دست رفته است. اگر انسان در زندگی به بالادست خود نگاه کند، هیچ وقت از زندگی خود راضی نخواهد شد، اما اگر پایین‌دست خود را ببیند، به قناعت و رضایت خواهد رسید. کسانی که صاحب‌خانه هستند، هرچند خانۀ کوچکی دارند، به کسانی نگاه کنند که هنوز صاحب‌خانه نشده‌اند و مستأجر هستند و مستأجرها به کسانی نگاه کنند که حتی توان تهیۀ خانۀ اجاره‌ای را هم ندارند.
این رویکرد، فقط از وظایف زن نیست بلکه وظیفۀ همه است، ولی در خانواده، بانوان سهم بسیار بیشتری در این زمینه دارند.
حضرت فاطمۀ زهرا (س) در مراحل مختلف زندگی از نظر مالی در تنگدستی بودند. امیر مؤمنان (ع) در سال‌های آغاز هجرت ازدواج کردند و مانند دیگر مهاجرانی که از مکه به مدینه آمده بودند، دست خالی بودند. مسلمانان مهاجر، حتی اگر در مکه وضع مالی خوبی داشتند، همگی در مدینه گرفتار فقر بودند؛ زیرا مشرکان اجازه نمی‌دادند که آنها دارایی‌هایی خود را به مدینه بیاورند. برخی از ایشان مخفیانه و شبانه از مکه بیرون آمدند؛ مثل خود پیامبر اکرم (ص). وضعیت اصحاب صُفّه، به‌خوبی نشان‌دهندۀ دشواری‌های آن دوران است. آنان چهارصد نفر مهاجر بودند که در مکه امکاناتی داشتند، ولی در مدینه، در گوشۀ مسجد النبی زندگی می‌کردند. وضع مالی امیرمؤمنان (ع) در این سال‌ها، نامناسب بود و آن حضرت تنگدست بودند و با همین وضعیت با حضرت زهرا (س) زندگی می‌کردند.
جهیزیۀ حضرت زهرا (س) بسیار ساده بود. جزئیات این جهیزیه در کتاب‌های تاریخی ثبت شده است. پیامبر خدا (ص) نگاهی به این جهیزیه ساده کردند و دیدند که همه ظروف دخترشان، گِلی است. در این هنگام گریه کردند و چنین دعا کردند: «اللَّهُمَّ بَارِك لِقَومٍ جُلُّ آنِيَتِهِمُ الخَزَفُ»[2] (خدایا مبارک بگردان برای گروهی که همۀ ظروفشان گِلی است).
برکت غیر از زرق و برق زندگی است. ممکن است زندگی‌ای بسیار ساده باشد، ولی برکت همراه آن باشد و ممکن است زندگی دیگری بسیار پر زرق و برق باشد، ولی مبارک نباشد.
رفتار حضرت زهرا (س) در زمینۀ قناعت و تحمل فقر و سختی، می‌تواند بهترین الگو برای بانوان باشد. در این زمینه ماجرایی در تاریخ نقل شده است که واقعاً موجب شگفتی است. نقل است که روزی امیرالمؤمنین (ع) از همسر خود سؤال کردند که آیا چیزی در خانه هست؟ حضرت فاطمه (س) سوگند یاد کردند که سه روز چیزی در خانه نداشته‌اند، جز همان مقدار اندکی که برای امیرالمؤمنین (ع) آماده می‌کرده‌اند. وقتی آن حضرت این کلام را شنیدند، فرمودند: پس چرا به من چیزی نگفتی؟ فاطمۀ زهرا (س) پاسخ دادند:
كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) نَهَانی أَن أَسأَلَكَ شَيئاً فَقَالَ: لَا تَسأَلِی ابنَ عَمِّكِ شَيئاً إِن جَاءَكِ بِشَیءٍ عَفواً وَ إِلَّا فَلَا تَسأَلِيهِ.[3]
رسول خدا (ص) مرا نهی کردند از اینکه از شما چیزی بخواهم و فرمودند: از پسر عموی خود چیزی نخواه. اگر از نزد خود چیزی برایت آورد [که به همان بسنده کن]، وگرنه، از او درخواست نکن.
امروزه اگر رضایتمندی و قناعت را سر لوحۀ زندگی خود قرار ندهیم، گرفتار تلخی‌های بسیاری خواهیم شد. اگر بنا باشد که بانوان گرامی هر روز انتظاری از مردان خود داشته باشند، باتوجه به درآمدهای محدودی که مردان دارند، چه پیش خواهد آمد؟ اگر شوهر، متدیّن باشد، این درخواست‌ها را می‌شنود و تحمل می‌کند و فشار روحی به او می‌آید یا اینکه سعی می‌کند با کار بیش از حد و طاقت‌فرسا، از پس تأمین خواسته‌های همسرش برآید، و اگر متدیّن نباشد، به‌دنبال راه‌های حرام می‌گردد و از راه‌های حرام ـ که امروزه بسیار هم فراوان و آسان شده است ـ در پی تأمین خواسته‌ها خواهد بود.پیش از این گفتیم که شغل‌های دوم و سوم و کارهای زیاد، قطعاً به جسم و روح آسیب خواهد زد.
از امام صادق (ع) روایت شده که شخصی به خدمت پیامبر (ص) آمد و سه ویژگی همسر خود را برای آن حضرت عرض کرد. اول اینکه گفت: من همسری دارم که وقتی به خانه می‌آیم به استقبال من می‌آید. استقبال از همسر، کار بسیار پسندیده‌ای است. مردها باید با روی گشاده وارد خانه بشوند و خانم‌ها هم باید باگرمی به استقبال شوهر خود بروند. آن شخص دربارۀ ویژگی دوم همسرش گفت: وقتی از خانه بیرون می‌روم، من را بدرقه می‌کند.
این هم اخلاق بسیار پسندیده‌ای است. اما آنچه مربوط به بحث کنونی است، ویژگی سوم است. آن مرد عرض کرد: همسر من وقتی مرا اندوهگین می‌بیند به من می‌گوید: اگر به‌خاطر رزق و روزی اندوهگین هستی که کسی غیر از تو (یعنی خداوند متعال) آن را متکفّل شده است و اگر برای امر آخرت خود ناراحتی، خدا غم و غصه تو را زیادتر کند [تا بیشتر به فکر آخرتت باشی]. پیامبر خدا (ص) پس از شنیدن کلام این مرد فرمودند:
إنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عُمَّالًا وَ هَذِهِ مِن عُمَّالِهِ لَهَا نِصفُ أَجرِ الشَّهِيدِ.[4]
خداوند ـ عزّ و جلّ ـ کارگزارانی دارد و این زن ازجملۀ آن کارگزاران است. او نصف پاداش شهید را دارد.
همسری که با زندگی حلال مرد خود بسازد و قناعت و رضایتمندی را سرلوحۀ زندگی قرار بدهد، از کارگزاران خداوند در روی زمین است. روایت شده که فاطمۀ زهرا (س) پس از نمازهای پنج‌گانه دعایی می‌خواندند. آن حضرت در بخشی از آن دعا چنین می‌گویند:
اللَّهُمَّ … أَسأَلُكَ القَصدَ فِی الفَقرِ وَ الغِنَى … وَ أَسأَلُكَ الرِّضَا بَعدَ القَضَاء.[5]
خدایا … از تو درخواست می‌کنم اعتدال را، در فقر و بی‌نیازی … و از تو درخواست می‌کنم که بعد از قضای خود، به من رضا و خشنودی عنایت کنی.
اعتدال در زندگی بسیار ارزشمند است؛ چه در هنگام بی‌نیازی و ثروت و چه در زمان نداری و فقر. انسان وقتی که دارا هست هم باید اعتدال در زندگی را رعایت بکند و از اسراف‌ها و خرج و برج‌های بی‌جهت بپرهیزد. درخواست دیگر آن حضرت، راضی شدن به تقدیر خداوند است. البته این مطلب نمی‌تواند راه را برای کوتاهی مردان باز کند. آنها باید از کار و تلاش دریغ نکنند و در حد توان و با پرهیز از افراط و تفریط، به وظیفۀ خود بپردازند، اما مهم این است که بعد از تلاش مرد، زن به مقدّرات الهی راضی باشد.
حضرت فاطمه (س) در دعای دیگری چنین عرضه می‌دارند:
اللَّهُمَّ قَنِّعنِی بِمَا رَزَقتَنِی … اللَّهُمَّ فَرِّغْنِي لِمَا خَلَقْتَنِي.[6]
خدایا مرا به آنچه روزی‌ام کرده‌ای قانع کن. خدایا به من فراغت بده [تا] برای آنچه مرا به‌خاطر آن آفریده‌ای [عمل کنم].
انسان باید زندگی آرام و خوب و همراه با امکانات داشته باشد، ولی هدف خلقت این نیست که خوب بخوریم و خوب استراحت کنیم و فقط به فکر شهوت و شکم و مادیات باشیم. انسان و هدف آفرینش او خیلی بالاتر از اینهاست.
بار دیگر از ملک پرّان شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم
انسان باید از فرشته بالاتر باشد. خداوند متعال می‌فرماید: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرضِ خَليفَةً»[7] (من در زمین جانشین قرار می‌دهم). انسان جانشین خدا بر روی زمین است. خدا جسم نیست؛ بنابراین انسان برای نزدیکی به خدا و تحقق مقام خلافت او، باید در حدّ شعاع خود، مظهر صفات الهی و عظمت پروردگار باشد. برخی از مفسران گفته‌اند که مقصود از این آیه، تنها آدم ابوالبشر نیست. هر انسانی باید جانشین خدا بر روی زمین باشد و مظهر صفات پروردگار در شعاع وجود خود گردد.
قطعاً هدف آفرینش این نیست که انسان هر روز به‌دنبال زرق و برق دنیا و عوض کردن پرده‌ها و مبلمان‌ها و لباس‌ها و مدل‌های خانه باشد و خود را سرگرم زخارف دنیا کند و به تجمّلات مشغول شود. باز هم تکرار می‌کنم که حتماً باید زندگی آبرومندانه‌ای داشته باشد، ولی هدف خلقت این نیست. بنابراین حضرت زهرا (س) از خداوند می‌خواهد که او را فراغت دهد تا فرصت خود را برای آرمان‌های بلندی که انسان به‌خاطر آنها آفریده شده صرف کند.
مناسب است که به مطلب دیگری از زندگانی صدّیقۀ طاهره (س) اشاره کنیم. در روایتی از حضرت سلمان آمده است که دست مبارک آن حضرت به‌خاطر آسیاب کردن با آسیاب دستی، مجروح شده بود و خون از دست ایشان بر دستۀ آسیاب جاری بود.[8] در روایت دیگری آمده است که روزی پیامبر خدا (ص) به خانۀ فاطمۀ زهرا (س) آمدند و دیدند که ایشان مشغول آسیاب کردن هستند. پیامبر خدا (ص) وقتی این منظره را دیدند گریان شدند و فرمودند: «يَا بِنتَاه تَعَجَّلِی مَرَارَةَ الدُّنيَا بِحَلَاوَةِ الآخِرَةِ»؛[9] (ای دخترم، به‌سوی تلخی دنیا بشتاب [و آن را تحمل کن] که در عوض آن شیرینی آخرت در انتظار تو است).
حضرت زهرا (س) در پاسخ پدر بزرگوار خود عرض کردند: «الحَمدُ لِلَّهِ عَلَى نَعمَائِهِ وَ الشُّكرُ لِلَّهِ عَلَى آلَائِهِ»؛ یعنی خدا را به‌خاطر نعمت‌هایش سپاس‌گزارم و شکر می‌گویم.
گاهی مردان به‌خاطر انتظارات زیاد همسران خود مجبور به قرض می‌شوند. قرض بنابر شرایط مختلف، مشمول یکی از احکام پنج‌گانه می‌شود. گاهی قرض کردن واجب است و آن در شرایطی است که حیات انسان بستگی به قرض دارد و اگر قرض نگیرد، زندگی او در معرض خطر است، اما گاهی کراهت دارد. در اسلام به قرض دادن سفارش شده، ولی قرض گرفتن مذمت شده است. اگر در زندگی ضرورتی پیش نیامده، شایسته نیست که انسان خود را گرفتار قرض کند.
علت اینکه بحث وظایف زن را از موضوع رضایت و قناعت شروع کردیم و سخن را در این‌باره طولانی کردیم این است که امروزه بخش عمده‌ای از جدایی‌ها و نگرانی‌ها در زندگی‌ها به‌خاطر رعایت نکردن همین موضوع است. انتظارات و توقّعات، زیاد و تحمل‌ها کم شده است. زن و شوهر، تا سختی کمی در زندگی می‌بینند، فکر می‌کنند که بهترین گزینه، طلاق است. تصور می‌کنند که با طلاق و جدایی، آیندۀ بهتری خواهند داشت. اگر بررسی شود، روشن می‌شود که غالب کسانی که پس از طلاق، ازدواج مجدد داشته‌اند، در زندگی دوم نیز دچار گرفتاری‌های دیگری شده‌اند؛ البته نه در همۀ موارد، ولی غالباً این‌طور بوده است. فکر نکنیم که اگر این زندگی را به‌خاطر سختی‌ها به هم زدیم، زندگی بهتری در انتظار ماست. به هر ترتیب، زندگی بدون سختی‌ها نیست.
ما كلُّ ما يَتَمَنَّى المَرءُ يُدرِكُه تَجری الرِّيَاحُ بِمَا لَا تَشتَهِی السُّفُن[10]
خدا کشتی آنجا که خواهد بَرَد اگر ناخدا جامه بر تن دَرَد
این چنین نیست که همیشه آنچه ما می‌خواهیم بشود و زندگی به میل ما ادامه پیدا بکند. اگر ناخدای کشتی حتی جامۀ خود را تکه تکه بکند، مسیر باد تغییری نمی‌کند. این هنر انسان است که بتواند مقاومت کند و بر خلاف مسیرها حرکت نماید و سختی‌های زندگی را پشت سر بگذارد.
ازدواج باید ایمان انسان را کامل بکند. شاید این روایت را فراوان شنیده باشید که کسی که ازدواج می‌کند، نیمی از دین او محفوظ می‌شود. «مَنْ تَزَوَّجَ أَحرَزَ نِصفَ دِينِهِ».[11] اما امروزه این نگرانی وجود دارد که خدایی ناکرده به‌خاطر توقّعات زیاد و مشکلاتی که از این ناحیه به‌وجود می‌آید، به جای اینکه با ازدواج، دین و ایمان ما کامل بشود به دینمان ضربه بخورد. گفته شد که اگر خانم‌ها به مردها فشار آوردند، مردها اگر ایمانی قوی داشته باشند، مقاومت می‌کنند و آسیب‌های روحی می‌بینند و اگر ایمان قوی نداشته باشند، به‌دنبال راه‌های حرام می‌روند. منشأ بسیاری از حرام‌خواری‌هایی که امروزه در جامعه وجود دارد، همین زیاده‌خواهی‌هاست. درست است که مردان زیادی هستند که خود مایل به حرام‌خواری هستند، ولی بخش عمده‌ای از حرام‌خواری‌ها به‌خاطر فشارهایی است که در محیط خانه به مرد وارد می‌شود.
روایت شده که پیامبر خدا (ص) به خانه امیر مؤمنان (ع) و فاطمۀ زهرا (س) آمدند. یک سؤال از حضرت زهرا و یک سؤال از امیر مؤمنان کردند. از حضرت زهرا (س) سؤال کردند که علی چگونه همسری برای تو است؟ ایشان عرض کردند: «خَيْرُ بَعْلٍ»[12] بهترین همسر است. در روایت دیگری نقل شده است که «لَو لَا أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤمِنِينَ تَزَوَّجَهَا لَمَا كَانَ لَهَا كُفوٌ إِلَى يَومِ القِيَامَةِ»[13] (اگر امیر مؤمنان با فاطمه (س) ازدواج نمی‌کرد، تا قیامت کفو و همتایی برای فاطمۀ زهرا پیدا نمی‌شد).
اما شاهد سخن، در سؤال بعدی است. وقتی رسول خدا (ص) از امیر مؤمنان پرسیدند که فاطمه چگونه همسری برای تو است، آن حضرت عرض کردند: «نِعمَ العَوْنُ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ» (خوب یاوری است برای اطاعت خدا!). یعنی فضای خانه را با همۀ سختی‌ها و گرفتاری‌ها، آن‌قدر زیبا اداره کرده است که این محیط، محیط عبودیت و بندگی است. اگر هیچ آیه و حدیثی در فضیلت فاطمۀ زهرا نداشتیم، جز همین شهادت و گواهی امیر مؤمنان، برای عظمت این بانوی دو عالم کافی بود.
به هر ترتیب، هر چه در مورد نقش بانوان در این زمینه بگوییم، باز هم کم است؛ چراکه قناعت و صبر و رضایتمندی از زندگی، مهم‌ترین و عالی‌ترین نقشی است که بانوان در زندگی مشترک ایفا می‌کنند.
٢. امین و حافظ زندگی بودن
وظیفۀ دوم بانوان که باز نقش مهمی در زندگی‌ها دارد، این است که آنان امین زندگی شوهر خود باشند. از پیامبر خدا (ص) روایت شده که خداوند متعال می‌فرماید که اگر بخواهم به مسلمانی خیر دنیا و آخرت را عطا کنم چند چیز به او عنایت می‌کنم. آن بخشی که به سخن ما مربوط است این است:
… و همسری مؤمن به او بدهم که وقتی به او بنگرد، شادمان شود و آن زن در غیاب او، حافظ او باشد، به این صورت که خودش را نگاه دارد [و به این ترتیب ناموس شوهر خود را حفظ کرده] و همچنین مال شوهرش را حفظ کند.[14]
قرآن کریم در بیان ویژگی زنان صالح می‌فرماید:
فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلغَيبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ.[15]
زنان صالح، فرمانبردارند و حافظ غیب هستند، به آنچه خدا حفظ کرده است.
یکی از معناهایی که برای «حافِظاتٌ لِلغَیب» شده این است که مقصود، زنانی هستند که در غیاب شوهر، خودشان را حفظ می‌کنند. در روایت دیگری از رسول خدا (ص) نقل شده است:
إنَّ خَيرَ نِسَائِكُمُ … العَفِيفَةُ … المُتَبَرِّجَةُ مَعَ زَوجِهَا الحَصَانُ عَلَى غَیرِهِ.[16]
بهترین زنان شما، زنان باعفت هستند … زنانی که خود را برای شوهر بیارایند و در نزد غیر شوهر، خود را نگاه دارند.
در این روایت، دلبری و اظهار زینت و خودآرایی در نزد شوهر از صفات نیک زنان شمرده شده است؛ البته در محیط‌هایی که فرزندان حضور دارند، باید حدودی رعایت بشود. صفت دیگر زنان خوب آن است که نسبت به غیر همسر خود عفیفه هستند و خود را حفظ می‌کنند. امین بودن فقط در مسائل اخلاقی نیست و همان‌طور که مطرح شد، بانوان باید امین ثروت همسران خود نیز باشند. حفظ اموال همسر، مصادیق متعددی دارد و زنان در امور مختلف زندگی باید مراقب این امر باشند.
گاهی بانوان محترمی هستند که به‌خاطر صفای قلبی خود، فریب بعضی از کسانی که ادعای جادوگری و دعانویسی دارند می‌خورند و پول‌های زیادی برای این منظور خرج می‌کنند. کسی با دعا مخالف نیست. قطعاً دعا و دعانویسی خوب است. می‌توانیم کتاب مفاتیح الجنان را برداریم و دعایی از روی آن بنویسیم. اما اینکه کسی بخواهد با دعانویسی برای خود دکان و بازاری درست کند و کارهایی به اسم جادوگری و سحر انجام دهد، مذموم و ناپسند است. گاهی خانم‌ها زودتر این مسائل را باور می‌کنند. آنها باید در این‌گونه مسائل همسر خود را محرم راز خود بدانند و چیزی را از آنها مخفی نکنند که دچار گرفتاری‌های سنگینی که در پی این کارها به‌وجود می‌آید نشوند.
٣. تربیت فرزندان صالح و رسیدگی به امور خانواده از وظایف زن
واقعاً توفیقی برای بانوان است که می‌توانند در محیط خانه به عبادات بزرگی مشغول باشند؛ ادارۀ خانه و تربیت فرزندان، از عبادات زنان است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند:
جِهَادُ المَرأَةِ حُسنُ التَّبَعُّلِ.[17]
جهاد زن خوب شوهرداری کردن است.
اینکه زنی بتواند خانه را خوب مدیریت کند و فرزندان صالح تربیت کند، از توفیقات مهم است. فراوان این جمله را به نقل از امام خمینی (ره) شنیده‌اید که «از دامن زن، مرد به معراج می‌رود». این حقیقت است و نباید با این جمله به‌صورت شعاری برخورد کرد.
در راه تربیت فرزندان و ادارۀ خانه، سختی‌های فراوانی پیش می‌آید. هنر زنان این است که این سختی‌ها را تحمل بکنند. بانوان واقعاً باید این مطلب را عبادت بدانند. در روایات پاداش‌های بسیاری برای کارِ خانه، سپری کردن دوران‌های سخت بارداری و شیردهی و نیز تربیت فرزندان بیان شده است که به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم. از امام صادق (ع) روایت شده که ام سلمه از پیامبر خدا (ص) در مورد فضیلت بانوان در خدمتی که در خانه انجام می‌دهند پرسید. آن حضرت فرمودند:
مَا مِن امرَأَةٍ رَفَعَت مِن بَيتِ زَوجِهَا شَيئاً مِن مَوضِعٍ إِلَى مَوضِعٍ تُرِيدُ بِهِ صَلَاحاً إِلَّا نَظَرَ اللَّهُ إِلَيهَا، وَ مَن نَظَرَ اللَّهُ إِلَيهِ لَم يُعَذِّبهُ.[18]
هیچ زنی نیست که در خانۀ شوهرش چیزی را جابه‌جا کند و با این کار، قصد صلاح و سامان دادن [امور منزل] را داشته باشد، مگر آنکه خدا به او نظر کند و هر کس که خدا به او نظر کند، او را عذاب نکند.
آن بانوی بزرگواری که کار خانه را انجام می‌دهد، نظام خانه را حفظ می‌کند و چیزی را از جایی برمی‌دارد و در جای دیگر قرار می‌دهد و قصد او از این اداره کردن، اصلاح و زیبایی خانه است، مورد نظر رحمت خدا قرار می‌گیرد. مگر ما در تمام زندگی دوست نداریم که نظر رحمت الهی را متوجه خود بکنیم؟ یکی از بهترین راه‌های جلب رحمت و عنایت الهی، همین کار خانه است. زنان نباید این کارها را ساده بگیرند. آنان باید در این کارها قصد تقرّب به خدا را از یاد نبرند و برای خدا کار کنند. خوشا به حال کسانی که بتوانند با کار خانه، نظر و عنایت الهی را متوجه خود بکنند.
امّ سلمه پس از این، درخواست کرد که حضرت رسول (ص) ثواب‌های بیشتری را برای او بیان فرمایند. رسول خدا (ص) فرمودند:
إِنَّ الْمَرأَةَ إِذَا حَمَلَت كَانَ لَهَا مِنَ الأَجرِ كَمَن جَاهَدَ بِنَفسِهِ وَ مَالِهِ فِی سَبِيلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِذَا وَضَعَت قِيلَ لَهَا: قَد غُفِرَ لَكَ ذَنبُكَ فَاستَأنِفِی العَمَلَ. فَإِذَا أَرضَعَت فَلَهَا بِكُلِّ رَضعَةٍ تَحرِيرُ رَقَبَةٍ مِن وُلدِ إِسمَاعِيلَ.
زن وقتی باردار می‌شود، اجر او مانند اجر کسی است که با جان و مال خود در راه خدا ـ عزّ و جلّ ـ جهاد کرده است. وقتی فرزند را به‌دنیا آورد، به او خطاب می‌شود: «خداوند گذشتۀ تو را آمرزید، عمل از سربگیر». و وقتی که شیر می‌دهد، به ازای هر نوبت شیر دادن، پاداش آزاد کردن بنده‌ای که از فرزندان اسماعیل باشد، به او داده می‌شود.
این خطابی که بعد از زایمان به زن می‌شود. شبیه به آن خطابی است که در صحرای عرفات به حجاج می‌شود. وقتی حجاج بیت‌الحرام در روز عرفه در بهترین زمان‌ها و مکان‌ها از ظهر تا غروب مشغول راز و نیاز با خداوند می‌شوند، در هنگام غروب به آنها خطاب می‌شود که عمل را از نو آغاز کنید، خداوند گذشته شما را بخشید. حاجی تولد جدیدی پیدا می‌کند. بانوان هم بعد از زایمان، تولد جدیدی پیدا می‌کنند. اگر زنان به این پاداش‌ها توجه کنند، سختی‌های زندگی برایشان خیلی آسان می‌شود.
امام خمینی (ره) علاقۀ خاصی به بچه‌ها داشتند و این اخلاق همۀ مؤمنین و اولیای خدا است. در خاطرات امام خمینی (ره) می‌خواندم که گاهی دختران و عروس‌های ایشان به خدمتشان می‌رفتند، ولی فرزندان خردسال خود را همراه نمی‌بردند. ایشان سراغ می‌گرفتند که چرا این بچه‌های خردسال را نمی‌آورید که من ببینم. آنها هم توجیه می‌کردند و می‌گفتند: برای اینکه وقتی می‌آیند، زندگی شما را به هم می‌ریزند. کتاب‌های شما را به هم می‌زنند و شما را اذیت می‌کنند. امام (ره) در جواب می‌فرمودند: اگر شما حاضر هستید، من حاضرم که تمام عبادات خود را با آن اجر و پاداشی که خدا به شما مادرها می‌دهد، عوض کنم؛ پاداش سختی‌هایی که به‌خاطر تربیت و ادارۀ زندگی با فرزند خردسال متحمل می‌شوید. من حاضرم ثواب همۀ عبادات خود را به شما بدهم و شما آن ثوابی که خدا به‌خاطر ادارۀ خانه و تربیت فرزندان نصیبتان کرده، به من بدهید.
اگر انسان به عظمت کاری که انجام می‌دهد توجه داشته باشد و این کار را برای خدا انجام بدهد و ملتفت باشد که بارداری و شیردهی و تربیت فرزندان و کاری که در خانه می‌کند ، چه آثاری در زندگی او دارد، تحمل سختی‌ها برایش آسان و بلکه شیرین می‌شود.
اشتغال بانوان در بیرون از خانه
به مناسبت بیان وظایف زن در خانواده، خوب است که تذکری هم دربارۀ اشتغال بانوان بیان شود. این موضوع مجال گسترده‌ای می‌طلبد، ولی به‌صورت مختصر در این باره سخن می‌گوییم. باتوجه به فضایلی که برای کار زنان در منزل و تربیت فرزندان بیان شد، امیدواریم زنان این کار را با هیچ کاری معامله نکنند. البته گاهی ضرورتی در کار است و خانمی چاره‌ای ندارد جز اینکه در بیرون از خانه به کار بپردازد.
ممکن است زنی به هر دلیل، سرپرست خانواده باشد؛ مثلاً خانوادۀ او بدسرپرست یا بی‌سرپرست باشد و خود او سرپرستی خانواده را برعهده گرفته باشد. البته ناگفته نماند که باید حکومت اسلامی زندگی اینها را تأمین بکند. گاهی هم بانوانی هستند که اشتغالات ضروری دارند؛ مثلاً خانمی که پزشک است و با تخصص خود، زنان را از مراجعه به مردها بی‌نیاز می‌کند یا خانمی معلم یا استاد دانشگاه است و کاری کرده که دختران ما در مدرسه‌ها و دانشگاه‌ها نیازی به معلم یا استاد مرد نداشته باشند.
این اشتغال‌ها ضروری است و قابل درک و پذیرش است. سخن ما دربارۀ این‌گونه کارها نیست، اما از این محدوده که بگذریم، نمی‌توانیم الزاماً اشتغال را برای زن یک ارزش بدانیم و اگر زنی شاغل نبود، فکر کنیم که در زندگی خود نقصی دارد. اشتغال به‌خودی خود، برای زنان ارزش نیست. در غیر از مواردی که عرض شد، نباید به‌عنوان یک ارزش به آن نگاه شود.
متأسفانه یکی از آسیب‌های جدی اجتماعی ما در این دوران این است که کار خانم‌ها به‌عنوان یک ارزش مطرح شده است؛ حال فرقی نمی‌کند که چه کاری باشد. علت این نوع نگاه چیست؟ به‌نظر می‌رسد که جامعۀ امروزی، آن دامنی را که محل عروج انسان است فراموش کرده، آن مدیریت و آن پاداش‌ها را از یاد برده و آرامش زندگی برایش کم‌اهمیت شده است. برخی تصور می‌کنند که هر اشتغالی برای زنان ارزش است، هرچند کارهای غیر ضروری. صرفاً در پی این هستند که خانم از خانه بیرون برود و چند ساعتی مشغول باشد و سرش گرم باشد.
این موضوع ابعاد گوناگونی دارد و نیازمند بحثی مفصل است، ولی آنچه در اینجا به آن بسنده می‌کنیم همین یک جمله است: به یاد داشته باشیم که به اشتغال زنان به‌عنوان یک ارزش نگاه نکنیم و ارزش مدیریت خانه و تربیت فرزند را از یاد نبریم.
لُبّ مطلب در وظایف زن در زندگی مشترک:
از دامن زن، مرد به معراج می‌رود.
(صحیفۀ امام خمینی؛ ج7، ص341)
[1]. نهج البلاغه، نامه ۶٩، ص۴۶٠.
[2]. بحار الانوار، ج43، ص130.
[3]. بحار الانوار، ج14، ص197.
[4]. مکارم الاخلاق، ص٢٠٠.
[5]. فلاح السائل، ص٢٠۴.
[6]. بحار الانوار، ج92، ص406.
[7]. سورۀ بقره، آیۀ 30.
[8]. «عَلَى عَمُودِ الرَّحَى دَمٌ سَائِلٌ»؛ بحار الانوار، ج43، ص28.
[9]. همان، ص 86.
[10]. انسان به هرچه که آرزو می‌کند نمی‌رسد. بادها برخلاف جهتی که کشتی‌ها می‌خواهند می‌وزد.
[11]. کافی، ج5، ص329.
[12]. بحار الانوار، ج43، ص117.
[13]. همان، ص10.
[14]. «إِذَا أَرَدتُ أَن أَجمَعَ لِلمُسْلِمِ خَيرَ الدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ جَعَلتُ لَهُ قَلباً خَاشِعاً وَ لِسَاناً ذَاكِراً وَ جَسَداً عَلَى البَلَاءِ صَابِراً وَ زَوجَةً مُؤْمِنَةً تَسُرُّهُ إِذَا نَظَرَ إِلَيهَا وَ تَحفَظُهُ إِذَا غَابَ عَنهَا فِی نَفسِهَا وَ مَالِهِ.»؛ کافی، ج5، ص327.
[15]. سورۀ نساء، آیۀ ٣۴.
[16]. کافی، ج5، ص324.
[17]. نهج البلاغه، حکمت ١٣۶، ص۴٩۴.
[18]. الامالی، شیخ طوسی، ص۶١٨.
