بهترین فاصله غذا خوردن با حالت گرسنگی و سیری

یکی از نکاتی که در آداب تغذیه بیان می‌شود رعایت فاصله بین هر وعده غذا است. در طب سنتی و همچنین آموزه‌های اسلامی غذا خوردن با شکم سیر منع شده است. بین حالت سیری و خوردن باید فاصله باشد یعنی تا گرسنه نشدیم نباید غذا بخوریم. از طرفی فاصله خوردن با حالت گرسنگی نباید زیاد باشد و این هم آسیب‌های خود را دارد.

در این مقاله می‌خواهیم بهترین فاصله غذا خوردن برای سلامتی بدن را بررسی کنیم.

برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• اهمیت فاصله غذا خوردن با حالت گرسنگی و سیری
• فاصله مجاز بین ایجاد گرسنگی و خوردن
  • عوارض عدم رعایت فاصله
  • تأثیرات تربیتی
  • بررسی روزه
• مناسب‌ترین فاصله غذا خوردن با حالت سیری
  • مدت روند هضم غذا
  • عوارض خوردن زود هنگام

 اهمیت فاصله غذا خوردن با حالت گرسنگی و سیری

می‌خواهیم دربارۀ فاصله بین غذا خوردن با گرسنگی یا سیری صحبت کنیم. چقدر باید فاصله بیندازیم و مجاز است؟ این خیلی امر مهمی است. می‌بینیم که بچه‌ها به مدرسه می‌روند، گاهی اوقات به بهانۀ این‌که کیفیت آموزشی بالا برود یک کودک شش ساعت، پنج ساعت، هفت ساعت در مرکز آموزشی خود حضور دارد. برای تغذیۀ او فاصله می‌افتد، برای غذای وعدۀ اصلی فاصله می‌افتد و با ریزه‌خواری‌های میان ساعت ـ یا اسم آن را تغذیه بگذاریم ـ رد جوع می‌شود، سد جوع می‌شود. برای تغذیۀ اصلی فاصله می‌افتد.

آیا این کار مفیدی است؟ به قوۀ تربیتی و پرورش و رشد بچه کمک می‌کند؟ یا نه، مضر است؟ گاهی اوقات برعکس است، می‌بینیم برای این‌که به یک فرد جوان، کودک، بزرگسال، کمک کنند که خوب یاد بگیرد، دائماً او را به مواد مغذی خوردن وا می‌دارند. مکرر، بدون حفظ فاصله مجاز، مادۀ غذایی دریافت می‌کند. ببینیم این کار چه عوارض و ضررهایی می‌تواند برای فرد داشته باشد. این مواردی است که امروز می‌خواهیم در مورد آن صحبت کنیم.

فاصله مجاز بین ایجاد گرسنگی و خوردن

یک قانون خیلی مهم در طب ایرانی وجود دارد و آن هم این‌که: بین ایجاد گرسنگی واقعی ـ نه گرسنگی کاذب ـ و صرف غذا، بیش از یک ساعت فاصله انداختن غیر مجاز است. باعث می‌شود یک سری بیماری‌ها ایجاد شود، یک سری ترشحاتی در معده و کبد رخ بدهد که منجر به بروز سوء مزاج‌هایی نه تنها در معده، بلکه در کل بدن شود. خصوصاً هر چه فرد یا معده‌ای بیشتر گرم و خشک‌ باشد، آسیب این گرسنگی بیشتر است. به طوری که ما گاهی اوقات می‌بینیم (این آسیب) با یک سری عکس العمل‌ها و رفتارها خود را نشان می‌دهد.

عوارض عدم رعایت فاصله

۱. ضعف و بی‌حالی

مثلاً فرد با طبع گرم و خشک که معدۀ صفراوی هم دارد، به محض این‌که نیم ساعت، چهل و پنج دقیقه از احساس گرسنگی واقعی برای او گذشت، از حال می‌رود، می‌افتد. یعنی حتی هوشیاری خود را از دست می‌دهد. گاهی وقت‌ها می‌بینیم به این حد نمی‌رسد، اما فرد عصبی می‌شود، پرخاشگر می‌شود. به شدت تحریک‌پذیر می‌شود و رفتارهای پر خطر از خود بروز می‌دهد.

۲. دیر جبران شدن گرسنگی

باز از عوارض گرسنگی‌های طولانی این است که به موقع رفع نمی‌شوند و جبران نمی‌شوند، وقتی از رفع و جبران صحبت می‌کنیم منظور ما یک وعدۀ غذایی است، نه ریزه‌خواری‌هایی که به صورت تغذیه است. هر چند که می‌تواند کمی اثر جبرانی داشته باشد.

۳. ضعف عضلانی

بحث گرسنگی زیاد، گرسنگی صادق شدید و فاصله غذا خوردن ، گاهی اوقات روی جسم هم اثر خود را می‌گذارد. خصوصاً که گفتیم این امر در افراد با طبع گرم و خشک زیاد است. افراد با طبع گرم و خشک افرادی کم عضله هستند، افرادی هستند که خیلی چربی و عضلۀ خوبی ندارند و لاغر اندام هستند. این فرد وقتی مادۀ غذایی به موقع به او نمی‌رسد، شروع به ذَوَبان می‌کند، یعنی تحلیل بردن از درون، تحلیل بردن از آنچه از اندام‌های او باقی است. یک ضعف عضلانی، یک افت بافت عضلانی به این افراد اضافه می‌شود. چربی هم ندارد، در خط اول تحلیل رفتن، چربی‌ها هستند و بعد به عضله می‌رسد.

این افراد که خشک مزاج هستند، چربی زیادی ندارند، بنابراین وقتی این فرد… مثلاً فرض کنید شما می‌خواهید برای فردی تربیت جسمی انجام بدهید، او را فرستاده‌اید که بدن‌سازی و عضله‌سازی انجام بدهد، می‌خواهید اندام‌های او بهتر شود، می‌خواهید ورزشکار شود، کار فنی می‌خواهید روی او انجام بدهید. می‌خواهید از جسم او استفاده کنید. یعنی مسیر تربیتی شما مسیر تربیتی جسمی است. این فاصله نامناسب بین گرسنگی و غذا خوردن، می‌تواند بسیار اثر معکوس روی این برنامۀ تربیتی بگذارد که شما برای این فرد در نظر گرفته‌اید.

۴. واکنش معده و صفرا

لازم است که اگر شما طولانی مدت غذا مصرف نکرده‌اید، بدن ذخیرۀ خوبی هم ندارد و این گرسنگی واقعی است؛ هنگامی که احساس گرسنگی ایجاد شد سریعاً تا فاصله یک ساعت مادۀ غذایی را مصرف کنید. وقتی این ماده استفاده نمی‌شود، از دیدگاه طب ایرانی یک کششی از معده به سمت اندام‌های اطراف آن رخ می‌دهد. اولین جایی که عکس العمل را جواب می‌دهد کیسۀ صفرا و مواد صفراوی معلق در اطراف هستند. سریعاً به سمت معده کشیده می‌شوند.

صفرا که افزایش پیدا کرد حالت سوزناکی دارد، صفرا کلاً ماده‌ای گدازنده است. بنابراین احتمال زخم معده را بالا می‌برد. احتمال خونریزی در معده را بالا می‌برد، احتمال ایجاد غش و کاهش سطح هوشیاری را بالا می‌برد. ایجاد دل درد و نا آرامی می‌کند و خیلی عوارض دیگر که نمی‌خواهم در مورد آن صحبت کنم.

فقط بدانید فردی که این حالت برای او پیش آمد و بعد سر درد طولانی برای او ایجاد شد، می‌تواند عارضۀ وارد شدن صفرا به معده باشد و بعد شما روی مسائل آموزشی بعدی، مسائل تربیتی بعدی هم به مشکل برمی‌خورید. خیلی بچه‌ها هستند، ما فراوان با مدارس در ارتباط هستیم، می‌بینیم که از ساعت 12 به بعد یک تعدادی از بچه‌ها می‌گویند که ما سر درد داریم، سرگیجه داریم. این‌ها می‌تواند همان عوارض ریختن صفرا به معده باشد یا می‌تواند کاهش مادۀ غذایی در سلول‌های مغزی باشد.

تأثیرات تربیتی

۱. عصبی و غیرمنطقی شدن

می‌خواهیم تأثیر تدابیر غذایی را روی تربیت مرور کنیم. می‌خواهید یک کودک خوب، یک جوان آرام و منطقی داشته باشید و از یاد می‌برید اگر بیش از حد گرسنه بماند رفتارهای غیر منطقی از خود بروز می‌دهد. تحریک‌پذیر می‌شود، عصبی مزاج می‌شود و ممکن است کارهای پرخطری انجام بدهد. فقط رعایت همین یک نکته یا دانستن نکات ساده‌ای به شما کمک می‌کند جلوی این کارهای نامناسب یا عکس العمل‌های نامناسب را بگیرید.

۲. کاهش توان یادگیری

از طرف دیگر، وقتی فاصله غذا خوردن (بین گرسنگی و غذا خوردن) خیلی زیاد می‌شود، توان یادگیری فرد افت می‌کند. یعنی دوباره همان کودکی را مثال می‌زنم که وعدۀ صبحانه را کامل در منزل در آرامش میل کرده، به مدرسه رفته است. ساعت سه بعد از ظهر است و هنوز کار آموزشی او تمام نشده، به بهانۀ این‌که ما هر چه بیشتر به او آموزش بدهیم توانایی‌های او خیلی بیشتر بالا می‌رود. این اشتباه است، وعدۀ نهار یک کودک که در سن رشد هم هست، نباید فاصله بیشتر از چهار پنج ساعت از وعدۀ قبلی پیدا کند. این باعث می‌شود کودک کاهش توان یادگیری داشته باشد. علاوه بر این تحریک پذیری، عصبی شدن و… پیدا کند و ساعاتی که این بچه دارد زمان می‌گذارد، انرژی مصرف می‌کند (تا آموزش ببیند) کاملاً بی‌فایده شود. حتی اثر معکوس بر جا می‌گذارد.

۳. کاهش تمرکز

کنار همۀ اثرات، کاهش تمرکز را قرار بدهید که در اثر افت قندی که می‌خواهد به مغز برسد، مواد غذایی که می‌خواهد به مغز برسد اتفاق می‌افتد. تمرکز فرد کاهش پیدا می‌کند، باید بیشتر تلاش کند تا یک چیزی را یاد بگیرد. هر چه تلاش خود را بیشتر می‌کند بهرۀ کمتری می‌برد.

بیان یک روایت

این را در ذهن خود داشته باشید، این روایت را هم به یاد داشته باشید که روایتی از حضرت امام رضا (ع) است، می‌فرمایند: چون گرسنه شدی غذا بخور، چون تشنه شدی مایع بنوش، چون ادرار بر تو فشار آورد تخلیه کن، جز از سر نیاز سراغ نیازهای خود مرو و هنگامی که احساس نیاز به وجود آمد آن‌ها را برآورده کن که این‌ها مایۀ تندرستی بدن تو است.[1] البته این روایت ادامه دارد، نیازهای دیگری گفته شده که در این بحث جایی ندارد.

به یاد داشته باشید در روایات و توصیه‌های سلامتی بخش اسلامی هم این آمده که وقتی نیازی ـ کاذب نه، نیاز واقعی ـ ایجاد شد، شما باید جواب ندای بدن خود را بدهید. با بدن خود صادق باشید، نیازهای واقعی آن را پاسخگو باشید. نیازهای کاذب آن را اصلاح کنید که صادقانه با شما برخورد کند.

بررسی روزه

یک سؤال در گوشۀ ذهن شما ممکن است وجود داشته باشد، این‌که وقتی روزه می‌گیریم تکلیف چیست؟ حواس شما باشد، حساب روزه، خصوصاً روزۀ ماه مبارک رمضان، از همۀ گرسنگی‌های دیگر جدا است. یک بار معنوی خاصی بر اصل روزه‌داری سوار است که خیلی از مسائل جسمی را در آن زمینه جبران می‌کند. این یک مورد است.

دوم این‌که اگر شما عادت صحیح غذایی، سحری کامل و افطاری کامل و صحیح، براساس اصول را رعایت کنید، مرحلۀ گرسنگی شدید صادق در طول زمان روزه‌داری معمولاً اتفاق نمی‌افتد. کافی است که ما آداب سحری و افطاری را درست تنظیم کنیم تا این عوارض را کاهش بدهیم یا برطرف کنیم.

نکتۀ سوم این است که واقعاً این‌طور است، در زمان روزه‌داری ممکن است قوۀ یادگیری کاهش پیدا کند، توان آموزشی کاهش پیدا کند. خصوصاً نزدیک به افطار که می‌شود تمرکز کاهش پیدا کند، سلول‌های مغزی از حالت غذا داشتن خارج می‌شوند. اما وجوب روزه بنا به مسائل فقهی، تفوق بر این آسیب پیدا می‌کند. یعنی فواید روزه بیشتر از این عوارض کوچک و مقطعی است. ممکن است عارضۀ مقطعی وجود داشته باشد، در کنار فواید فراوانی که آن یک ماه پاکسازی روزه در بدن ایجاد می‌کند.

پس این دو مسئله را کنار هم بگذاریم، باز هم به این نتیجه می‌رسیم که گرسنگی‌ها را درست تنظیم کنید، غذا رسانی را درست در وعده‌ها اجرا کنید تا کمترین عارضه را از این مسئله ببرید.

مناسب‌ترین فاصله غذا خوردن با حالت سیری

نکتۀ دومی که می‌خواهیم در مورد این موضوع بگوییم این است: وقتی که سیر هستیم، وقتی غذا خورده‌ایم، اجازه داریم چقدر با وعدۀ بعدی فاصله بگذاریم؟ حداقل فاصله غذا خوردن چقدر است؟ در مورد گرسنگی که فهمیدیم باید چه کاری انجام بدهیم، الآن یک وعدۀ غذایی خورده‌ایم، می‌خواهیم ببینیم حداقل فاصله، کمترین فاصله، با وعدۀ بعدی از دیدگاه طب ایرانی چقدر است؟

من این‌جا یک عدد به شما می‌گویم، اما این عدد بنا به مقطع سنی، جنسی، شرایط کاری و شغلی و فعالیت بدنی، مزاج فرد، متفاوت می‌شود. حداقل فاصله غذا خوردن مجاز در شرایط عمومی و برای همه، 4 ساعت است. یعنی چه؟ یعنی به هیچ وجه اجازه نداریم یک وعدۀ غذایی را با فاصله کمتر از 4 ساعت از وعدۀ بعدی استفاده کنیم و بخوریم. حتماً گوارش ما دچار اختلال خواهد شد. یعنی در ساده‌ترین حالت هم ممکن است یک هضم غذای بسیار ساده 4 ساعت زمان بگیرد و نیاز داشته باشد، پس نباید از این فاصله کمتر شود.

به یاد داشته باشیم ما هر وقت غذا را بی‌‌موقع وارد معده کنیم، تمام قوانین تغذیه زیر پا گذاشته می‌شود؛ از در هم خوری کردن، از آشفته خواری کردن، از عدم سازگاری غذاها با هم، تحیر هضم، عوارض فراوان پرخوری و در هم خوری، همه را شامل معدۀ خود کرده‌ایم. گوارش خود را گرفتار کرده‌ایم.

مدت روند هضم غذا

این‌که کل هضم چقدر طول می‌کشد یک چیز است، یعنی ما از اول که غذا وارد دهان می‌کنیم، هضم اول را شروع می‌کند، تا انتها که می‌خواهد از روده‌ها مادۀ دفعی خارج شود؛ ممکن است بنا به مادۀ غذایی، بین 8 تا 12 ساعت، تا 22 ساعت طول بکشد. قدرت هضم افراد متفاوت است.

اما این‌که چه مقدار طول می‌کشد که معده از غذا خالی شود، وارد هضم دوم شود؟ این‌ها صفر و صد هم نیستند، یعنی آرام آرام معده کیلوس را می‌سازد، به معده می‌فرستد. مرحلۀ آخری که انتهای کیلوس را فرستاد، معده تقریباً آماده و خالی شد، حداقل 4 ساعت طول می‌کشد.

این موضوع به این معنا نیست که الآن معده درخواست غذا می‌کند. اتفاقاً معده یک فرصت لازم دارد برای این‌که قوای خود را دوباره بازسازی کند، به قول معروف خستگی در کند و بتواند دوباره وارد یک هضم جدید شود. بنابراین نباید سریعاً تا 4 ساعت شد ما غذا را وارد معده کنیم، به نفع معده و قوای درونی و قوای حرارت غریزی ما، قوای حیاتی ما نیست که سریعاً غذا وارد معده کنیم.

اما اگر خواستیم خیلی لب مرز راه برویم و حداقل موضوع فاصله غذا خوردن را رعایت کنیم، به یاد داشته باشیم زودتر از 4 ساعت نباید غذا بخوریم. این را در مورد بچه‌ها که در سن رشد هستند و ممکن است ما مکرر وعده‌های غذایی متعدد برای آن‌ها داشته باشیم، یا حتی افراد پیر که قوۀ هضم خیلی پایینی دارند و وعده‌های خود را کم حجم و پر تعداد استفاده می‌کنند لحاظ کنیم. وعده‌های غذایی از 4 ساعت زودتر به هم نزدیک نشوند.

عوارض خوردن زود هنگام

وقتی معده گرفتار این حالت می‌شود (که زودتر از 4 ساعت غذا بخورد)، کسالت و سنگینی برای بدن ایجاد می‌شود. توانایی‌های یادگیری این بار به واسطۀ این‌که انحراف خون از مغز و قلب به سمت معده و گوارش رفته، کاهش پیدا می‌کنند. این انحراف باعث می‌شود که قوای یادگیری شما، توانایی تدبیر شما، توانایی تفکر شما پایین بیاید. بنابراین مسائل تربیتی، آموزشی و غیره برای شما کاهش پیدا کند. حتی قوای عضلانی شما کاهش پیدا می‌کند. چون خونی که باید عضله را پوشش بدهد به سمت معده می‌آید، به کار هضم مشغول می‌شود. بنابراین حتی در تربیت جسمی، کارهای ورزشی، توانایی‌های فنی و غیره، اگر زیاد و مکرر و نزدیک به هم بخورید، قوای عضلانی شما هم کاهش پیدا کند.

کلاً همۀ عوارضی مثل پرخوری‌ها و درهم خوری‌ها، در این مسئله هم پیش می‌آید. به یاد داشته باشیم فاصله از 4 ساعت کمتر نشود. این‌که یک فرد باید چند وعده بخورد؟ در طب ایرانی چقدر مناسب است وعده‌های غذایی فاصله داشته باشند؟ چند وعده‌ در هر مقطع سنی یا شرایط اجتماعی و شغل و موقعیت قرارگیری و منطقه و اقلیم و… باید بخوریم؟ این بحث جداگانه‌ای است، که مستقلا باید به آن پرداخته شود.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. دانشنامه احادیث پزشکی، ج1، ص69.