جایگاه پیامبران در قرآن

قرآن کریم پر است از سرگذشت عبرت‌آموز پیامبران الهی. با بررسی آیات مربوط به پیامبران در قرآن به روشنی در می‌یابیم که وجود انبیای الهی، چه آثار و برکات فراوانی برای بشریت داشته است. قرآن کریم پیامبران را الگوی کامل ایمان و تقوا معرفی می‌کند؛ که پیروی از آنها سعادت در دنیا و آخرت را به‌دنبال خواهد داشت.

به‌عنوان مثال یکی از برکاتی که برای وجود پیامبران در قرآن کریم ذکر شده این است که می فرماید: تا زمانی که پیامبری در قوم خود حضور دارد خدا به احترام او قومش را عذاب نمی‌کند؛ هرچند آن قوم مستحق عذاب باشد. و این جایگاه والای پیامبران نزد خداوند را نشان می‌دهد.

یا در مورد پیامبر اسلام (ص)، قرآن کریم وجود مبارک ایشان را یک الگوی بسیار نیکو برای همه جهانیان می‌داند. پیامبر اکرم می‌فرمایند: همانا من مبعوث شدم برای اینکه مکارم زیبای اخلاقی را کامل کنم و به سرانجام برسانم.

در این مقاله قصد داریم با توجه به آیات مربوط به پیامبران در قرآن کریم جایگاه پیامبران را بررسی کنیم و با نقش آنها در سعادت و کمال انسانها بیشتر آشنا شویم. برای سهولت، در ابتدا چکیده مطالب ارائه می‌شود.

مقدّمه

بررسی آیات مربوط به پیامبران در قرآن نشان می‌دهد آیات فراوانی از قرآن کریم به موضوع نبوت اختصاص دارد و جایگاه پیامبران در آن مطرح می‌شود. خداوند متعال در بسیاری از آیات دربارۀ پیامبران با ما سخن گفته است.

در این مقاله به دو نکتۀ مهم اشاره خواهد شد:

• نکتۀ اول بررسی آثار و برکات پیامبران در قرآن کریم است.
• نکتۀ دوم بعثت پیامبران الهی است.

البته برای آشنایی با ویژگی‌های خاص پیامبران می‌توانید به مقاله «ویژگی پیامبران الهی و امتیازات خاص آنها» مراجعه کنید.

۱) آثار و برکات پیامبران در قرآن

در این‌جا سه نکته بررسی خواهد شد:

الف ـ آثار وجودی پیامبران

نکتۀ اول آثار و برکات نفس وجود پیامبران است. بر اساس آیات قرآن کریم، وجود پیامبران الهی آثار و برکاتی دارد. یکی از آثاری که در قرآن کریم برای وجود پیامبران مشاهده می‌شود این است که خداوند وجود پیامبران را یک نعمت الهی دانسته و جمله‌هایی را از زبان حضرت موسی (ع) نقل می‌کند:

﴿وَ إِذْ قالَ مُوسى‏ لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَعَلَ فيكُمْ أَنْبِياءَ﴾ ^[1]

هنگامی که موسی به قوم خود گفت ای قوم نعمت خدا بر خودتان را یاد کنید زمانی که در میان شما انبیائی را قرار داد.

حضرت موسی (ع) خطاب به قوم خود فرمودند: ای قوم من! نعمت الهی را به یاد بیاورید. کدام نعمت است که حضرت موسی (ع) به آن نعمت اشاره می‌کنند؟ نعمت انبیاء الهی.

خداوند در میان بنی اسرائیل پیامبران متعددی را مبعوث کرد. که این از نعمتهای بزرگ خداوند متعال است.

دومین اثر و برکتی که وجود پیامبران الهی در میان مردم با خود به همراه می‌آورد رحمت خداوند متعال است. وجود پیامبر منشأ رحمت است. خداوند به واسطۀ پیامبران، به امت‌ها نظر لطف می‌افکند، محبت خود را شامل حال آن‌ها می‌کند.

﴿أَوَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلى‏ رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنْذِرَكُمْ وَ لِتَتَّقُوا وَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ‏﴾ ^[2]

آیا تعجب می‌کنید که ذکری از طرف پروردگار شما بر یکی از مردم هم وطن خود شما نازل شده است که او شما را از خدا بترساند، بیم دهد و شما تقوا پیشه کنید و سبب شود که شما مشمول رحمت خداوند متعال شوید؟

بنابراین، وجود پیامبر در میان قوم سبب رحمت خداوند است.

﴿وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فيهِمْ وَ ما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ ﴾ ^[3]

و خدا بر آن نيست كه آنان را در حالى كه تو در ميان آنان به سر مى‌‏برى، عذاب كند و تا ايشان طلب آمرزش مى‏‌كنند، خدا عذاب كننده آنان نخواهد بود.

در روایت از امام صادق (ع) نقل است،که فرمود: یکی از اسباب رحمت الهی پیامبر خدا بوده‌ است که از میان مردم رفته، اما سبب دوم که استغفار است باقی مانده و باید این سبب را قدر دانست. در هر صورت وجود پیامبران منشأ رحمت خداوند متعال است.

سومین اثری که بر وجود پیامبران در آیات قرآن مترتب شده این است که وجود پیامبران نشانۀ فضل خداوند است. در سورۀ مبارکۀ جمعه، آیه 2 تا 4 به بعثت پیامبران اشاره شده و در آیه‌ 4 این تعبیر به کار رفته است که پیامبران فضل خداوند هستند.

﴿ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمٍ﴾

اين [برانگيختن به پيامبرى و مسئوليت عظيم تعليم و تربيت‏] فضل خداست كه آن را به هر كس بخواهد عطا مى‌‏كند، و خدا صاحب فضل بزرگ است.

وقتی خداوند متعال در آیۀ قبل پیرامون بعثت پیامبران با مردم سخن می‌گوید، این تعبیر را در پایان آیه‌ 4 اضافه می‌کند که این (فرستادن پیامبران)، فضل خداوند متعال است.

فضل با نعمت تفاوت دارد. نعمت؛ به آن عطیه‌ای می‌گویند که شخص استحقاق آن را دارد، اما فضل فراتر از استحقاق شخص است. هیچ یک از ما استحقاق نعمت پروردگار را نداریم، اگر خداوند لطف می‌کند و پیامبران را برای هدایت ما می‌فرستد، در واقع این لطف و عنایت پروردگار است و الا شایستگی ما در حدی نیست که برای هدایت ما پیامبری مبعوث شود.

این سه اثر مترتب بر وجود پیامبران بوده که در قرآن کریم مطرح شده است.

ب ـ دستاوردهای پیامبران در قرآن

و اما نکتۀ دوم پیرامون آثار و برکات پیامبران در قرآن ، دستاوردی است که پیامبران برای بشریت آورده‌اند. ثمرۀ تلاش‌ها و زحمات آن‌ها فراوان است. به چند نمونۀ آن‌ها که مهم‌تر است اشاره می‌کنیم.

بررسی آیات مربوط به پیامبران در قرآن نشان می‌دهد یکی از دستاوردهای پیامبران الهی علم است. اگر پیامبران الهی نبودند، بشر این علمی را که امروز دارد،را نداشتند. (مخصوصاً در حوزۀ علوم معرفتی و دینی، که سعادت دنیا و آخرت انسان را تأمین می‌کند).^[4] یکی از آثار و برکات وجود پیامبران تعلیم و آموزش کتاب آسمانی دانسته شده است. در این آیه می‌فرماید: «وَ يُعَلِّمهم الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ» خدا پیامبری فرستاده است که به مردم کتاب و حکمت را بیاموزد.

با توجه به آیات مربوط به پیامبران در قرآن دومین دستاورد پیامبران الهی عدالت است. پیامبران آمده‌اند تا حق را به حق‌دار برسانند. پیامبران الهی در جوامع کاری می‌کنند که مظلوم از زیر بار ظلم ظالم نجات پیدا کند و به حق خود برسد. در جامعۀ عربستان و در جامعۀ جاهلی وقتی پیامبر گرامی اسلام مبعوث شدند، عده‌ای مظلوم واقع می‌شدند. دخترها زنده به گور می‌شدند، عدۀ زیادی از جوان‌ها تحت عنوان برده از کوچک‌ترین و کمترین حقوق انسانی بی‌بهره بودند.

پیامبر گرامی اسلام (ص) به زن منزلت بخشیدند، مقام زن را بالا بردند به گونه‌ای که زن را به عنوان الگو در بعضی موارد حتی برای مردها معرفی کردند. نسبت به بردگان توصیه‌های اکیدی داشتند که باید به بردها رسیدگی شود. مردم با هم می‌جنگیدند، به خاطر مسائل کوچک گاهی سال‌ها بین قبایل عرب جنگ در می‌گرفت. پیامبر خدا آمدند و صلح و آشتی بین مردم برقرار کردند.

در سورۀ مبارکۀ حدید، به این نکته اشاره شده، که یکی از ثمرات و دستاوردهای پیامبران الهی عدالت اجتماعی است.

﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَ الْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط﴾ ^[5]

همانا ما پيامبران خود را با دلايل روشن فرستاديم و با آنان كتاب و ترازو [ى تشخيص حق از باطل‏] نازل كرديم تا مردم به عدالت بر خيزند.

خداوند متعال در این آیۀ شریفه یکی از دستاوردهای پیامبران الهی را اقامۀ عدل دانسته است «لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» تا مردم عدل را به پای دارند، حق را به حق‌دار برسانند، به یکدیگر ظلم نکنند و در جامعه حقوق مردم حفظ و حراست شود.

با توجه به آیات مربوط به پیامبران در قرآن دستاورد سومی که انبیاء الهی برای بشریت داشتند، اخلاق است. در آیات نورانی قرآن به این موضوع اشاره شده و در سورۀ جمعه می‌فرماید:

﴿هُوَ الَّذِى بَعَثَ فىِ الْأُمِّيِّنَ رَسُولًا مِّنهُمْ يَتْلُواْ عَلَيهِمْ ءَايَاتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ﴾ ^[6]

اوست كه در ميان مردم بى‌‏سواد، پيامبرى از خودشان برانگيخت تا آيات او را بر آنها بخواند و آنها را [از آلودگى‏‌هاى فكرى و روحى‏] پاك گرداند.

پیامبر گرامی اسلام (ص) آیات را بر مردم تلاوت می‌کند و آن‌ها را تزکیه می‌کند.^[7]

در روایت نورانی از خود پیامبر گرامی اسلام (ص) این‌طور نقل شده است:

﴿إِنَّمَا بُعِثْتُ‏ لِأُتَمِّمَ‏ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ﴾ ^[8]

همانا من مبعوث شدم برای اینکه مکارم زیبای اخلاقی را کامل کنم و به سرانجام برسانم.

بنابراین، یکی از دستاوردهای مهم پیامبران الهی گسترش و توسعۀ اخلاق و صفات پسندیده در بین مردم است.

در آیات مربوط به پیامبران در قرآن چهارمین دستاورد پیامبران الهی هدایت مردم به نور و راه راست است. قرآن کریم می‌فرماید:

﴿وَ إِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ‏﴾ ^[9]

و مسلماً تو آنان را به راهى راست دعوت مى‌‏كنى.

یعنی مردم در مسیری قرار می‌گیرند که این مسیر انسان را به سر منزل مقصود می‌رساند. در مسیر کمال قرار می‌گیرند. پیامبران الهی مردم را در مسیری قرار می‌دهند که اگر در این مسیر حرکت کنند به تکامل واقعی دست پیدا خواهند کرد. این نکاتی راجع به برکات و دستاوردهای پیامبران الهی بود.

هدایت به مسیر تکامل :

مرحله‌ اوّل: پیامبران الهی مردم را به راه‌های سلم و سلامت هدایت می‌کنند. «يَهْدي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ» (سوره‌ مائده، آیه‌ 16) خدا به وسيله‌ آن [نور و كتاب‏] كسانى را كه از خشنودى او پيروى كنند به راه‏هاى سلامت راهنمايى مى‏‌كند.

مرحله‌ِ دوم: هدایت به نورانیت و رهایی از ظلمت است. «كِتَابٌ أَنزَلْنَهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلىَ النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلىَ‏ صِرَاطِ الْعَزِيزِ الحْمِيد» (سوره‌ ابراهیم، آیه‌ 1) كتابى است كه آن را بر تو نازل كرديم تا به اذن پروردگارشان مردم را از تاريكى‏ به سوى روشنايىِ [معرفت، عدالت و ايمان و در حقّيقت‏] به سوى راه [خداىِ‏] تواناى شكست‏‌ناپذير و ستوده بيرون آورى.

مرحله‌ سوم: هدایت به راه راست و مسیر مستقیم است. «وَ إِنَّكَ لَتَهْدي إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ * صِراطِ اللَّهِ الَّذي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ» (سوره شوری، آیات 52 و 53)  بى‌‏ترديد تو [مردم را] به راهى راست هدايت مى‌‏نمايى * راه آن خدايى كه آنچه در آسمان‏ها و آنچه در زمين است، فقط در سيطره‌ مالكيّت و فرمانروايى اوست.

ج ـ برکات خاصّ رسول اکرم (ص)

نکتۀ سومی که در ذیل موضوع آثار و برکات پیامبران در قرآن بیان می‌شود، برکات ویژۀ رسول گرامی اسلام (ص) است. در آیات متعددی آثار و برکات این وجود مقدس و نازنین که خاتم الانبیاء است بیان شده است. خداوند متعال برای ایشان ارزش ویژه‌ای قائل بوده است. پیامبر گرامی اسلام (ص) گل سر سبد همۀ پیامبران، خاتم النبیّین، و افضل و برترین انبیاء الهی هستند. در قرآن کریم برخی از آیات دلالت بر افضلیت پیامبر (ص) نسبت به سایر پیامبران الهی می‌کند مثل آیه‌ای که می‌فرماید:

﴿وَ أَنَا اوّل الْمُسْلِمينَ﴾ ^[10]

من اولین کسی هستم که در مقابل خداوند متعال تسلیم است.

روشن است که این اول بون زمانی نیست، چون قبل از ایشان حضرت ابراهیم (ع) و پیامبران دیگر الهی هم تسلیم بودند. این اول بودن رتبی است؛ یعنی پیامبر از همۀ پیامبران الهی در مقابل خداوند متعال تسلیم‌تر است. که این اوج عظمت رسول گرامی اسلام (ص) است.

با توجه به آیات مربوط به پیامبران در قرآن، برکات ویژه‌ای برای شخص پیامبر گرامی اسلام (ص) وجود دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم: اولین ویژگی؛ این است که خداوند از نعمت پیامبر گرامی اسلام (ص) با واژۀ منت تعبیر کرده است. در قرآن کریم می‌خوانیم:

﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنينَ إِذْ بَعَثَ فيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾ ^[11]

همانا به تحقیق خداوند متعال بر مؤمنین منت نهاده است که رسولی از خودشان را در میان ایشان برانگیخت.

اهل لغت می‌گویند: منت؛ به معنای نعمت سنگین است. نعمت‌های خدا دو نوعند: برخی از نعمت‌ها اگرچه بسیار مفیدند، اما اگر نباشند، نبودن آن ها خلل جدی به زندگی انسان وارد نمی‌کند. اما برخی از نعمت‌ها اگر نباشد اصل هستی انسان خدشه‌دار خواهد شد. نعمت پیامبر از این قبیل است. اگر نعمت پیامبر نباشد انسان‌ها در مسیر رسیدن به کمال که هدف اصلی از خلقت آن‌ها همین بوده است، دچار مشکل می‌شوند. در درس‌های قبل بیان شد که مقتضای اعتقاد به توحید در افعال پذیرفتن این است، خدایی که عالم را حکیمانه آفریده است، حتماً برای هدایت انسانها پیامبری را در بین مردم قرار خواهد داد.

ویژگی دوم؛ این است که خداوند، پیامبر گرامی اسلام (ص) را رحمت للعالمین دانسته است. خداوند متعال می‌فرماید:

﴿وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمينَ﴾ ^[12]

و تو را جز رحمتى براى جهانيان نفرستاديم.

این تعبیر نشان می‌دهد که رسالت پیامبر گرامی اسلام هم یک رسالت جاودانه است، مختص به یک قوم یا زمانۀ خاصی نیست، فرا قومی و فرا زمانی است. برای همۀ مردم، در همۀ زمان‌ها این وجود مقدس و نازنین منشأ رحمت و مهربانی خداوند متعال است.

ویژگی سوم؛ این است که ایشان مردم را از ظلمات و تاریکی‌ها خارج می‌کنند و به سوی نور و روشنایی هدایت می‌کنند.

در این باره قرآن کریم می‌فرماید:

﴿هُوَ الَّذي يُنَزِّلُ عَلى‏ عَبْدِهِ آياتٍ بَيِّناتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ﴾ ^[13]

اوست كه بر بنده‏‌اش آيات روشنى نازل مى‌‏كند، تا شما را از تاريكى ها به سوى نور بيرون آورد.

معلوم می‌شود که یکی از آثار و برکات وجود مقدس پیامبر گرامی اسلام (ص) همین است که نور را در جوامع انسانی منتشر می‌کنند. انسان‌ها را از تاریکی‌ها نجات می‌دهند، ظلمت و تاریکی جهل، تاریکی بسیار وحشتناکی است. ظلمت و تاریکی بداخلاقی، تاریکی غیر قابل تحملی است. پیامبران نور ایمان، نور اخلاق پسندیده، نور علم، نور فضایل انسانی را در جامعه منتشر می‌کنند.

با توجه به آیات مربوط به پیامبران در قرآن، ویژگی چهارم این است که پیامبر حقایق خارج از دسترس انسان‌ها را به آن‌ها آموزش می‌دهند. علومی که اگر پیامبر خدا نبود، انسان‌ها نمی‌توانستند به این علوم دست پیدا کنند.

﴿کما أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِّنكُمْ يَتْلُواْ عَلَيْكُمْ ءَايَاتِنَا وَ يُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَ الحْكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُم مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُون﴾ [14]

در ميان شما رسولى از خودتان فرستاديم كه همواره آيات ما را بر شما مى‏‌خواند، و شما را [از هر نوع آلودگى ظاهرى و باطنى‏] پاك و پاكيزه مى‏‌كند، و كتاب وحكمت به شما مى‏‌آ‌موزد، وآنچه را نمی‌توانستید بیاموزید به شما تعليم مى‌‏دهد.

تعابیر قرآن تعابیر دقیقی است، نمی‌فرماید: «وَ يُعَلمُكُمْ ما لَمْ تَعلموا»، نمی‌فرماید: آنچه را نمی‌دانستید به شما یاد می‌دهد. می‌فرماید: «يُعَلِّمُكُ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ»؛ یعنی آنچه را که نمی‌توانستید بدانید، به شما آموزش می‌دهد. اگر پیامبر نبودند امکان دستیابی به عمق معرفت در ابعاد مختلف شناخت خدا، شناخت انسان و شناخت جهان برای ما فراهم نبود.

و ویژگی آخری که در آیات مربوط به پیامبران در قرآن ذکر می‌شود؛ تزکیه کردن و پاک کردن انسان‌ها از نظر اخلاق است.

﴿هُوَ الَّذِى بَعَثَ فىِ الْأُمِّيِّنَ رَسُولًا مِّنهُمْ يَتْلُواْ عَلَيهِمْ ءَايَاتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمهم الْكِتَابَ وَ الحِكْمَةَ﴾ ^[15]

اوست كه در ميان مردم بى‌‏سواد، پيامبرى از خودشان برانگيخت تا آيات او را بر آنان بخواند و آنان را [از آلودگى‏‌هاى فكرى و روحى‏] پاكشان كند و به آنان كتاب و حكمت بياموزد

خداوند منت نهاد و پیامبری را در بین شما مبعوث کرد که یکی از فواید و برکات این پیامبر تزکیه و زدودن رذایل اخلاقی از صفحۀ زندگی شما است. این نکتۀ اول، در مورد آثار و برکات وجود پیامبران الهی است.

۲) بعثت پیامبران در قرآن

نکتۀ دومی که در بررسی آیات مربوط به پیامبران در قرآن مشاهده می‌شود، بعثت پیامبران الهی است. در قرآن کریم آیات مختلفی دربارۀ بعثت وجود دارد که به سه نکته از آن اشاره خواهد شد:

الف ـ سنّت الهی

مطلب اول این است که بعثت سنت الهی است.^[16] در بین اقوام گذشته پیامبرانی را برای هدایت مردم فرستاده است. در همین زمینه به دو نکته اشاره می‌شود.

نکته اول برگرفته از این آیۀ کریمه است:

﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ فىِ شِيَعِ الْاوّلين﴾ ^[17]

و بى‌‏ترديد ما پيش از تو پيامبرانى را در امت‏هاى پيشين فرستاديم.

 نکتۀ دوم این است تاریخ بسیاری از پیامبران گذشته در قرآن ذکر شده است و البته خداوند متعال به ما فرموده است که بسیاری از پیامبران هم بودند که در قرآن چیزی دربارۀ آن‌ها به شما گفته نشده است.

﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ﴾ ^[18]

 قطعاً پيش از تو پيامبرانى فرستاديم سرگذشت گروهى از آنان را براى تو حكايت كرده‌‏ايم، و سرگذشت برخى را بيان نكرده‌‏ايم. 

ب ـ چگونگی هدایت

مطلب دوم با توجه به آیات مربوط به پیامبران در قرآن، این است که بعثت پیامبران زمینه‌ساز هدایت بوده است و خداوند متعال همواره هدایت خود را از راه پیامبران و از مسیر پیامبران به بندگان خودش می‌رساند. در این زمینه هم به سه آیه اشاره می‌شود، که در این آیات متوجه می‌شویم که هدایت به مسیر تکامل، سه مرحله دارد. مرحلۀ اول پیامبران الهی مردم را به راه‌های سلم و سلامت هدایت می‌کنند. در سورۀ مبارکۀ مائده‌، آمده است:

﴿يَهْدي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ﴾ ^[19]

خدا به وسيله آن [نور و كتاب‏] كسانى را كه از خشنودى او پيروى كنند به راه‏هاى سلامت راهنمايى مى‏‌كند.

«سبل السلام»؛ یعنی راه‌های سلامت، راه‌هایی که اگر انسان از این راه‌ها وارد شود، از هر گونه آفتی و آسیبی در امان خواهد ماند. نکتۀ دوم در امر هدایت، هدایت به نورانیت و رهایی از ظلمت است. همان‌طور که اشاره شد، از دستاوردهای پیامبران الهی، هدایت انسان‌ها به نور و رهایی آن‌ها از ظلمت است.

﴿كِتَابٌ أَنزَلْنَهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلىَ النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلىَ‏ صِرَاطِ الْعَزِيزِ الحْمِيد﴾ ^[20]

كتابى است كه آن را بر تو نازل كرديم تا به اذن پروردگارشان مردم را از تاريكى‏ به سوى روشنايىِ [معرفت، عدالت و ايمان و در حقيقت‏] به سوى راه [خداىِ‏] تواناى شكست‌‏ناپذير و ستوده بيرون آورى.

و نکتۀ سوم هدایت به راه راست و مسیر مستقیم است، مسیری که انحرافی در آن نیست.

﴿وَ إِنَّكَ لَتَهْدي إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ * صِراطِ اللَّهِ الَّذي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ﴾ ^[21]

 بى‏‌ترديد تو [مردم را] به راهى راست هدايت مى‌‏نمايى * راه آن خدايى كه آنچه در آسمان‏ها و آنچه در زمين است، فقط در سيطرۀ مالكيت و فرمانروايى اوست.

ج ـ اتمام حجّت

و نکتۀ سوم این است که بعثت پیامبران الهی اتمام حجت است. خداوند به وسیلۀ پیامبران خود، بر ما اتمام حجت می‌کند. و برای مجرمین و کافران اتمام حجت می‌شود. بنابراین، خداوند متعال به وسیلۀ پیامبران خود راه را بر هر گونه بهانه‌جویی می‌بندد. در این زمینه نیز به چند نکته اشاره می‌شود. نکتۀ اول برگرفته از این آیه شریفه است:

﴿رُسُلاً مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ﴾ ^[22]

پيامبرانى كه مژده‌‏رسان و بيم‌‏دهنده بودند تا مردم را [در دنيا و آخرت در برابر خدا] پس از فرستادن پيامبران، عذر و بهانه و حجتى نباشد.

از این آیه استفاده می‌شود؛ اگر پیامبران الهی نبودند انسان‌ها علیه خدا حجت داشتند، و می‌توانستند به خدا بگویند: خدایا ما راه را نمی‌دانستیم، و نمی‌دانستیم چه کار کنیم. نکتۀ بعدی، این است که خداوند متعال تا وقتی پیامبر نفرستاده است، مردم را عذاب نمی‌کند. این از قوانین و سنت‌های خداوند متعال است. در قرآن کریم می‌خوانیم:

﴿وَ ما كُنَّا مُعَذِّبينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً﴾ ^[23]

و ما بدون اينكه پيامبرى را [براى هدايت واتمام حجت به سوى مردم‏] بفرستيم، عذاب كننده [آنان‏] نبوديم.

اگر پیامبری بفرستیم تا پیام ما را به آن‌ها برساند و آن‌ها مخالفت کردند، مستحق عذاب الهی خواهند شد. نکتۀ سوم؛ این‌که با آمدن پیامبران الهی تشویق و تنبیه آغاز می‌شود. قبل از آمدن پیامبران تشویق و تنبیه نیست. لکن وقتی پیامبران آمدند دیگر زمینه برای استفاده از اهرم‌های تشویقی و تنبیهی فراهم می‌شود. خداوند متعال می‌فرماید:

﴿وَ ما أَرْسَلْنا في‏ قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلاَّ أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُون﴾ ^[24]

هيچ پيامبرى را در شهرى نفرستاديم مگر آنكه اهلش را [پس از تكذيب آن پيامبر] به تهيدستى و سختى و رنج و بيمارى دچار كرديم، باشد كه [به پيشگاه ما] فروتنى و زارى كنند.

 این ویژگی است که مردم بعد از آمدن پیامبران مشاهده می‌کنند. مطلب آخر در بررسی آیات مربوط به پیامبران در قرآن ؛ این است که فرشتگان الهی که مأمور جهنم هستند وقتی می‌خواهند دوزخیان را به جهنم بیندازند، دربارۀ بعثت پیامبران از آن‌ها سؤال می‌کنند:

﴿أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آياتِ رَبِّكُمْ وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا﴾ ^[25]

آيا پيامبرانى از جنس خودتان به سويتان نيامدند كه آيات پروردگارتان را بر شما بخوانند و شما را به ديدار اين روزتان بيم دهند؟

با توجه به آیات مربوط به پیامبران در قرآن معلوم می‌شود با آمدن پیامبران حجت بر مردم تمام می‌شود.

---

[1]. سورۀ مائده، آیۀ ۲۰.

[2]. سورۀ اعراف، آیۀ ۶۳.

[3]. سورۀ انفال، آیۀ 33.

[4]. در سورۀ مبارکه‌ جمعه، آیۀ‌ 2 که به آن اشاره شد.

[5]. سورۀ حدید، آیۀ ۲۵.

[6]. سورۀ جمعه، آیۀ ۲.

[7]. تزکیه؛ یعنی پاک کردن دل و روح انسان، زدودن ناخالصی‌ها، و خالص کردن جان انسان‌ها

[8]. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج ‏11، ص 187.

[9]. سورۀ مؤمنون، آیۀ 73.

[10]. سورۀ انعام، آیۀ 163.

[11]. سورۀ آل عمران، آیۀ ۱۶۴.

[12]. سورۀ انبیاء، آیۀ ۱۰۷.

[13] سورۀ حدید، آیۀ ۹.

[14]. سورۀ بقره، آیۀ ۱۵۱.

[15]. سورۀ جمعه، آیۀ ۲.

[16]. سنّت الهی؛ یعنی کاری که رویّه‌ی مستمر خداوند متعال است.

[17]. سورۀ حجر، آیۀ ۱۰.

[18]. سورۀ غافر، آیۀ 78.

[19]. سورۀ مائده، آیۀ۱۶.

[20]. سورۀ ابراهیم، آیۀ ۱.

[21]. سورۀ شوری، آیات 52 و 53

[22]. سورۀ نساء، آیۀ ۱۶۵.

[23]. سورۀ اسراء، آیۀ ۱۵

[24]. سورۀ مبارکه‌ی اعراف، آیۀ 94

[25]. سورۀ زمر، آیۀ 71.