آثار پرخوری

پرهیز از پرخوری یکی از مهم‌ترین مسائلی است که شاید در همۀ کتب طبی جزء سر فصل‌های آداب تغذیه و تدابیر تغذیه آمده است. در آموزه‌های اسلامی نیز به این امر سفارش شده است. امیرالمومنین (ع) می‌فرمایند: بر شما باد میانه‌روی در خوردن که این کار هم از اسراف دور است و هم مایۀ سلامت تن است و هم شما را در عبادت و پرستش یاری می‌کند. در این مقاله آثار پرخوری و کم خوری افراطی را بررسی می‌کنیم. برخی از عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• پرهیز از پرخوری
• آثار پرخوری
  • اضافه بار
  • کسالت
  • ضعف سیستم گوارش
  • ضعف معده و کبد
  • کوتاه شدن عمر
  • اسراف و ضرر رسانی به بدن
• آثار کم خوری افراطی
  • تأمین نشدن مواد مغذی برای اندام‌ها
  • نقص عضو در اندام‌ها
  • لاغری بیش از حد
• میانه‌روی در خوردن

 پرهیز از پرخوری

 در این مقاله می‌خواهیم دربارۀ ضررهای پرخوری در دامنۀ تدابیر تغذیه در طب ایرانی با هم صحبت بکنیم. یکی از مهمترین مسائلی که شاید در همۀ کتب جزء سر فصل‌های آداب تغذیه و تدابیر تغذیه آمده است، پرهیز از پرخوری است.

اهمیت موضوع پرهیز از پرخوری

همۀ ما چه در طب سنتی قدیم و چه در طب نوین می‌دانیم یکی از عوامل مهم و مؤثر در بیماری‌های گوارشی، پر خوردن است. شاید آشکارترین چهرۀ خود را در معده نشان بدهد امّا اثر عمیق پر خوری در کل بدن خود را به صورت یک اضافه بار نشان می‌دهد، یک امتلاء نشان می‌دهد و امتلاء از دیدگاه طب ایرانی تقریباً مادر بسیاری از بیماری‌هایی است که در آینده همۀ اندام‌های شما را دربرخواهد گرفت. مغز شما را مبتلا خواهد کرد. قلب شما را دچار ضعف می‌کند. سلامت عمومی بدن شما را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

هر کدام از این اندام‌ها آسیب ببینند، قوای آن‌ها آسیب می‌بیند و چون قوای اندام آسیب ببیند، توانایی شما در رشد و پرورش و تربیت و غیره هم تحت تأثیر قرار می‌گیرد. پس یک ارتباط نزدیکی با مباحث تربیتی هم دارد.

آثار پرخوری

در ادامه آثار پرخوری را با هم بررسی می‌کنیم:

۱. اضافه بار

باید یاد بگیریم وقتی که پر می‌خوریم، گاهی اوقات معدۀ ما هنوز توانا است و این پر خوردن را یک طور پوشش می‌دهد، هضم می‌کند. شما زیاد می‌خورید امّا جوان هستید، آن را هضم می‌کنید.

این‌طور هم نیست که چون هضم کردید، دیگر مشکلی ندارد. این بر‌می‌گردد به این‌که درست است چیز نامناسب و هضم نشده و خلط خام و بدی وارد گردش خون شما نمی‌شود ولی اضافه بار وارد بدن شما می‌شود، یعنی بیش از حد نیاز شما ماده ساخته می‌شود، وارد بدن شما می‌شود، انباشته می‌شود و بدن دچار سنگینی و اضافه بار می‌شود و تمام قوای شما افت می‌کند.

۲. کسالت

کسالت، عدم نشاط، خواب آلودگی بیش از حد و غیره عوارضی است که مسلماً روی مسائل تربیتی و نشاط و جنب و جوش شما تأثیر خواهد گذاشت، ذهن شما را هم تنبل خواهد کرد.

۳. ضعف سیستم گوارش

 ولی بدتر از آن وقتی است که شما این مواد را استفاده می‌کنید، به علت عادت به پرخوری گوارش خود را ضعیف و ناتوان کردید و حالا اصلاً این معده و کبد از پس هضم کردن این غذاها برنمی‌آیند و نه تنها شما اضافه بار پیدا می‌کنید، بلکه اضافه بار مواد نامناسب، خام و هضم نشده پیدا می‌کنید.

این باعث می‌شود نه تنها همان عوارض اضافه بار مثل کسالت، گرفتاری‌های فکری، سنگینی بدن، خواب آلودگی، عدم نشاط و غیره را کلاً پیدا بکنید، بلکه یک سری مادۀ بدی هم شروع به چرخش در اندام‌های مهم و حیاتی شما بکند، غذای سلول بشود، سلول را مسموم و بیمار بکند و توانایی‌ها و قوای شما را کاهش بدهد. این بدترین حالتی است که می‌تواند پیش بیاید.

۴. ضعف معده و کبد

یکی از مشکلات این است که خود معده هم گرفتار می‌شود، رودل می‌کند، سوء هاضمه می‌گیرد، ترش می‌کند، رفلاکس می‌کند، عوارض معده هم سریعاً به مغز تسری پیدا می‌کند، همچنین به کبد هم تسری پیدا می‌کند.

 بی‌دلیل نیست که در توصیه‌های سلامتی بخش اسلام گفته شده است: معده خانۀ همۀ بیماری‌ها است. به دنبال آن گفته شده: خویشتنداری به هنگام تغذیه، پرهیز از پرخوری رأس همۀ درمان‌ها است. ببینید چقدر مؤثر است این‌که ما بدانیم چقدر بخوریم، چه بخوریم و بعد چطور سلامت خود را به دست بیاوریم و می‌دانیم که در طب ایرانی هم جمله‌‌ای که در رأس کتب علاج ابن سینا قرار می‌گیرد این است که تا معدۀ فردی را درمان نکردید، هیچ کار برای فرد نکردید. این جملۀ مهمی است که ما همیشه در مقابل خود داریم و به آن عمل می‌کنیم. پس این را در ذهن خود داشته باشید.

حضرت امام علی (ع) می‌فرمایند: بر شما باد میانه‌روی در خوردنی‌ها -پرخوری نکنید- که این کار هم از اسراف دورتر است، هم مایۀ سلامت تن است و هم شما را در عبادت و پرستش یاری می‌رساند.[1] در این روایت هم روح شما، جان شما و هم جسم شما مورد توجه قرار گرفته است. حتی مسائل اجتماعی مثل اسراف و غیره را تحت پوشش بحث پرخوری نکردن می‌بینیم و بسیار برای ما راهنما و ایده بخش است.

۵. کوتاه شدن عمر

حضرت لقمان (ع) می‌فرمایند: اگر خوراک انسان اندک باشد، زیاد زنده می‌ماند.[2] الآن می‌خواهم در مورد مسائلی که روی طول عمر شما با پرخوری ارتباط پیدا می‌کند، صحبت بکنم.

ما یک جمله در طب ایرانی داریم، می‌گوییم: مرگ ناگهانی همیشه در انتظار پرخورها است. هر کسی زیاد پرخوری می‌کند، طول عمر خود را کوتاه می‌کند. کاملاً هم منطقی است. یعنی شما یک محدوده‌ای از انرژی دارید که در طب ایرانی به آن حرارت غریزی می‌گوییم، با شما به دنبال می‌آید. شما هر مقدار از این میزان حرارت غریزی را مصرف بکنید، عمر شما کوتاه می‌شود. هر چه آن را نگه بدارید و از آن مراقبت بکنید و آرام آرام مصرف بکنید، طول عمر خود را زیاد کردید.

بیشترین حجم مصرفی حرارت غریزی یک انسان در طول عمر خود، برای عملیات هضم مصرف می‌شود. یعنی شما فکر بکنید قسمت عمدۀ عمر خود و آن مادۀ اولیۀ آن سوخت اولیۀ حیاتی خود را دارید برای عملیات هضم استفاده می‌کنید.

 هر چه این معده را به کار بگیرید و بیشتر از آن قوه ببرید، عمر خود را کوتاه‌تر کردید، حرارت غریزی خود را بیشتر مصرف کردید. هر چه به آن فرصت بدهید، توانایی‌های  خود را برگرداند، آرام آرام هضم بکند، انرژی بیش از حد برای هضم غذا به کار نبرد، یعنی پر نخورید، اضافه بر سازمان نخورید، بیش از حد نیاز سلول‌ها و اندام‌های بدن خود استفاده نکنید، کمک کردید که این حرارت غریزی در سلامت باقی بماند و شما عمر طولانی‌تری پیدا بکنید.

اثرگذاری بر کمیت و کیفیت عمر

 بحث عمر، بحث بسیار مهمی است. یعنی شما دارید هم کیفیت و هم کمیت عمر را با بحث خوردن میانه یا پر خوردن یا کم خوردن تحت تأثیر قرار می‌دهید. پس مسئله بسیار مهم می‌شود.

این‌که می‌گویم کیفیت، نه تنها عمر شما کوتاه می‌شود، بلکه ممکن است شما عمر خود را هم کم و زیاد بکنید، حتی کیفیت همان مقدار از عمر هم که از این مقدار مصرف از حرارت غریزی باقی ماند، پایین می‌آید، یعنی دائماً گرفتار بیماری‌های گوارشی، بیماری‌های اندامی، انباشته شدن مواد بد و نامناسب در بدن باشید.

چون وقتی غذای خوب هضم نمی‌شود، در هضم دوم اخلاط بد از آن تولید می‌شود و اخلاط بد منجر به خون بد می‌شوند که ما به آن خون ناصالح می‌گوییم. این خون ناصالح وارد بدن می‌شود و می‌چرخد و اندام‌ها از یک خون نامناسب تغذیه می‌کنند.

 بنابراین انتظار نداشته باشید، این عضله‌ای که از خون بد تغذیه کرد، بعداً یک قوای جسمی خوب برای شما تولید بکند. یک ورزشکار قوی و خوب شوید. انتظار نداشته باشید این قلب بتواند از این مادۀ خون ناصالح، غذای خوب بگیرد و شما در امور معنوی یک فرد بسیار کامل و در رشد قرار بگیرید، یک فرد کاملی بشوید. انتظار نداشته باشید این مغز بعداً بتواند با این غذای بدی که در اختیار او قرار گرفته است، قوای یادگیری عالی داشته باشد، حافظۀ عالی داشته باشد، توانایی‌ها تدبیر و سیاست و غیره را بتواند به خوبی انجام بدهد. نوع غذایی که می‌خورید و خونی که ساخته می‌شود، روی مسائل تربیتی شما تأثیر می‌گذارد.

به طور کلی در طب ایرانی ما می‌گوییم: امراض مزمن ریشه در پرخوری‌ها دارد. وقتی یک فردی عادت به پرخوری کرد همین الآن گفتم ممکن است جوان باشد، متوجه نشود، هضم بکند، اضافه بار او را اذیت نکند، خلط نامناسب کم تولید بکند، امّا به مرور عادت به این در سن بالاتر یک بیماری‌هایی را به وجود می‌آورد که جزء امراض مزمن می‌شود. یعنی این بیماری‌ها به این آسانی درمان‌پذیر نیستند. فرد نمی‌توانند بر این بیماری‌ها غلبه پیدا بکند و مثل یک بیماری مزمن ماندگار مستحکم در بدن او جا خوش می‌کند و او را از سلامت، از رشد، از رسیدن به آن حیات طیبه‌ای که مدنظر او است و آن نهایت بلوغی که می‌خواهد در قوای روحی و جسمی خود به دست بیاورد، باز می‌دارد و توانایی های او کاهش پیدا می‌کند.

۶. اسراف و ضرر رسانی به بدن

با پر خوردن شما یک سری از مواد غذایی را دور می‌ریزید، مثل این‌که دارید آن‌ها را اسراف می‌کنید و در خوشبیانه‌ترین حالت مثل این‌که اصلاً استفاده نکردید. چرا که اگر تبدیل به مادۀ بیماری بشوند، نه تنها  اسراف کردید، یعنی آن‌ها را دور ریختید، بلکه آن چیزی که وارد شده است، تبدیل به مادۀ مضر شده است، و انگار شما مادۀ سمی خوردید، مادۀ بیماری‌زا خوردید و بدن خود را گرفتار مشکلات کردید.

وقتی شما پر خوری می‌کنید، به قلب خود فشار وارد می‌کنید، به سیستم تنفس خود فشار وارد می‌کنید، به حرارت غریزی خود فشار وارد می‌کنید و مصرف بیش از حد می‌کنید، باعث می‌شود قوای شما کاهش پیدا بکند.

پرهیز از افراط و تفریط در مقابله با پورخوری

نکتۀ مهمی که در کنار بحث پرخوری لازم است به آن اشاره بشود و در مسائل تربیتی خیلی مهم است، پرهیز از افراط و تفریط در غذا خوردن است. یعنی یک وقتی است پدر و مادرها از آن طرف بوم می‌افتند. می‌خواهند بچه پرخوری نکند، میزان کافی مواد غذایی را از او دریغ می‌کنند یا او را از مصرف مواد غذایی منع می‌کنند یا این‌که یک افرادی (بیشتر نوجوان‌ها یا جوان‌ها) در سیر رژیم غذایی و کاهش وزن و غیره می‌افتند، به واسطۀ کم خوری افراطی بدن خود را بیمار می‌کنند.

آثار کم خوری افراطی

کم خوری افراطی هم آثار بدی دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم:

۱. تأمین نشدن مواد مغذی برای اندام‌ها

وقتی ما مادۀ غذایی مناسب را به بدن نمی‌رسانیم، اندام‌های ما مادۀ ریز مغذی، درشت مغذی مورد نیاز خود را دریافت نمی‌کنند، سقوط قوه پیدا می‌کنند. یعنی ضعف در کل آن اندام مستولی می‌شود. بنابراین نمی‌تواند توانایی و قوای خود را بروز بدهد. طبیعی است که این فرد در مسائل فکری و تربیتی خود نیز دچار مشکل می‌شود.

۲. نقص عضو در اندام‌ها

همچنین وقتی ما خوب غذا نمی‌خوریم یا غذای خوب نمی‌خوریم، یعنی کم خوری کیفی و کمی داریم، بدل ما یتحلل (یعنی جایگزین شدن مادۀ غذایی از دست رفته از بدن، سلول‌های از دست رفته، اندام‌های از دست رفته با مادۀ غذایی جدید) به خوبی انجام نمی‌گیرد. بنابراین اندام‌ها دچار نقص عضو هم می‌شوند. یعنی نه تنها نقص قوا و ضعف پیدا می‌کنند، بلکه جسم این اندام‌ها هم آرام آرام دچار تحلیل می‌شود و وقتی یک عضوی تحلیل رفت، مسلماً انتظار نداریم کار خود را به خوبی انجام بدهد و مثل قبل برای شما ایجاد سلامتی بکند.

۳. لاغری بیش از حد

باز هم از عوارض کم خوری‌های افراطی تحلیل عضلات است، لاغری بیش از حد است، از دست رفتن بافت استخوانی عضلانی است. این‌ها باعث می‌شود بدن فرد آسیب‌پذیرتر بشود. مثلاً اگر در راستای تربیت جسمی این فرد دارید وارد عمل می‌شوید، می‌خواهید یک ورزشکار خوب بسازید، یک فرد حرفه‌ای دست ورز خوب از این فرد بسازید و توانایی‌ها جسمی و فنی فردی را بالا ببرید، این ناتوان خواهد شد، قوای جسمی او کاهش پیدا می‌کند.

 حتی اگر بخواهید روی قوای روحی مرتبط با جسم کار بکنید، هم چون قوای جسمی کاهش پیدا کرده است، اندام‌ها و عضلات و اندام‌های مهم مرکزی تحلیل رفتند، اندام‌ها درست تغذیه نشدند، کاهش حجم کمی و کیفی پیدا کردند، باز هم شما نمی‌توانید آن نتیجۀ نهایی را از این‌ها بگیرید.

یک بار دیگر هر سه قسمت را مرور می‌کنیم. اگر کم خوری افراطی داشته باشیم، سقوط قوه پیدا می‌کنیم. ضعف پیدا می‌کنیم. بدل ما یتحلل به اندام‌ها نمی‌رسد، بنابراین خود اندام‌ها هم ساخته شدن و بازسازی مناسب خود را انجام نمی‌دهند و یکی این‌که لاغری، تحلیل عضلات و نهایتاً کاهش استحکام و توانایی بدن را داریم و همۀ این‌ها منجر به آسیب پذیری بیشتر و کاهش توانایی‌های فرد می‌شود.

میانه‌روی در خوردن و دوری از پرخوری و کم خوری

پس مجموع این‌ها این می‌شود که نه پرخوری کنید، نه کم خوری بکنید. همان‌طور که در روایت حضرت امام علی (ع) خواندیم، میانه‌روی در خوردن داشته باشید. میانه‌روی در خوردن هم باعث می‌شود سلامت جسم شما تأمین بشود. هم سلامت روح شما که عبادت و پرستش و امورات معنوی و رشد و تربیت روحی و قلبی شما است، توانایی های بیشتری پیدا می‌کند، توان در رشد آن بالا می‌رود و هم این‌که اسراف نکردید.

توصیۀ من به شما این است که در مسائل تربیتی کودکان وقتی می‌خواهید لحاظ بکنید جوانان، خود شما، بزرگسال‌ها دقت در اندازه و حجم مورد نیاز غذای خود را بنابر خصوصیات فردی خود، مزاج خود، طبع خود و غیره در نظر بگیرید و نه کم بخورید، نه زیاد بخورید. اعتدال و میانه‌روی را رعایت بکنید تا توانایی‌های شما در امور تربیتی بالاتر برود.

دکتر مژده پورحسینی

---

[1]. دانشنامه احادیث پزشکی، ج2، ص24.

[2]. دانشنامه احادیث پزشکی، ج2، ص22.